PolitikART 214

6ê Gulane 2016 Şeme

HÛMARE: 214

n Dîzayn: Sînan HEZER

Politik

15 GÜNLÜK EDEBİYAT SANAT VE DÜŞÜN DERGİSİ

WELATÊ MA

estene, kultur û tarîxê ma yo

Însane Kamil Na dîna laşerdê sero sero sero sero Feqirîye ne lao tey sero Cenî, camerd, doman pero Sekê eştê verê tijê Saadiya teyr û tûrde Nerê hey no senê halo No senê xezevo Yenê desto, nêverdano Sekê roye dina teyo Zalalîya owka mûnzûrî bîya ne law gonîya sûre Hazar meyit bê mezelê mendo, Zalalîya owka mûnzûrî bîya ne law gonîya sûre Hazar meyit bê mezelê mendo, Zirçayîse zav-zeç mendo gosanê hardê dewresî de Însan-ê kamilî xo vir ra mekê Însan-ê kamilî xo vir ra mekê Nerê hey no senê halo No senê suwalo Yenê desto, nêverdano Sekê roye dina teyo

Erdogan Emîr Welatê ma Kurdistan o Welatê ma Kurdistan o Ca û meskenê ma Kurdan o Welat ma rê ruh û can o Mîlet pêro waûbira yê Temamî bax û bostan o Welat gul û gulîstan o Mîlet pêro waûbira yê Welatê ma pirr şîrîn o Merg û çem û hêgayî Keynek û veyvî xasekî Eslê xo de horî yê Kurdistana ma xezîne ya Cematê ci pirr bi hurmet o Pêro qedr û qîymet o Welatê ma cenet o

Mecîdê Silêman Herausgeber: Medya Presse-und Werbeagentur GmbH

Hans-Böckler-Str. 16 63263 Neu-Isenburg

Geschäftsführer: Ahmet Yücedağ

Ver. Redakteur: Özgür Reçberlik

politikart@yeniozgurpolitika.org

Cinîya teraşan; Besê C

inîya Kurde! Wayîrê cuye. A ya ke cuye afirnaya la u Kela xoverrodayîşî Dêrsîm! Besê! Cinîya teraşan. Ciwanika Dêrsimî. Hevala Sey Rizayê bê cuye menda. Bê cîf menda. Bê nan û awe menda. Bê ziwan menda. Bê seda menda. Sedaya Kalî. Cengê Dêrsîmî de Besê cinîya ke ceng kena. A kî sey pêro qehremanê ke Dêrsîm verêne ya tewr weşe aye viraşta la bê seda û bê veng menda. Her ke şono cigerayîşê arkeolojî hîn zîyaderî ispat de heta pênîye ceng kenê ya. Tenê Hevala Sey Rizayî nîya a cengewer a cengî ya. Rojkenê ke cinîyan merdimbîyena merdimî de rolode esas kay kerdo. Tarîxê merdimîye zîyaderî bi rengê cinîye rameyo. Bi nameyanê dewleta romî de Besê sey pêşenga serhildanî ya pey perde êna nasnayene. hezaran serran cinîye rayber a. Mekanê nê demî yo ke qala ci êno kerdene Mezopotampagos, Barzanîyê xo estbê kî o tuyê rûyê înan keno. Teslîmîsey ganîmetî xo rê benê. O taw şarê kurd beno yaya Corin a. Yanê Kurdistan o. Nifşê meryetê, koledarîyê çîyê tewr pîs hesibneno. Seba ke teslîm parçe. Ey demî ra têpîya her ke şono şarê kurd dimî yew û nêm milyon serre verê Rojhilatê mebo, mekuyo destê dişmenî, mekuyo destê neyaran xo ver bi cêr ra şono. Coxrafyaya Kurdistanî ya ke Efrîka ra derbazê Rojhilata Mîyanênê beno û çekuya cenetî ci ra vecîya bena cayê îstîla û cen- koyanê berzan ra erzeno, xo tirran ra erzeno. Nawo înan ra êdî uca de maneno. Yanê herra Rojhilata Mîyew e. Yew cinî ye. Yew cinîya kurd e. Yew cinîya tirran; Besê! ganê giran. Bena cayê qirkerdîşan. Bena cayê yanênê ê demî ra têpya qet bê merdiman terteleyan. Bi raverşîyayîşê modernîteya kapîtanêmenda. Merdime cigêroxê ke Rojhilata lîst re terteleyî benê rengê esas ê Kurdistanî.

CINÎYA KOYANÊ BERZAN Mîyanênê de gêrayê tawo ke zengînîya Şeyda ASMÎN Kam çi zaneno verê Besê çend cinîyan seba ke mekuyê herra aye, çîyê ke herra aye de ameyê afirneKURDISTAN, WARÊ KOYANÊ BERZAN destê neyaran xo teraşanê koyanê berzan ra eşt. Besê yane dîyê înan aye ra vato Kewana Zernênê.

Kurdistan! Waro koyîn. Warê koyanê berzan. Warê tirran, nawo verê çimanê ma der a. Şahadê Besê hîna cuyenê. Yê Herra Kurdistanî kî kewena na Kewana Zernênê. Bi îklîmê xo çirr û çirrtanan. Warê awanê serdinan. Warê çemanê girsan. ke bi çimanê sereyê xo ê rojî dî hîna ser hard der ê. Besê ciyê çar mewsîmî, bi nebatê xo yê zengîn, tewr bi tewr heyŞarê xo çi rey teyna nêverdano. Hemverê Gilgamêşan, Denîya koyanê berzan bîye. Cinîya koyan û coxrafyaya asî bîye. wananê xo merdimîye rê bîya derguşe. Merdimîya ke hîna haqan, Xalit Bîn Welîdan, Îskenderan, Kîrosan, Quyucu MeA coxrafyaya ke hende kuyayîş werdbî, werdênê la çi rey nêşkîna, nêzanena xozayê bivurno, hîna kultur nêviraşto ra medan, Mistefa Kemalan û roja ma ya ewro de Erdoxanan sere nêtewandbî, nêtewandênê. Hîna serre berz û asê ya. bena derguşe û merdimîye uca kultur virazena. de şarê xo qet tenê nêverdano. Pêro şaranê xo. Tenê şarê xo Kurdistan nika serhildan bî. Raperîn bî. Serî heta lingan yê kurdî nê pêro şarê xo tenê nêverdayê. Şarê kurd çi taw raperîn bî. Başur, Rojhilat û Vakurê ey raperîyabî. Vatênê PÊşENGiYA CINÎYAN ke bi êrîşan ra rî bi rî maneno xo erzeno koyanê berzan, xo ma kî estîme. Vatenê no welato qedîm ê ma yo. Ma wazePêşenga nê demî cinî ya. Cinîye bi serranê dergan na pêerzeno tirranê welatê xo. Xo erzeno waran. Uca de xo panîme bi ziwanê xo qiseybikerîme, bi ziwanê xo biwanîme, şengiya xo ramnena. Merdimîyê rê herra dayike de dayîktîye kena. Merdimîye lawnena. Kena girs. Eke herra Rojhilata witneno. Uca de xo ver ro dano. Teslîm nêbeno. Enkîdu, Har- bi ziwanê xo biberbîme û bihume. Eke estbo cuyêk bi ziwanê ma bo. Eke estbo merdenêk bi ziMîyanênê û sey merkez kî herra Kurdistanî ewro wanê ma bo. Vatenê mird ya kî vêşan gonî berbena, no şermê pêro merdimîyo. No serê hardê xo de bîme.Kî hardê înan yêno nê maneyî; ewladê xo şitheram vecîyayê. besê înan kerdênê zaf bî kî. Dewleta romî Kanê qisawetê pêro mayano; gelo ewladê xo şitbi qerar bîye. Aye Kela pêyenê ya ke xo heram vecîyê ya şit helal? ver ro dênê gereke biguretênê. Tenê guBi raverşîyayîşê desthilatdarîya mêrî ra a cuya retîş bes nêkerdêne gereke sey Koçgîrî, efsûnî ya ke dormarê cinîye de dormarê dayîke Gelîyê Zîlan, Dara Hênê û sey Agirî binde virazîna xerepîna. Xerepîyayîş ra kî zîyaderî beton bikerdênê. raye ra vecîna. Cayê hîşmendîya azad, têdûşt, parker, aya ke cîyatîyan zengînîye vînena-gerdûn bi cîyatîyan esto- hîşmendîya koledar, neheq, ezez, ya ke cîyatîyan dişmen vînena raver şona. Hişmendî û cuya ke qiymetê dormarî zanena, pêro gandaran ra dost a sîye de manena.

