HUHEZI
LEHEN HEZKUNTZA – 3.2. MATERIA
Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren Ikaste-irakastea (II)
MATERIAREN GIDALIBURUA 2012 - 2013 Ikasturtea
Xabier Arregi xarregi@mondragon.edu; luz.: 5154 Iker Azkue iazkue@mondragon.edu; luz.: 5130 Andoni Eizagirre aeizagirre@mondragon.edu; luz. 5220 Aitziber Sarobe asarobe@mondragon.edu; luz: 5144
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
AURKIBIDEA
1. Sarrera ……………………………………………………………………………..….. 3 2. Konpetentziak……………………………………………………………………… 4 3. Edukiak…………………………….………………………………………………… 6 4. Ardatz metodologikoa…………………………………………………………. 7 5. Materiaren antolaketa orokorra.……………………………………….. 10 6. Egutegia……………………………………………………………………………….. 11 7. Ikaste koadernoa………………………………………………………………… 11 8. Ebaluazioa… ………………………………………………………………………… 12 9. Bibliografia ……………………………………………………………………....... 13
2
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
1. SARRERA
LH 3.2. materia, lehen mailan jorratutako LH 1.9. (Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren Ikaste-irakastea I) materiaren jarraipena da. Era berean, bigarren mailan 2.9. (Matematikaren irakaskuntza-ikaskuntza) materian landutakoak ere aintzat hartzen ditu. Irakasle ikertzaile profila jorratu nahi duen ibilbidearen bigarren urrats modura planteatzen da LH 3.2. materia. Lehen eta bigarren mailako ikasgaien bidez eginiko ibilbidean, arlo horien ezagutzetara hurbiltzeko eta errealitatea aztertzeko moduak indartu nahi izan da. Matematika eta Ingurunearen Ezaguera arloen bitartez Lehen Hezkuntzan garatu nahi diren konpetentziei begira baliagarriak izan daitezkeen ezagutzez hausnartu da, beti ere, ikuspegi edo jarrera ikertzaile batetik begiratuta. LH 1.9. materian, jasangarritasunaren kontzeptua izan da jorratutako eduki nagusia. Errealitatearen edo egunerokotasunaren azterketa egiteko aintzat har daitekeen jasangarritasunaren ikuspegia zertan den landu da, nagusiki. Lau dimentsio ezberdin aintzat hartuz landu da aipatu ikuspegia: naturala, teknologikoa, sozio-kulturala eta osasuna. L.H. 2.9 materian, konpetentzia matematikoa nola ulertzen dugun lantzeaz gain, Lehen Hezkuntzan lantzen diren curriculumeko edukien oinarrizko printzipioak eta legeak gogoratu eta matematikaren irakaskuntza-ikaskuntzarako eredu ezberdinak landu dira. L.H. 3.2 materiaren xede nagusia bikoitza da: aurreko bi materietan sakontzean, biak ala biak uztartuz, L.H. 1.9 eta 2.9 materien diziplinartekotasuna bermatu nahi da, arlo teorikoan landutakoa diseinu eta jarduera-proposamen berrietan gauzatu ahal izateko.
3
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
2. KONPETENTZIAK Materia honen bidez garatu nahi diren konpetentziak eta bakoitzari lotutako ikaste-emaitzak ondorengoak dira: KONPETENTZIAK IKASTE-EMAITZAK ZEHARKAKOAK
a) Ikasten ikasi
a.1. Jakintza berriak eraikitzeko ikasleak ezagutzen zituen teknikak erabiltzen ditu, ikaste-testuinguru ezberdinetara egokitzen dituelarik. a.2. Materian bertan landutako jarduerak , zein eskoletan egindako praktikak aintzat hartuta, bere ikasketa prozesuaz hausnartzeko irizpideak ditu.
b) Talde lana. Prozesuaren autob.1. Diseinatutako helburuak lortzeko bidean, erregulazioaren bidez landuko eta taldeko kide guztien funtzioak adoste da. Taldearen azken autoaldera, taldean hartutako konpromisoen ebaluazioari begira diseinatuko baitan egiten du lana. dituzue prozesua eta tresnak taldearen jarraipena eta b.2. Lan taldearen helburuen, eta hartutako konpromisoen betetze mailaren inguruan ebaluazio kualitatiboa eta hausnartzeko irizpideak ditu. kuantitatiboa egiteko.