Bin sîya hişmendî û cuya ke heta dest ra êno zerar dana dormarî de manena.

KURDISTAN BI MERKEZÊ CENGÎ Reyna cigêrayîşê pêyenî destnîşan kenê ke coxrafyaya Kurdistanî bîya merkezê nê vurîyayîşî. Bîya merkezê nê cengî. Cengê nirxanê komînal û desthilatdaran. Bi raverşîyayîşê dewlete û desthilatîye ra êrîşê ser erdnîgarîya Kurdistanî dest pêkerdo. Eke merdim Destanê Gilgamêşî etud bikero na rastîye zaf rehet aseyena. Nêm heq, nêm merdim Qralê Uruqî Gilgamêş bi hemkarê xo Enkîdu ra êrîşê erdnîgarîya Kurdistanî keno. Bi raya Enkîdû erdnîgarîya Kurdistanî kolonyalîzmê ra bena ya û her ke şono cengê ser Kurdistanî zêde benê. Desthilatdarê ey demî cinî û domanan kîşenê camêrdan benê kenê karker,kenê kole. Yewîn derbeya tewr girane coxrafyaya Kurdistanî û şarê kurd tawo ke artêşê Ereban bi name îslamê de kewenê Kurdistan wenê.

Na rey deshilatdar çi camêrdo ke destê xo sîleh gêno, şîkîno ceng bikero kîşenê, cinî û domanan

DÊRSIM DE FIRDANA, XAKURKE DE BENA BÊRÎTANE Kela xoverrodayîşî Dêrsîm! Besê! Cinîya teraşan. Ciwanika Dêrsimî. Hevala Sey Rizayê Kalî. Cengê Dêrsîmî de Besê cinîya ke ceng kena. A kî sey pêro qehremanê ke Dêrsîm de heta pênîye ceng kenê ya. Tenê Hevala Sey Rizayî nîya a cengewer a cengî ya. Rojnameyanê dewleta romî de Besê sey pêşenga serhildanî ya pey perde êna nasnayene. Bi hewlîya xo bal ancena. Çek karardîşî de pispor a. Bê ters heta guleyê xo ya pêyênê ceng kena. Tawo ke mermîyê xo qedînê bi kemeran ceng kena.

Cengewarîya Besê çimanê eskeranê romî ra nêremena. Înan qarnena. Înan hakesnena. Ê gereke aye pêbicêrê. Ê gereke aye teslîm bigêrê.

Nawo wext o. Wextê kîşta teraşî de biperbîyeno. Wextê dewamkerdîşê kulturî yo. Kulturê; çi rey teslîm mebe. Êdî gonîwerî zaf nêzdî bîyê.Nawo vengê Besê yo goşan ra şono; şima nêşkînê mi weş pêbicêrê! Besê perranê xo kena ya. Besê firdana. Besê teraşanê Dêrsîm de firdana, teraşanê Xakurke de bena Bêrîtane…

3

▼

Demografîya Kirmancan

Xerîb GOŞKAR

K

urdê kirmancê ke bi kehçeya kirmanckî qisey kene mintiqa bi mintiqa xo sey kird, kirmanc, dimilî (dımlî) û zaza name kenê. Naye ra girêdaye lehçeya ke pê qisey kenê, aye ra zî vanê kirdkî, kirmanckî, dimilkî yan zî zazakî. Seke yeno zanayîş Grûba Xebate ya Vateyî ke 1996 ra nata standardîzasyonê na lehçe ser o xebitîyena, warê nuştişê kirmanckî yê standardî de çekuya “kirmanc” û “kirmanckî” munasîb qebul kerda. Aye ra ma seba na grûba kurdan kirmanc nameyê lehçeya înan zî kirmanckî xebitnenê.

Kurdê kirmancî kotî/kamca de ciwîyenê?

Eke ma mintiqayê ke kurdê kirmancî ser o ciwîyenê ra qal bikê ganî tewr verî vajîme ke na grûba kurdan tena Kurdistanê Vakurî ke ewro binê bandorîya Tirkîya de maneno de estê. Bajar û qezayê Vakurî ke na grûba kurdan tede ciwîyenê nê yê: • Bidlîs • Çewlîg • Dêrsim • Dîyarbekir • Erzirom • Ezirgan • Mûş • Riha • Semsûr • Sêrt • Sêwas • Xarpêt Kirmancî, bajaranê Vakurî ra Dêrsim û Çewlîg de zafaneyê girdî yê nufusî teşkîl kenê. Çewlîg de merkezî ra teber qezayanê Dara Hênî û Bongilan de kahîr ekserîyetê nufusî kırmancan ra awan beno. Ancîya qezayanê Azarpêrt, Kanîreş, Gêxî, Xorxol û Çêrme; Dêrsim de merkezî ra teber Çemişgezek, Xozat, Mazgêrd, Qisle, Pulur, Pêrtage û Pilemurîye; Dîyarbekir de merkez, Çêrmûge, Çinar, Şankuş, Pîran, Gêl, Erxenî, Hêni, Hezro, Karaz, Pasûr û Licê; Xarpêt de merkez, Xulaman, Mîyaran, Depe, Qowancîyan, Maden, Pali û Sîvrîce; Ezirgan de merkez, Mose, Îlîç, Kemax û Têrcan; qezayanê Erziromî ra Aşqele, Çat, Xinûs (Kela), Hesenqela û Tatos; Sêwas de mintiqaya ke sey Koçgîrî name bena: Dîvrîxî, (Tivirgî), Hafik, Îmran (Çît & Umranîye), Kangal, Ûlaş û Zara (Koçgîrî); qezaya Semsûrî Aldûş, qezaya Bidlîsî Modan (Motkî), qezaya Mûşî Gimgim, qezaya Riha Sêwregi; qezayanê Meletî de Şîro (Pötürge) û Erebgir; qezayê Sêrtî Hewêl, qezaya Êlihî Hêzo de nufusê înano cîdî esto. Nê bajaran ra teber Erdexan, Adana (Seyhan), Aksaray, Qers, Kayserî û Gumuşxane de zî tay bo zî nufusê kirmancan esto.

Bê nînan ma verê ra zanayêne ke mintiqaya Qerecdaxî de zî kırmancî ca gênê. Feqet tena nufus û hûmara dewanê înan ser o ney derheqê kirmanckîya înan de zî zêde melumatê ma çin bî. Ma sayeyê xebata lîsansê berzî yê Pinar Yildize ke wendekara beşê kurdolojî ya Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî ya, derheqê kirmancanê na mintiqa de benê wayîrê zanayîşî. Goreyê xebata aye ke hema sey kitab nêameyo çap kerdene dew û mezrayê Çinar, Dêrike û beledîyaya Rezan ya Dîyarbekirî yê ke tede kirmancî ciwîyenê 80 heb ê û nêzdîyê 35 hezarî nufusê înan esto.