c) Komunikazio eraginkorra.
d) Arazoen kudeaketa.
c.1. Ahoz zein idatziz, komunikatu nahi duen hori modu argian, zuzenean eta eraginkorrean helarazten du. c.2. Bere hitzak erabiliz, mezu berrien ideiak modu egokian elkartu ditu materian zehar landutako lan ezberdinetan. d.1. Ikaste-irakaste prozesuan sortutako arazoak modu sortzaile eta ekintzailean kudeatzen ditu. d.2. Materian ikertutako arazo ezberdinei modu koherentean eta arrazoizko argudioekin erantzuten die. ESPEZIFIKOAK
1.1. Arlo hauen edukiekiko haurrek dituzten ezagutzekiko galdeketa-proposamenak analizatzen eta diseinatzen ditu. 1. Zientzia esperimentalen, Gizarte 1.2. Teoriaren eta praktikaren analisiaz Zientzien eta Teknologia arloen baliatuz, arlo hauek haurren garapen oinarrizko prointzipioak eta legeak prozesuan duten eraginaz hausnartu eta hori ezagutu. baloratzen du. 1.3. Arlo hauen irakaskuntzarekin erlazionatutako norbere kontzepzio zientifikoak eta didaktikoak ikertzen ditu horien analisiaren bidez. 4
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
1.4. Praktiken analisiaren bidez, arlo hauetako irakasleek duten rola eta horiekiko dituzten kontzepzioak behatu eta horiei buruz hausnartzen du.
2. Zientzia hauen ezagutu.
2.1. Inguruaren Ezagutza eta Matematikaren diseinu kurrikulararen kontuan hartu beharreko oinarrizko printzipio psikopedagogikoak analizatu eta baloratzen ditu. 2.2. Ingurunearen ezagutza eta Matematika eskola-kurrikulua arloen kurrikuluaren garapenerako proposatu eta garatu diren eredu didaktiko ezberdinak definitzen dituzten ezaugarriak sintetizatzen ditu. 2.3 Ingurunearen ezagutza eta Matematiken kurrikuluari dagokionez, kurrikulu ofizialak dituen helburuak, edukiak eta ebaluazioirizpideak aztertu eta baloratzen ditu.
3.1. Iraganeko, egungo eta etorkizuneko errealitatea hobeto ezagutzeko materia hauek egiten duten ekarpena ikertu eta horretaz hausnartzea. 3.2. Gure kulturan jaso diren gertaera eta ekintza sozial garrantzitsuenek gelan izan duten eragina, eta nola landu diren, ikertu eta horiekiko hausnartzen du. 3. Zientzia esperimentalak, 3.3. Bizipenak eta errealitatean oinarritutako egoerak aztertuz, zientziek, matematikak Matematikak eta Gizarte Zientziak eta teknologiak gizakiaren eta gizartearen kulturaren barne ikustea. grapenean izan duten eragina ezagutzen du. 3.4. Lehen Hezkuntzako Ingurunearen ezagutza eta Matematika arloetarako proposamen didaktiko koherente eta funtzionalak egiten ditu. Arlo hauetako ezagutzak ingurumenarazoak ulertu eta horiekiko sentsibilizatzeko baliatzen ditu. 3.5. Ikertutako ingurumen arazoetan jakintzaarlo ezberdinak erlazionatzen ditu. 4. Baliabide didaktiko egokiak erabiliz kurrikuluko edukiak garatu eta ebaluatzea, eta ikasleengan oinarrizko konpetentziez jabetzea lortzea.