Bê nînan tena di dewanê Batumî (Gurcîstan) û yew dewa Qazaxîstanî de kirmancî estbîyê. Merdim nêzaneno ke ê key koç kerdê şîyê ê cayan la şîweya înan ra fehm beno ke hetê Dêrsimî ra şîye û kirmancê elewî yê. Îhtîmal o ke ewro sey dewe zî çin bê, beno ke rewna asîmîle bîyê û şîyê. (Mamosta Qanatê Kurdoyê rehmetî fekê di xortan ra arêdayîşê folklorîkî kerdê û nê tekstî hetê Malmîsanijî ra kovara Hêvî de ameyê weşanayîş. Biewnê: Qanatê Kurdo, “Dimilkî (zazakî) ya Batûmî”, Kovara Hêvî, Hejmar: 5, Parîs, Gulan 1986, r. 85-87) Ma çarçewaya îlmî de eşkenîme vajîmê ke cayê ke ma cor ra rêz kerdê înan ra teber tu ca de kirmancî çin ê. Aye ra îfadeyê sey “felan herêma Îranî de, Efxanîstan ûsn. de zazayî estê” yê kesanê ke kurdbîyayîşê kirmancan înkar kenê raştî nîyê, hetê înano îlmî zî çin o.

Nê bajar û qezayan ra teber, koçkerdişê girdî ke serranê 1960 û yê 1990î de bîyê, înan ra girêdaye Îstanbul, Bursa, Îzmîr, Kocaelî, Sakarya, Anqara, Konya, Antalya, Mersîn, Osmanîye û Dîlok de zî nîsbeto pîl de nufusê kirmancan esto. Ancîya eynî dewran de bi des hezaran kesî Tirkîya ra koç kerd û şîy Ewropa de ca bîy. Na çarçewa de ewro serê de Almanya û dima Awusturya, Fransa, Hollanda, Îngilîstan, Swîs, Îtalya û welatanê sey Swêd, Fînlandîya, Danîmarka û Norveç de zî kirmancî estê.

Tabî merdim ganî vajo ke kirmancî çirê koç kerdî? Sedemê koçkerdişê kirmancan di heb ê. Nînan ra o yewin zêdebîyayîşê nufusî ver parçebîyayîşê erdan (hêga û zozanan) û kêmîya erdanê zîreetî ya, o dîyin zî pêrodayîşê ke serranê 1990î ra dima PKK û hêzanê dewletê mîyan de bîyî, netîceya înan de talkerdişê/vengkerdişê dewan o.

Nufusê înan çend/çiqas o?

Goreyê texmînan 3-4 mîlyonî nufusê kirmancan esto.

Bi vatişêko bîn texmîn beno ke se ra vîst û pancê (%25) kurdanê Kurdîstanê Vakurî kirmanc ê. La heyf ke ma nêeşkenê derheqê nufusê kırmancan de hûmarêka qetîye bidê. Çunke semedê naye destê ma de datayê statîstîkî çin ê. Tabî çend sedemê na rewşe estê. Ma çendê înan nîya îzah bikîme; hûmaritişê nufusî ke mabênê demê peyên yê dewleta Osmanîyan ra hetanî serranê verênen ya komara Tirkîya bîyê, înan de cîyayîya kurmanckî û kir-

manckî nêameya hesibnayîş û qiseykerdoxê her di lehçeyan binê şiqa kurdkî de ameyê qeyd kerdene. Naye ra teber persê “ziwanê dayîke yê şima çi yo?” ke hûmaritişanê nufusî yê mabênê serranê 1970 û 1985î de ameyo perskerdiş, netîceya aye cigêrayoxan rê nêameya eşkera kerdene. Hûmaritişê nufusî yo tewr peyên o ke tede derheqê ziwanê dayîke de persî ameyê perskerdiş û netîceyê nê persan ameyê eşkera kerdene hûmaritişê nufusî yê serra 1965î yo.

Eqsê nê pêro kêmaneyan tayê datayê ke derheqê nufusê kirmancan de melumat danê, resayê ma. Nayê ra girêdaye hûmaritişê nufusî ke hetanî 1965î Tirkîya de bîyê, înan de esas girewîyayîşê ziwanê dayîkê û hetê DİE (Enstîtuyê Statîskî ya dewleta Tirkîya) ra eşkera bîyayîşê netîceyanê hûmaritişê nufusî ke mabênê 1927 û 1965î de bîyê, derheqê nufusê kirmancan de zanayîş danê ma.

Hûmaritişê nufusî yê serra 1950î de bajarê ke tede zaf kirmancî ciwîyenê, înan de kesê ke ziwanê dayîke yê xo sey zazakî (kirmanckî) beyan kerdo, hûmarê înan tabloyê cêrenî ra asenê.

Tablo: Goreyê Hûmaritişê Nufusî yê 1950î Bajarê ke tede tewr zaf bi kirmackî qisey benê Bajar/Şaristan pêsero nufus Camêrd Cinî Pêro-pîya Çewlîg 97.328 21.058 20.877 41.935 Bidlîs 88.634 1.273 1.450 2.723 Dîyarbekir 293.738 24.585 25.189 49.774 Xarpêt 213.330 16.422 16.108 32.530 Ezirgan 197.770 4.952 4.728 9.680 Erzirom 461.090 1.683 1.797 3.480 Gumuşxane 203.994 272 223 495 Qers 410.236 461 671 1.132 Meletî 483.568 4.173 4.439 8.612 Mûş 107.286 5.143 4.756 9.899 Seyhan 508.518 268 72 340 Sêwas 542.004 703 825 1.528 Dêrsim 105.759 1.701 1.828 3.529 Riha 298. 394 4.162 4.363 8.525 Pêsero 4.011.639 86.856 87.326 174.182

4

K

irmancê ke vakurê Dîyarbekirî, Çewlîg û Xarpêt ra cayê ke sînorê nê her di bajaran ra nêzdî yê de ciwîyenî, zafane xo sey “kird” name kenê.

Kirmancê ke mintiqaya Dêrsim û Erzinganî de ciwîyenê zafane xo ra “kirmanc”, ziwanê xo ra zî “kirmanckî” vanê. Kirmancê ke Çermûge, Şankûş, Sêwregi, Gerger û Şîro de ciwîyenê xo ra “dimilî”, ziwanê xo ra zî “dimilî” yan zî “dimilkî” vanê.

Goreyê zanayîşê ma qeza û dewê Vakurê Kurdîstanî ke kurdê kirmancî tede ciwîyenê, nameyê înan ser o reya verêne mamosta Malmîsanij xebitîyayo. Nuşteyê ey “Bazı Yörelerde Dımıli ve Kurmanci Lehçelerinin Köylere Göre Dağılımı” Kovara Berhemî de sey hîrê beşî ameyo weşanayîş. (Hejmar: 2/1988, r. 8-17 & 3/1988, r. 62-67 & 04/1982, r.

53-56) Yew çimeyo bîno muhîm o ke merdim hem bi hawayo pêroyî derheqê kirmancan de hem zî xususen nufus û coğrafyaya înan ser o zanayîşan îhtîva keno yew kitabê akademîsyen Ercan Çağlayanî yo. (Ercan Çağlayan, Zazalar; Tarih, Kültür ve Kimlik, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Mart 2016) Çekuyanê kird, kirmanc, dimilî û zaza ser o Kirmancê ke vakurê Dîyarbekirî, Çewlîg û Xarpêt ra cayê ke sînorê nê her di bajaran ra nêzdî yê de ciwîyenî, zafane xo sey “kird” name kenê. Kirmancê ke nê cayan de nişenê ro, ziwanê xo ra “kirdkî” yan zî “kirdî”vanê, mintiqaya xo zî sey “Kirdane” name kenê. Cîrananê xo kurmancan ra “kurmanc” yan zî “kirdas/kirdasî” vanê. Ziwanê kurmancan ra zî “kurmancî” yan zî “kirdasî/kirdaskî” vanê.

Kirmancê ke mintiqaya Dêrsim û Erzinganî de ciwîyenê zafane xo ra “kirmanc”, ziwanê xo ra zî “kirmanckî” vanê.

Welatê xo zî sey “Kirmancîye” name kenê. Nê, cîrananê xo kurmancan ra “kirdas/kirdaş”, ziwanê înan ra zî “kirdaskî/kirdaşkî”vanê. Çekuyê “kirmanc” û “kurmanc” eynî kok ra ênê, kurdanê bînan de zî ca bi ca “kirmanc” vajîyeno.

Kirmancê ke Çermûge, Şankûş, Sêwregi, Gerger û Şîro de ciwîyenê xo ra “dimilî”, ziwanê xo ra zî “dimilî” yan zî “di-

milkî” vanê. Zafane, nê cayan de “dimilî” hem nameyê şarî hem zî nameyê ziwanî îfade keno. Dimilî cirananê xo kurmancan ra kirdas, ziwanê înan ra zî kirdasî yan kirdaskî vanê. Nameyê “dimilî” hetê kurmancan ra zî semedê heme kurdanê zazayan yeno şuxulnayîş.

Kirmancê ke derûdorê Xarpêt, Pali û Maden de ciwîyenê qismêkê înan xo ra vanê “zaza”. Reyna, hetê Qoçgîrî û Aksaray de zî tayê kirdî xo sey “zaza” name kenê. Nê, ziwanê xo ra “zazakî” vanê. Cîrananê xo kurmancan ra kurmanc/kurmonc yan zî kirdas/kirdasî vanê. Ewro no name teşmîlê zafê kirdan bîyo û goreyê serranê verênan nika hîna vêşî vila bîyo. Çimeyanê tarîxîyan de kırmancî (zazayî) Tayê xebatê ke tedê çekuyê zaza û dimilî esas ameyê girewtiş û derheqê dewrê verênî yê kirmancan de bîyê hetê îlmî ra problemin ê. Sey nimûne Mînorsky, F. C. Andrease xo rê referans gêno û vano kokê zazayan rêseno deylemîyan û nameyê dimilî Dumbulîyê ke Hoy de manenê înan reyde eleqedar o. Ancîya tayê îdîaye ke çekuyanê “Zazâna, Nînnî Zaza, Înnana-Zaza, Zaza-Buha ûsn. ra girêdayê benê, farazî

yê. Çunke derheqê tarîxê kirmancan (zazayan) yê dewrê verê îslamîyetî de dokumanê cidî nêameyê dîyayîş û xusesen derheqê nê dewrî de xebatêka xosere nêameya kerdene.

Ma çimeyê ereban ê tarîxîyanê ke badê îslamîyetî nusîyayê înan de vînenê ke kirmancan (zazayan) ser o melumatî estê. Temamê nê çimeyan de zazayî mîyanê kurdan de muteala bîyê. Zafê çimeyanê ereban de zazayan ra sey kurdî êno behs kerdene û erde înanê tewr verênî ke ser o ciwîyayê sey Musûl û Botan ameyê nîşan dayene. Tarîxnasanê tewr muhîman yê seserra 10. Ra Mesudî Dunbulîyan (dimilîyan) ra bi nameyê Denabîle behs keno û vano ke Dunbulîyî mîyanê Musûl û Cudî de meskûn ê.

Helbet behsê tarîxê çekuyanê kird, kirmanc, dimilî û Zaza babetêka derg a. Merdim eşkeno her yewê înan ser o dergûdila binuso û çimeyê ke ê tede nê çekuyî vîyarenê înan ra nimûneyan bido ancîya tarîxê na grûba kurdan ser o bi hawayo hîra vindero la seba naye cayê ma qîm nêkeno.

Kesê ke wazenê no derheq de hîna zaf çîyan bimusê, înan ra pêşnîyaza ma no yo ke di kitabê ke ma ci ra îstîfade kerdo, înan biwanê. * Kitabê ke ma nê nuşteyî de ci ra îstîfade kerdî cêr ra yê.

Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996, r. 4 Ercan Çağlayan, Zazalar (Tarih, Kültür ve Kimlik), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Mart 2016 Bîlal Zîlan, “Tarîxê Xonamekerdişê Kırdan”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Ünv. Yay, İstanbul, s. 366-397 (meqale)

T

ayê xebatê ke tedê çekuyê zaza û dimilî esas ameyê girewtiş hetê îlmî ra problemin ê. Sey nimûne Mînorsky, F. C. Andrease xo rê referans gêno û vano kokê zazayan rêseno deylemîyan û nameyê dimilî Dumbulîyê ke Hoy de manenê înan reyde eleqedar o. Ancîya tayê îdîaye ke çekuyanê “Zazâna, Nînnî Zaza, Înnana-Zaza, ZazaBuha ûsn. ra girêdayê benê, farazî yê.

5

t

Hardê Dewrêsan: DÊRSIM

Dêrsimî de çemî jîyar ê. Ortê nînan de cayê Çemê Munzurî zaf muhîm o. Nê çêman de xeylê cisn moseyî kî estê. Nînan ra qiymetinî; moseyê benekinê sûrî yê. Çike nê teyna Dersim de estê. Sarê Dersimî nê bimbarek vênitê û nêwerde.

Dêrsim de cayê kowan zaf berz o. Ortê nînan de cayê Koyê Munzurî zaf qiymetin o. Zereyê ya kî dormê nînan de xeylê koyê jîyarî kî estê. Koyê Bava Duzginî, Koyê Jêle, Koyê Tujîk Bavayî, Koyê Baxire, Koyê Helî, Koyê Morî, Koyê Goşkar Bavayî (Gimgim der o), Koyê Silbus(Xolxol der o), Kowo sûr(Qoçgîrî der o), Kowo Kose (Qoçgîrî der o). Nê koyî hetê îtîqatî de jîyar û dîyar ê.

Mîrzalî DÊRSIM

“Qesekerdoxê serî zaf, zaneyoxê xo û vênitoxê xo kêm ca Dêrsim…” Andranîk dîp Cansever şîîrê xo; “Pêşgira mi de Vengê Gonî” de vano: “…însan kuwno qilixe cawo ke weşîya xo rameno/awa o cayî rê, herra o cayî rê/moseya ke awa ucayî de azne kena/herra ke vîlike tom dana…

Sarê ma cawo ke Raa Heqî ramîya ucawan de tabîyat de tenêna têwerte der ê. Çike(çunke) Dêrsim de weşîya(cuye) însanî; dar û ber, teyr û tur, kemer-kuç ûêb. de pêrabestîya. Sarê Dêrsimî jê(sey) xoza yê. Tayê waxt bêvengê, tayê waxt hêrsinê, hama çimê xo dare ra nêseveknenê. Çike Dêrsim welatê kirmancan o. Dêrsim welatê wayîrê Raa Heqîyan o. Dêrsim welatê kirmancan û kirdaşan o. Dêrsim ewro jêde mebe kî welatê cîrananê ma hermenîyan o. Dêrsim welatê nêyaran û meymanan o!

E

Tarîxê Dêrsimî Qalê tarîxê Dêrsimî ke kerd gereke qalê Qoçgîrî kî bikerîyo. Çike tarîxê Dêrsîm û Qoçgîrî hetê kamîye, îtîqat, zon û zagon ra jû (yew) o. Nê tesbîtî, kitabê Nurî Dersimî “Tarixê Kurdistanî de Dersim” de kî zaf cawan de vêneme.