4.1. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezagutza arloan lantzeko diseinatutako proposamen didaktikoen bidez, arlo horien ikaste-irakasle prozesuen inguruko ezagutza didaktikoen inguruko corpusa erabiltzen du. 4.2. Jarduera praktikoak diseinatu eta esperimentatzen ditu, horretarako 5
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
estrategia metodologiko ezberdinak garatuz eta arlo horietarako tresna eta baliabide egokiak erabiliz. 4.3. Eskoletan garatutako hezkuntzaproposamenak analisatuz, arlo hauetako oinarrizko konpetentzien garpenean ahoz eta idatziz hizkuntzak duen lekuaz hausnartzen du. 4.4. Ikasleen ezagutzak ardatz hartuta, ingurunearen ikerketarako proposamen didaktikoak garatzen ditu ikuspegi globalizatzaile eta disziplinartekotik. 4.5. Arlo hauen ikaste-irakaste prozesuetarako erabili edota proposatutako baliabide didaktiko ezberdinak aztertu eta baloratzen ditu. 4.6. Materian garatutako lanak hizkuntzari dagokionean egoki idazten eta azaltzen ditu.
3. EDUKIAK Hauek dira ezarritako konpetentziak garatzeko erabiliko diren eduki esanguratsuenak: • Zientzia Esperimentalen eta Gizarte Zientzien genesia eta garapena: zergatik eta zertarako. • Zientzia Esperimentalen eta Gizarte Zientzien curriculum-diseinua: helburuak, edukiak, ebaluazio irizpideak. •
Zientzia Esperimentalen, Gizarte Zientzien eta Teknologiaren (Zientzia, Teknologia eta Gizartea) ikaskuntzarako irizpide epistemologikoak.
• Zientziaren irakaskuntzarekin erlazionatutako irakasleen kontzepzio zientifikoak eta didaktikoak. • Zientzien ikaskuntza prozesuan ikasleen ezagutza, ideiak eta sinesmenen garrantzia. • Zientzia eta teknologiako geletarako baliabide eta estrategi didaktikoak. • Ikerketan oinarritutako eredu didaktikoa: ezaugarriak eta inplementaziorako orientabideak eta baliabideak.
6
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
4. ARDATZ METODOLOGIKOA Sarreran aipatu bezala, irakasle ikertzaile profila jorratu nahi duen ibilbidearen bigarren urrats modura planteatzen da LH 3.2. materia. Beraz, Ikerketa izango da erabiliko dugun estrategia metodologikoaren ardatza, uste baitugu, ikerketa dela edozein gairen inguruan iritzi kritiko funtsatu bat sortzeko biderik egokiena. Ikerketa, ordea, bi norabide ezberdinetara bideratu nahi da. Batetik, L.H. 1.9 materian hasitako bidea jarraitu nahi da errealitate konplexua aztertzeko trebetasunak eskuratzeko ahaleginean. Materia horretan ikusi bezala, trebetasun horiek ez baitaude ezagutza esparruei estuki lotuta. Zeharkakoak dira. Errealitate konplexu hori ezinbestez dago interpretazio ezberdinei lotuta, eta horiek egokitu, aberastu edota modu
esanguratsuan
arrazoitzeko
ezagutza-esparruen
ekarpen
teorikoak
ezinbestekoak izango dira. Bestetik, ikerketa gelako errealitatera bideratu nahi da. Irakasle eta ikasleen irakaskuntza-ikaskuntza prozesua esanguratsua izateko, irakasleak ezinbestekoa du proposamen didaktiko egokiak diseinatzea eta ikasleen ikasketa-prozesuaren jarraipena egitea. Irakaslearen eginbeharra izango da bere ikasleak momenturo prozesu horren zein puntutan dauden aztertu eta bide horretan aurrera egiten laguntzea, edota, jarraipen horretan oinarrituta hala badagokio, diseinatutako proposamena berregituratzea. Beraz, praktiketan zaudeten bitartean egingo duzuen ikerketa-lan horretarako tresnak aztertu eta eskuratzea ere ezinbestekoa izango da irakasle-ikertzaile profila garatu nahi bada. Bukatzeko, hau guztia ikasturtean zehar bereizi diren fase ezberdinetarako prestatu diren saio ezberdinetan lantzea espero da, eta fase bakoitzerako aurreikusten diren ekoizpenetan jasoko dira ikerketa horien emaitzak eta horietatik abiatutako proposamenak. Helburu horiek lortu ahal izateko , honako ikerketa galderak hauek erantzun nahi dira materian proposatuko diren jardueren bitartez:
7
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
1. Nola lantzen dira eskoletan Ingurunearen Ezagutza eta Matematika arloak? Ikerketa galdera honi erantzuteko ikasturtean izango den praktika aldiaz baliatuko gara nagusiki. Eskola ezberdinak ezagutu eta bertan arloen gaineko azterketa egiteko aukera paregabea zabaltzen da, urtarrila-otsaila bitartean izango diren praktiken bitartez. Agerikoa da Ingurunearen Ezagutza eta Matematika arloek duten garrantzia eskolako plangintzan eta baita Lehen Hezkuntzako curriculumean ere. Arlo bi horien inguruan antolatzen diren eskola jarduerak haurren garapenari begira duten garrantzia ukaezina da. Biak ala biak, bizitzaren gertakariak ulertzeko eta horietan eragiteko ezinbesteko ezagutzak eta tresnak eskaintzen dizkigute. 2. Nola esaten da landu behar direla arlo horiek? Bigarren galdera honi erantzuteko iturri desberdinetara joko dugu , arloen garapenari begira dauden ikuspegi eta iritziak
ezagutzeko. Oinarrizko
Curriculum Diseinuak, bere aldetik, jasotzen ditu arlo horiek jorratzeko aintzakotzat hartu beharreko oinarrizko printzipio psikopedagogikoak eta ikasleen garapen osoari begira landu beharreko gaitasunak ere. Beste alde batetik, gero eta zabalagoa da didaktika esparruan egiten ari den ikerketa. Ikaste irakaste prozesua, ikasleek dituzten ezagutza edo kontzepzioak, edota estrategi metodologikoak dira ikerketa horien aztergai batzuk. Horiei esker, gero eta gehiago dakigu nola ikasten dugun eta baita nola irakatsi behar den ere. Bada, materiaren bigarren galdera horri erantzunak topatu nahian, iturrietara joko dugu Matematika eta Ingurunearen Ezagutza arloen irakaste prozesuan oinarriak edo giltzarriak diren irizpide edo printzipioak ezagutzeko. Hala ere, esan beharrik ez dago, Oinarrizko Curriculum Diseinuak jasotzen dituela ikerketa didaktikoetatik eratorritako ondorioak. Beraz, biak ala biak, ezinbesteko erreferente dira aipatu arlo horien diseinuari eta aplikazioari behar bezala erantzuteko. Ikuspuntu teoriko batetik helduko zaio beraz bigarren galderari. Edonola ere, ez diogu teoria soilari erreparatuko. Aurreko galderan bezala, eskoletan behatu eta aztertutako praktikak izango dira ikuspuntua osatzeko erabiliko den beste erreferentzia. 8
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
3. Nola uste dugu landu beharko direla arlo horiek? Aurreko galdera bi horien inguruan eginiko azterketak bidea erakutsi beharko liguke arlo horien lanketarako irizpideak izaten. Izan ere, arloen irakaskuntzaren gainean norberak dituen ideiak eta sinesmenak ezbaian jarri behar dira, adituek edota esperientziak erakusten dizkigutenekin kontrastatuz. Hori da, hain zuzen, hirugarren ikerketa galdera honen xedea, alegia, praktiken bitartez arakatutako esperientziak eta eginiko azterketa teorikoarekin kontrastatuz, norberak duen irakaskuntzaren ikuspegia (arlo hauen lanketari dagokienez) definitu eta sendotzea. Horrela, praktiketan behatutako esperientziak aztertuko dira eta hobekuntza proposamenak egin ere, aurretik landutako irizpide teorikoak aintzat hartuz, eta norberak (taldekideekin batera ) garatu dituen irizpideak ere proposamenean integratuz.
5. MATERIAREN ANTOLAKETA OROKORRA Hiru fase bereiziko dira: praktika aurretikoa, praktika garaia eta ondorengoa.
Lehen fasea: praktika aurretikoa (irailak 18 – abenduak 18). Xedea: Lehen fase honen helburu nagusia da bigarren ikerketa galderari erantzutea, alegia, nola esaten da landu behar direla matematika eta ingurunearen ezagutza arloak? Ekoizpenak: Matematika eta Ingurunearen Ezagutza arloak lantzeko aintzat hartu beharreko oinarri psikopedagogikoen hausnarketa, erabilitako dokumentazio teorikoan oinarritua. Proposamen didaktiko baten aurre diseinuarekin lagunduko da taldean egingo den hausnarketa hori. Fase honetan landutakoen hausnarketak jasotzen dituen ikaste koadernoa. Baliabideak: MUDLE-n bitartez eskainiko diren irakurgaiak, saio teorikoetan emandako informazioa eta eginiko jarduerak (adibideak aztertu, jarduerak diseinatu,‌). Bestalde, estrategi didaktikoak lantzeko tailerrak egingo dira: esperimentazioa (laborategia), landa lanak, simulazio jolasak eta gelako jarduerak (arazoak, ariketak, debateak,..)