Dêrsim de medenîyet, M.V.6000 de nanîyo ro. [1] Viraştişê bendê kebanî de, Çemîşgezek-Pulur (Sakyol) de (M.V.55003500) 13 qatî, îskan bîyê tesbît. [2] Ewro qelaya Baxin, Ambar, Rabat, Masum û Pak, Mazgêrd, Çemîşgezek û Pêrtege muhîm ê. Çemîşgezek de turbeya Hesono Dergî, Pirdo Sîvdîn, Pulemurîye de Pirdo Destê Xanime kî muhîm ê. Pulemurîye de Odayê Veyvikanî demê Urartuyan ra mendê.

Dêrsim de dewro kan de; Pîleserê Hurrîyan (M.V.2200), Hîtîtan (M.V. 1300), Urartuyan (M.V.1200), Medan, Persan û Makedonan (M.V.120, M.V.17 –M.D 200), Romayan, Partan, Vaspuraganan, Bîzansan, Sasanîyan hukimdarên ramita. 1879 de nameyê Dêrsimî ra bîyo vîlayet. Naşît Hakki Ulux’î vato; “Dewlete Dêrsîm rê 108 rey hêrîş kerdo, hama zafer nêdîyo”.

[4] Dewrê Osmanî û Tirkîya de qirrîmî zaf ê. Nînan ra cayê qirrîmê Qoçgîrî û Dêrsimî zobîna ca der ê.

Qirrimê Qoçgîrî Mavêna 6ê adare-20ê hezîrane 1921 de, Qirrimê Qoçgîrî virajîya. Nê têkewtişan de zaf însanî merdê. Dewlete nîyado ke nîya (wîna) nînan de bas nêbeno, na gêyîm(rey) sîvîlû ser o hêrîş kerdo. Hezaran ra mileto bêguna (doman, kokim, cênî) qirr kerdê. Nê qirriman de Nurettîno Hêrdisin û Osmano Leng çiqaşê dewê alewîyan ke vejîye ver, pêro vêsnê.

Cênîyî, domonî, kokimî pêro sanitê çekan û şîmseran ver.

Qomê kirmanc verê tifongan, pîştowan û bombawan de zaf xoverdayîşo pîl ardo meydan, hama oncîya kî zafer nêdîyo.

Na hal de helbet tayê terso aşîrê kurdan kî esto. Vatêna verênan ra; “Kermê dare, zereyê xo der o.” Dewlete 17 hezîrane de dormê Alîşan û Heyder Begî çarno. Na tertele de Nurî Dersimî, Alîşêr û Zerîfa xeleşîyê. Alîşêr û Zerîfa xoverdayîşê xo oncîya kî nêqedeno, cavurîyê amê Dêrsim. Dêrsim de hata ke destê bêbextan ra kişîyê16 serrî mendê.

Tertelê Dêrsimî Ebe vatena Cemal Sureye; “Kutikê verê tarîxî, lowayîş de bî” yê. Dêrsim kî jê Qoçgîrî hem tirk nêbîyo hem kî sunnî. Polîtîkawa înan de; “Sarê Dêrsimî, kergana zereyê dewlete” bîyê. [5] Çike sarê Dêrsimî, zafê tenî kirmanc û alewî bîyê.

Mêrasê Îttîhat û Terakkî, Komara Tirkîya kî înkar nêkerdo! Na sevet ra Serwezîrê Tirkîya Înonu, 1935 de şîyo Dêrsim. Peyser ke amo, 25ê gaxane 1935ine de ‘Qanûno Tuncelî’ veto. Ebe na qanûn nameyê Dêrsimî vurno, kerdo Tuncelî. Seyêkaro Umûm têdar kerdo û Korqomutan Alpdoxan Pasa ardo ser.

Her (heme) çî ke kerdo amade, tertelewo diyin kî 4 gulane 1937 de viraşto. No tertele de welixa Ataturkî Sabîha Gokçenî kî bîya. Tertelê 1937-1938 yê Dêrsim de, goreyê reqemê dewlete ra 13 hezar ra jêde (ma zanême ke no 50 hazar ra

6

jêder o) însanî kişîyê. Oncîya reqemê dewlete de 12 hazar însanî kî mefin (surgin) bîye.(Ma zanême ke 5-6 kat ney ra jêder o)…

Serverê xoverdayîşî Sey Rîza, xodarîya aşîran ra amo ke şêro Erzingan de walî de qesey bikero, Qereqolê Mutî de pêgureto. Berdo Xarpet de eşto bindestxane. Xodarîya mehkeme emrê Sey Rizayî ardê war, emrê lacjê ci kî kerde girsî (girdî). Sewa bazarî, 15ê gaware 1937 de, verê farê wesayîtan de, darde kerdê.

Dewlete ebe marîfetê nê di qirriman, waşto ke kamîya ma, zon û zagonê ma wedardo, hama henî (wînî) aseno ke bêmirod menda. Çike ewro ebe rêça Alîşêr-Zerifa, Nurî Dersimî û Sey Riza ra milyonê sonê. Dêrsim ça nîya hondê (qasê) kewto ra verê çimanê goneweran wazen ke tayêna qayt bîme. Şîndorê Dêrsimî Şindorê Dêrsîmî verên de zaf hîra bîyo. Ebe hetê îtîqatî, zon û zagonî û mefin qayt kerd, Dêrsim di qorr de name bîyo. Dêrsimo zerî, Dêrsimo teberî.

Dêrsimo zerî: Ewro Mamekîye, Pulur(Vacuxe), Pêrtege, Çemîşgezek, Xozat, Mazgêrd, Pulemurîye û Qisle rê vajîyo.

Dêrsimo teberî: Sewaz ra; Kamîlava (Îmranli), Qoçgîrî(Zara), Hafîk (Koçhîsar), Dîvrîxî, Kangal, Sûşehrî, Erzingan ra; Gercanîs (Refahîye), Kemax, Kuruçay (Îlîç), Canca ra; Kelkît û Şîran, Erzingan ra; Têrcan, Exîn (Kemalîye) û Mose (Çayırlı), Meletî ra; Erebgîr, Erxevan(Arguvan), Elazîz ra; Qowancîyan(Kovancılar), Palo (Palu) û Dep (Karakoçan), Çewlîg ra; Gêxî(Kîxi), Azaxpêrt,(Adaklı), Çerme (Yedîsu), Xolxol (Yayladere), Kanîreş (Karlıova), Muş ra; Gimgim (Varto), Erzurum ra; Xinis, Tatos (Tekman), Oxlê (Çat) guretîbî zereyê xo. Nê cawan ra hetê cêrî ser ca vurnayoxî kî ewro Semsûr û Mereş de kî weşîya xo ramenê.

Zon û zagonî Tayê arêkerdoxan ra gore; Dêrsimo zerî de (gola Dêrsimî) %70 kirmanckî qesey beno, %25 kî kurmancî qesey beno.

Sarê Dêrsimî hetê îtîqatî de jêde xo wayîrê Raa Heqî deyin name kenê. Sarê Dêrsimî wayîrê 12 wareyan (ocaxan) ê.

Tayê arêkerdoxan ra gore; Dêrsimo teberî de ebe %30 kurmancî, %60 kî kirmanckî (zazakî) qesey beno. Hêtê îtîqatî de tayê xo wayîrê Raa Haqî (Reya Heq), tayê alewî, tayê kî sunnî deyin namê kenê.

Zon û zagonê sarê Dêrsimî de cayê tamirî zaf giran o. Sarê Dêrsimî hem dez û kulanê xo hem kî îtîqatê xo ebe marîfetê tamir ardo meydan. Nê sebeban ra tayê cawan de ‘qurana têline’ ra name bîyo.

Tayê werdî sûk: Nono mişte, nono tîre (nono sojî), nono tapilme, nîyaz, pêsare, şîr, zerevet, bizike, ronen, şîre sojî, xasile, keske, hayîz, qawute, pîşîye, helsa, hewla ûêb. Çemî jîyar ê Şîndorê Dêrsimî de zafê tenî çemî estê. Nînan ra teyê; Çeme Munzurî, Çemê Perî, Çemê Pulemurîye, Çemê Muradî, Çemê Firatî, Çemê Taharî, Çemê Havaçor, ûêb. Çimê Sarê

Dormê munzurî de 1518 nebatî estê Tayê Nebatî: Dêrsim hetê nebatî ra zaf dewlemend o.

Dêrsimo zerî de cayê birrî ortê hardo welatî de % 27 o.

Munzurî ser de û dormê munzurî de 1518 nebatî zanînê. Nînan ra 45 tenî teyna koyê munzurî de dos bîyê. [6] Şîndorê Dêrsimî de dara mojene zaf ca de esta. Dareyê bînan ra tayê; dara goze, dara merxe, dara mamuxe, dara saye, dara murîye, dara sincike, dara qawaxe, dara vîyalle, dara çame, dara tuye, dara şîlane, dara şêze, dara gile ûêb.

Dêrsim de zaf rowayîşê yabanî kî estê. Nê demê mefin de (1938-1948) ê ke xo eşto bextê birr û kowan heyatê înan xelesno. Nînan ra tayê; sung, sungê kunkorî, sungê moran, sayê binê hardî, şîr, tar, tarê vorekan, heliz, moresing, şîrîk, hêluge, savile, murîyê saqoqî, goze, xibe, bolî, tuye, şêze, gile, şîlan, hêruge ûêb.

Pepuge sahadê dez û kulanê Dêrsim o Dêrsim hetê heywanan ra kî zaf dewlemend o. Cayê xonê kemerî zaf muhîm o. Çike Tirkîya de ju-di cayê bînan de dos bîyo. Oncîya cayê malê peskovîye (gavokî) û malê kirî zaf berz o, çike nê malê xizirî saye bîyê. Nînan ra zobîna; kesa, kuse, simorik, lu, verg, xoz, hes, awrês, zuze, kurebesik, kuze, loxa korre, xezale û êb. kî estê.

Dêrsim de cayê pepugî zaf giran o. Çike o sahadê dez û kulanê sarê Dêrsimî saye bîyo. Dêrsim de sisarike kî bimbarek saye bîya. Leyê nînan de; zarance, mîlçike, qirawile, qilancike, kancike, helî, atmîje, pîyo korr, darkutik, dîksilêman, baz, gorgeçîne, fat-fatike, sew-sewuke, qulinge, kesexure, cukerese ûêb. kî estê.

Tayê Jîyar û Dîyarî: Gola Buyere, Kemerê Duzgi, Tujik Bava, Hênîyo Pîl, Koyê Baxirê, Çimeyê Muzir Bavayî, Gola Çetu, Tumê Xizirî, Nîşanê Olî, Kal Ferat, Çimeyê Halborî, Bavayê Bukî ûêb. Dêrsimo teberî de; Silbus Bava, Goşkar Bava, Cogî Bava, Nahalasûr, Çîyayê Çengelî, Kanîye Sipî, Çîyayê Kose ûêb.

Dêrsim ebe îtîqat xoverdayîşê xo Dêrsim o Weşîya sarê Dêrsimî de misayîbên û kewrayên zaf toreyê qiymetinî bî. Çi hêf ke roj be roj darînê we. Dêrsim ebe dez û kulanê xo, îtîqatê xo, kirmancîya xo, xoverdayîşê xo Dêrsim o.

Dêrsimî hata na dem kesî rê bêbextîye nêkerd. Na sevet ra kam ke tengîye de mendo xo eşto bextê Dêrsimî. Çike Dêrsim de bêbextîye kerdene ortê pêro sucan de suco pîl o.

Ewro kî bêbextîye; kamîya xo ra, zonê xo ra, îtîqatê xo ra vêrayîşo. Hondê ke helm ma de bî gereke omidê xo vîndî mekerîme. Çike vateyê verênan ra; “Lozine çiqa çewt bibo kî, dû raşt vêjîno!” * [1]Cafer Demir, Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Dersim, Umut Yay.İst.2009.s.6 [2]Turabi Saltık, Zamanın Döngüsünde Dersim, Fam Yay. İst.2012.s.16 [3]Mehmet Bayrak, Kürt ve Alevi Tarihinde Horasan,Özge Yay.Ank.2013. s.24 [4]Rojnameya Taraf, Ayşe Hur, 29 gulane 2011.

[5]Dersim Jandarma Genel Komutanlığı Raporu, Kaynak Yay. İst.2000.s.168 [6]Hasan Torlak, Tunceli’nin Endemik Bitkileri, Yolculuk Dergisi, Ağustos 2011,s.98

Wareyê Şêx Seîdan: ÇEWLÎG

Ç

ewlîge, Vakûrê Kurdistanî, mentiqayeka stratejîke de ca gêna. Erdê Çewlîge, sey pirdêke eyaletanê Amed, Serhed, Dersim û Xerzane resneno yewbînî.Vakûrê Çewlîge de bajarê Erzîngan û Erziromî, rojhilatî de Mûşî, Zana AZADÎ başûr de Amed û rojawan de bajarê Xarpêt û Dersîme est ê. 7 qezay, 12 nahîyey, 320 dewîy, 796 mezray girêdayê bajarê Çewlîge yê. Dara Hênê, Bongilan, Kanîreşe, Azarpêrt, Çêrme,Xorxol û Gêxî qezayê Çewlîge yê.

Serhûmara Çewlîge 269.560 kesîy a. La tayê cigêrayoxîy vanê, beyntarê 600 û 700 hezarîy Çewligijîy teberê Çewlîge de cuwîyenê. Çewlîge de zaf kesîy bi kirdkî, tayê înan zî bi kurmancî qisey kenê. Tayê ci ra bi îtîqatê xo elewî, tay zî sunî yê. Şêliga Çewlîge, bi giranî weykerdişê heywanî û debirvanîye/zî- reetî, debarê xo kenê. Ewrûpa de zî zaf koçberê Çewligijî est ê.

Hetê jeostratejîk û jeopolîtîkî ra zî Çewlîge wayîrê cayekê tewir muhîmî ya. Rierdê Çewlîge 8253 km çargoşe yo. Erdê Çewlige se ra heştay, koyê berzî û rêzekoyan ra pêk yeno. Koyanê Çewlîg de, qilo tewir berz,Qilê Qoxî yo û berzîya ey 3.250 mîtro ya. Zewbîn, Koyê Şerefdînî, Koyê Çawreşî, Koyo Sipî, Koyê Bandozî, Koyê Karêrî, Koyê Silbusî û Koyê Qertalixî zî 2.000 mîtroye ra berzêrî yê.

Seba ke erdê Çewlîge berzo, zaf vewre û varan varenê û awe zaf a.

Serê Koyan de zaf golî est ê Nameyê Çewlîge yo bîn zî Bîngu(o)l o. Awê Çewlîge, serê Koyanê Çewlîge ra yenê û xozayî yê. Serê Koyanê Çewlige de golî est ê. Miyanê Golanê Çewlîge de, dergayîya Koyê Şerefdînî, hetê Qezaya Bongilanî ser, Golê Hezarşayî est o. Zerreyê golî de giraweke est a. Cayê xo bedilnena, yanî gêrena. Çewlîge de, nameyê tayî golêy bînan zî Golê Behrî, Golê Serdî, Golê Teyran, Golê Qeran û Golê Manastîrî yê. Mîyanê Wareyanê Çewlîge de, yê namedarîy Wareyê Çewtela, Wareyê Şerefdinî, Wareyê Qoxî, Wareyê Çawreşî, Wareyê Karêrî û Wareyê Qerê Emeron ê.