9
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
Bigarren fasea: praktika garaia (urtarrilak 7 – otsailak 15). Xedea: Materia honen lehen ikerketa galderari erantzutea, alegia, nola lantzen da eskoletan Matematika eta Ingurunearen Ezagutza arloak? Ekoizpena(-k): Bakoitzak bere ikastetxean eginiko behaketan, jasotako datuetan eta lehen fasean ezarritako oinarri psikopedagogikoetan oinarrituz, Matematika eta Ingurunearen Ezagutza arloaren lanketaren inguruko behaketa txostena egitea. Baliabideak: Gidoia, arloen behaketa eta analisia egiteko. MUDLE-en zabalduko den foroa praktiken jarraipena egiteko eta laguntza eskaintzeko.
Hirugarren fasea: praktika ondorengoa (otsailak 20 – maiatzak 29). Xedea: hirugarren ikerketa galderari erantzutea: nola uste dugu landu behar direla arlo horiek, alegia, Matematika eta Ingurunearen Ezagutza arloak? Ekoizpena(-k): Praktiketan aztertutako egoerak baliatuz eta lehenengo fasean aztertutakoak aintzat hartuz, proposamen didaktiko bat osatuko da talde lanean. Baliabideak: Irakurgaiak eta tutorizazioa.
SAIO EZ PRESENTZIALAK
SAIO PRESENTZIALAK
EGIN BEHARREKOAK Saio teoriko-praktikoetan: - Antolatuko diren saio teoriko-praktikoetan parte hartu. - Proiektuari aurre egiteko behar den planifikazioa egin, taldeka. - Taldean, ezagutzak elkartrukatu eta eztabaidatu. - Teoria eta praktikaren artean loturak egin. - Materian lantzen diren kontzeptu garrantzitsuenak argitzeko jarrera erakutsi. Praktika aldian: - Ikaste-irakaste prozesuaren behaketa egin. - Behaketa gidoia osatu eta egin beharreko txostenera eraman. - MUDLE-en jarriko den foroan parte hartu. -
Artikuluen irakurketa. Saio teoriko-praktikoetan ezagutu eta eginikoen hausnarketa, eta landutakoaren sintesia ikaste koadernoan jaso. Fase bakoitzerako eskatutako ekoizpenak landu. Talde lanari erantzun.
10
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
6. EGUTEGIA DATA
LAN MOTA
I FASEA
Taldekoa
EGITEKOA
NOIZKO
Oinarri psikopedagogikoen hausnarketa
Urriak 2
Aurreproiektuaren diseinua.
Abenduak 14
Bakarkakoa
Ikaste Koadernoa
Abenduak 11
Bakarkakoa
Arloetako behaketa-azterketa.
Otsailak 18
Proposamen didaktikoa
Maiatzak 29
Ira 18 - Abe 18
II FASEA Urt 7 - Ots 15
II FASEA Ots 20 - Mai 29
Taldekoa Bakarkakoa
Ikaste Koadernoa
Maiatzak 15
7. IKASTE KOADERNOA Ikaste koadernoaren formatua, zein edukien antolaketa norberak aukeratuko ahal izango ditu, beti ere irakasleak ekoizpen hori aztertzeko aukera izatea bermatuz. Tresna honen helburu nagusia norberaren ikasketa-prozesuaren garapena erakustea dela kontuan hartuta, edukiei dagokienez, gutxieneko baldintza hauek bete beharko ditu: A) Ezagutza berriak jasotzea; hau da, bidalitako irakurketen hausnarketak eta taldean egindako lanketatik eta eztabaidetatik ateratako ondorioak jasotzea; B) Ikaste koadernoan jasotakoa lanketa pertsonalaren ondorio izatea, eta ez han eta hemen jasotako informazioaren bilduma hutsa. Ezinbestekoa izango da, gainera, jatorrizko iturriak identifikatzea, unibertsitateko lanak egiteko gidari jarraituz (ikus Mudlean).
11
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
8. EBALUAZIOA Ebaluazioaren funtzio nagusia ikaste prozesuaren erregulazioa izanik, materiaren ebaluazioa jarraitua izango da, eta horretarako bakarkako lanak zein taldekoak erabiliko dira euskarri bezala eta ekoizpen bakoitzari dagozkien ebaluazio-irizpideak. Ekoizpenen ebaluazioa modu desberdinetan egingo da: bai heteroebaluazio bidez, baita autoebaluazio bidez ere. Autoebaluazio hauek bukaerako kalifikazioan kontuan hartuko dira. Bi ebaluazio mota hauetarako ebaluazio-irizpide berdinak erabiliko dituzte bai irakasleek baita ikasleek ere. Bestalde, taldeko lanen ekoizpenean zehar, koebaluazioa egingo da taldekideen artean, hain zuzen ere talde-lanaren taldeko erregulazioan laguntzeko. Kalifikaziorako aintzat hartuko diren ekoizpenak eta bakoitzak izango duen pisua ondoko eskeman azaltzen da:
Ekoizpenak
TALDEKO LANAK
BAKARKAKO LANAK
Ebaluazio-modua AURREPROIEKTUA (Heteroebaluazioa) PROPOSAMEN DIDAKTIKOA Auto- eta heteroebaluazioa IKASTE KOADERNOA Auto- eta heteroebaluazioa BEHAKETA –TXOSTENA Auto- eta heteroebaluazioa
Portzentaiak % 10 % 50 % 40 % 40 % 50 % 10
Oharra: ekoizpen guztiak gainditu behar dira materia gainditu ahal izateko.
12
L. H. 3.2. - Gizarte Zientziak, Zientzia Esperimentalak eta Teknologiaren ikaste-irakastea (II)
9. BIBLIOGRAFIA ACEVEDO DÍAZ, J.A. (2008): “El estado actual de la naturaleza de las ciencias en la didáctica de las ciencias”. Revista Eureka, 5 (2): 133-169.BERGÉS, l. (1996). “El estudio del medio sociocultural en la educación de hoy”. Aula, 48: 5-8.CAÑAL, P.; POZUELOS, F.J. eta TRAVÉ, G. (2005). Proyecto curricular Investigando Nuestro Mundo (6-12). Lehen alea: Descripción general y fundamentos. Sevilla: Díada. CUBERO, R. (2000). Cómo trabajar con las ideas de los alumnos. Bilduma: Investigación y enseñanza. Sevilla: Díada. EHAA (2007). “175/2007 DEKRETUA, urriaren 16koa, Euskal Autonomia Erkidegoko Oinarrizko Hezkuntzaren curriculuma sortu eta ezartzekoa”. 218. Zbkia, 2007ko azaroak 13. JIMÉNEZ, J.R. (2003): “Un aula para la investigación: cómo construir un ambiente favorable a la indagación educativa”. Investigación en la escuela, 51: 15-26. PORLÁN ARIZA, R. (2000): “¿Qué saben y qué deberían saber los alumnos de primaria sobre el medio? Dos problemas profesionales relevantes en la formación inicial del maestro”. Investigación en la Escuela. 42: 5-15. RAMOS, J. (2007). Hablar, investigar y comprender el mundo. Bilduma: Colaboración pedagógica. Sevilla: Publicaciones del M.C.E.P. RIVERO GARCÍA, A. (2000): “Enseñando a los futuros maestros y maestras a enseñar conocimiento del medio: intenciones y dificultades”. Investigación en la Escuela. 42: 17-27. ZABALA, A. (1989): “El enfoque globalizador”. Cuadernos de Pedagogía, 168: 22-27. ZABALA, A. (1994): “Los proyectos de investigación del medio. Los problemas reales como eje estructurador de los procesos de enseñanza y aprendizaje”. Aula, 8: 1723.
13