Erdê Çewlîge, qê weykerdişê dewar, biz û mêşnan zaf mûsaît û weş o. Çem û Layê Çewlige Erdê Çewlîge, se ra pancês gem û daristan o. La zafê gem û xeydon dewleta kolonyalîste weşnayo. Zewbîn zî dorverê geman çere û merg ê. Erdê Çewlîge, tenya se ra didi û nîme (2,5) deşt a. Deşta tewir girde, Deşta Çewlîge ya û hîrayîya aye 60 km çargoşe ya. Deşta Dara Hênî û Deşta Gonîgî zî deştê girdî yê. Mîyanê awê Çewlîge de çemê girdîy, Çemê Muradî, Çemê Perî û Çemê Gonîgî yê. Çemê Muradî hetê Muşî ra yeno, beyntarê Bajarê Çewlîge û Dara Hênî ra vîyereno û derbasê Xarpête beno. Çemê Perî zî Erzirome ra vejîyeno, mîyanê mentîqaya Gêxî ra şino û verê xo dano Dersîme. Zewbîn zî, Çemê Rîzî, Çemê

Sûsî, Çemê Goşkarî, Laya Vahkînî, Laya Saxêrî, Laya Xorxolî zê Laya Paxî tay çem û layê kijî zî est ê. Dewlata Tirke Çemê Pêrî sero Bendawa Gêxî û Ozluce viraştê.

Dewleta desteserkere ya Tirke, Çemê Muradî sero zî Bendawa Qele virazena.

Dewlete bi viraştişê bendawan, wazena ke beyntarê Koyanê Çewlîge de şîyiş û ameyîşê gerîllayî asteng bikero.

Cayê tarîxî zaf ê Sûke de şikeftêy namedarî ke demê Hurîyan ra mendê zî estê. Nînan ra yew Şikeftê Zage ke girêdayeyê dewa Zage ya Dara Hênî û ya bîne zî Şikeftê Qobike ke girêdayeyê Kanîreşe ya.

Mîyanê hidûdê dewanê Mendo û Topalane yê Çewlîge de “Çirê Yadî”, “Kaniya Yado” est o. Dormeyê cê bi dar û daristanî, sey cennetî yo. Verîya ke, Heleyê Kurdistanî Yado, Serewedartişê Şêx Seîdî de, Çirê Yado de hemverê neyaranê xo xoverdayîşêko biheybet dayo. Seba naye Şarê Çewlîge na çirike ra vano “Çirê Yadî”. Çewlîge de, cayê tarîxî zî zaf ê. Gêxî de; Dizika Gêxî, Camîya Gêxî, Dara Hênî de; Dizika Dara Hênî, Di Hew Quba, Dizika Rîzî, Bongilan de; Xirbê Qele est ê. Dewleta kolonyaliste ya Tirke, Xirba Qele sero bendawêke viraşta. Dizika Gêxî de zî, rîwalê awankerdişe Bendawa Gêxî kewta talûke.

Erdê Çewlîge, nêzdîyê qezaya Dara Hênî madenê asin û kromî, nêzdîyê Gonîgî de zî madenê komirî û zewbîn zî zerd, fosfast, awêy mîneralî û germawîy est ê. Germawa Çewlîge namedar a. Gêxi de Germawa Xorxolî, Dara Hênî de Germawa Hajan û Kanîreşe de Germawa Çêrme est ê. La heta nîka şarê Çewlîge, na dewlemendîya sererd û binerde ra feyde nêdîyo. Hingimênê Çewlîge zî bi name û veng o. Govendê Çewlîge, wişk û bilez a. Delîlo, Çepîk û Helî kaykerdenê meşûrî yê sûkî yê.

Werdê meşûrîy yê Çewlîge zî; Qedayîf, mastuwa, zerêvet, çîrvîla, keşk û dimsê Siwan ê. Cilûbergê Çewlîge de zî, şalê Gêxî, fîstan, qofî, qulaw, xêm, pilas û cacîm êy ke tewir vêş, yenê naskerdiş ê.

Tarîxê Çewlîge Meftaya tarîxê Kurdan, civatîya Neolîtîkî ya. Îsayî ra ver (ÎV) 6000-4000 de, Kurdistanî de kulturê neolîtîkî ristim ra saz beno. Ney kulturî ra vanê Kulturê Til Xelefî. No çand, kurdê ewwîlînan, baw û kalê kurdan, şarê Arî awan kerdo. Goreyê belgeyanê tarîxîyan, baw û kalê Kurdan yê verênî Hurrî, Îsayî ra ver (ÎV) 3000 de Kurdistanî de benî sermîyan/destserdar. Dime ra zî Mîtanî (ÎV-15001250) û înan ra dime zî Împaratorîya Asurî, Çewlîge de benê sermîyan. Medijî û şarê Babîlî îttîfak virazenê. Împaratorîya zalime ya Asûrî werte ra wedarnenê û Împaratorîya Konfederasyonê Medan awan bena. Çewlîge zî kewna zerreyê sînorê Medan.

Dima ra Persî benê serwerê Mezopotomya.

Hêrîşê Îskenderî ra dima Persî têk şinê. ÎV. Se serranê 330’î ra tepîya Kurdistan û Çewlîge de Qiralîyetê Komagene hikum keno. Dime ra zî Çewlîge de bi rêze Bîzansî, Sasanî, Emewî, Mervanî, Eyyubî, Selçukî û Osmanîy benê hikumdarîy.

Serra 1936’ine de Çewlîge bena bajar Çewlîge, serra 1844’î de bena nehîya û bi Paloyî ra yena girêdayîş. 1872 e Çewlîge bena qeza. 1881 de bi bajarê Bedlîsî ya yena girêyadîş.19241927 de Dara Hênî bena bajar, Çewlîge zî bena qezaya Dara Hênî. 1936 de Çewlîge bena bajar. 1945 de zî nameyê Çewlîge kenê Bîngol. Çewlîge tim û tim hemver dişmenê xo serre wedart.

Serewedartişê Şêx Seîdî de, Dara Hênî, Gêxî, Bongilan û Kanîreşe wextêko kilmek de kewenê deste hêzênê Şex Seîdî. 15’ê Sibate de Dara Hênî kenê paytext û Feqî Hesenê Modan beno walîyê Dara Hênî. Cinîyanê sey Şêr Sarêya Arebe ya Dewa Xêylanî, Derdê Mîro Xanime ya Dewa Mêlanî û Tellî Xanime ya Dewa Kurî Serewedartişê Şêx Seîdî de ca girewt û şer kerd. Hemverê qirkerdişê 1927’î yê Hereketê Pêçare-Tedîp û Tenkîlî de zî xoverdayîşê Çewlîge, dewam kerd.

Sûka sereberze; Çewlîge Dewleta Tirke serranê 1960-1970’î de sîyaseteko xisûsî Çewlîge de da rayirberdiş. Dewlete bi destê qontra-gerîlla rayvistinê faşîstî awan kerdî. Hewl da ke mavênê Kurdê elewî û sûnîyan bixerepno. Kiştişê kurdê welatparêzan ra dest pê kerd. Hedefê dewlete qirkerdiş û tirkkerdişê Çewlîgijan bi. Bi tesîrê ciwanê şoreşgeran yê 1968’ine Kurdan zî hemver dewlete û tetîkkeşê faşîstan dest bi rêxistinkerdişê xo kerd. Hereketê Serbestîye ya Kurde ke serranê 1970’î ra dest bi têkoşîne kerd, cayanêke ewilî xo birêxistin kerd ra yew zî Çewlîge ya. Çimkî Çewlîge hetê jeostratejîk û jeopolîtîkî ra cayek muhîm a. Rayverîya rêxistinkerdişê Çewlîge Xeyrî Durmuş, Mehmet Karasungur,Alî Ekîncî, Mustafa Ayçîçek, Vahdettîn Kitay, Cevdet Gûnerhan, Mehmet Guler û Celal Baraq’an kerd. Sey nê kesanê namedaran, zaf qadroyê PKK yê pêşengî, Çewlîge ra vejîyay. Hetê deyîrbazan ra zî hunermendê namedarî yê sey Rençber Ezîz û Şehîd Çîyayî Çewlîge ra yê. Çewlîge seba rûmet û serbestîya şarê xo, bedelê girdî day û xoverdayîşeko erjîyaye vet werte. Çewlîge tarîxê Kurdistanî de qet û qet bêveng nêmende û sereyê aye, her tim berz bi.

7

‘Sibabarak’ ‘Suveyda’ yan zî

‘Sêwregi’

Belgeyanê Ermenîyan de nameyê Sêwregi zey “Sibabarak”, belgeyanê Suryanîyan de “Seveverak”, belgeyanê Ereban de “Suveyda” yan zî ”Senn”, belgeyanê Farisan de ”Serrek” ravêreno.

S

êwregi şaristanêka ma ya ke tarîxêndê ci yo zaf xorî û derg esto. Bi taybetî tarîxo newe de cayêndê Sêwregi yo asaya û mihûm esto. Xeylê kadroyê tevgerê sîyasî û kulturî yê kurdan Sêwreg ra vejîyayê. Mesela Faîk Bucak, Hîlmî Bego Sêwregij, Mustafa Remzî Bucax, Osman Efendîyo Babij, Yilmaz Guney, Şivan Perwer, Necmettîn Buyukkaya, Mehmed Uzun, Ferîd Uzun, Mahmûd Lewendî, Necatî Sîyahxan û Osman Aytar înan ra çend kesî yê. Herzewbîn Sêwregi û Hêlwan Têkoşînê Serbestîye Kurd ke 1978’an ra tepya destpa kerd de zî rolêdo gird kaykerd. Sêwregijî, Sêwregi rê vanê ”Sûke” û xo hewna vêşêrî Dîyarbekirî ser o hesibnenê. Helbet sebebê nay yê tarîxî, sîyasî û komelkî estê.

Belgeyanê Ermenîyan de nameyê Sêwregi zey “Sibabarak”, belgeyanê Suryanîyan de “Seveverak”, belgeyanê Ereban de “Suveyda” yan zî ”Senn”, belgeyanê Farisan de ”Serrek” ravêreno. Ereban seba Sêwregi nameyê “As-Suwaîda”, Sasanîyan nameyê “Surk” bi kar ardo. Nê nameyan pirine ra nameyê SUVEREK", SÊWREGI, "SEVEREK" , "SÎVEREK", SÊREK vijyayo.

Nufusê Sêwregi 250 000 o Îsayî ra ver (ÎV) 3500 ra heta ewro, tarîx de Sumerî, Hûrî,Mîtanî, Asûrî, Hîtîtî, Medî, Persî, Aramî, Romayî, Bîzansî, Ermenî, Merwanî, Artûkî, Eyyûbî, Qereqoyûnî, Aqqoyûnî, Sefawî, Osmanî û Tirkî Sêwregi de ca bîyê û şopa xo Sêwregi de verdayê. Nika zî Sêwregi de tayn keyey estê ke hewna zî ci rê vanê ”Keyeyê Eceman”, ”Keyeyê Ereban”, ”Keyeyê Tirkan”.

Sêwregi nika qezaya Riha ya û goreyê amorê nufusî yê serra 2016î, nufusê Sêwregi 250 000 o. 1871 de, Salnameyê Vîlayeta Dîyarbekirî de ameyo nuştiş ke Sêwregi de 6020 keyey û 234 dewî estê û nufusê Sêwregi 14000 o. Nê nufusî ra 1266 muslumanî nîyê. Serra 1905î de, Salnameyê Wîlayeta Dîyarbekirî de nufus 35 000î ameyo nuştiş.

Serra 1905î de, eynî salname de, ameyo nuştiş ke o wext Sêwregi de yew qonaxê hukmatî, di (2) camî, yew kilîse, di (2) medresey, yew ruştîye, hîrê îptîdaîye (îlkokul), şeş verdibistanî, çar (4) dibistanê aqalîyatan, çar xanî, di (2) hemamî, panc înî û yew çarşi estbiyo.

8

kurdkî (dimilî û kurmancî) zaf qisey bena.Tarîxê nuştişê dimilî de Sêwregi cayêndo tarîxî gîna.

Mewlûdê Ehmedê Xasî ra dima, Mewlûdê Osman Efendîyê Babijî, Mewlûdê Nebî, ke Sancaxa eyaleta Dîyarbekirî bî serra 1903ê de neşr bîyo, yew belgeya nuşte Ewlîya Çelebî Sêwregi ra sey sancaxa eyaleta Dîya muhîm ya dimilî yo. No mewlûd, xeylê yarbekirî behs keno. Sêwregi 1908 de bîya mutacayan de hewna zî yeno wendiş. Dimilîya Sêwsarife û eyaleta Dîyarbekirî ya ameya girêdayîş. regi, goreyê cayanê bînan, xo miyan de xeylê 1918 de Wêranşar û Çêrmûge zî girêdayê sancaxê bîya standarde. Xeylê sebebê nay ê komelkî, Sêwregi yê. Sêwregi serra 1927 de Diyarbekir ra Haydar DILJEN ekonomî û kulturî estê. amê abirnayiş û Riha ya amê girêdayîş. Labelê Sebebo yewin; dimilî Sêwregi de kişta di eşîkişta kultur û komelkî de, Sêwregijan xo vêşî nezranê ke Sêwregi de wahêrê tesîrêndo gird ê ya qisey bena. Serdîyê Dîyarbekirî û zey Dîyarbekirijan hîs kerd. Serra 1950î de mîyanê nê herdi eşîran zî Sêwregi mîyan de roniştê û wahêrê elektrîke, 1953 de zî awe şebekeyê bajarî ameya Sêwregi. Serra odeyan bî. Şaro ke dewan û sûkanê dormeyî ra ameyê Sêwregi, 1963 de Kitabxaneyê Şarî abîyayo. Labelê kitabê kurdkî nê kişîyê nê odan û wija de bi dimilî qisey kerdê, dêrî, fiqrey, estanikî tabxaneyî de qedexe bî.Serranê 1955î ra tepya Sêwregi de hem vatê, kuşat (yarî) kerdê. Nê odan kişta ziwanî de rolêndo kosalonê sînema yê zimistankî hem zî hamnankî estîbî. melkî yo muhîm kay kerdê. Bi no awaye ziwan nezdîyê pê bîyê.

Sebebo diyin; bazarê sûke de, yanê mewlexane, pazarê kolîDiza Sêwregi (Kela, Qale) yan, erasa, mezat de, dûkanan ser o dimilî qisey bîyo. No rewşî Goreyê cigêrayîşê ke mintiqa de ameyê viraştiş, tarîxê Diza xizmetê standardkerdişê dimilî kerd. Sêwregi yew bajarê KurSêwregi reseno Asûran. Tarixnuştox Batlamyus vano: “Diza distanî ya ke kurmancî û dimilî pîya ciwênê û înan ra xeylê kişta Sêwregi, Asûran bi sîyanê (kemer) sîyayan yê birnayan ra viziwanî ya pê fam kenê. Beyntarê dimilîya mîyandê Sêwregi û raşto. Romayan, na dizê hewna berz kerda û ci rê bircî viraştê dewan de tayn ferqê werdî estê, labelê nê ferqî bolî nîyê. û kerda dizêda mukemele ya Mezopotamya. Dize seba seviknayîşê şaristanê Dîyarbekirî ameya viraştiş. Dima Romayîyan Kulturê Sêwregi dês û bircê dizê hewna saxlem kerdê û bi kar arda. Bîzansîyan Sêwregi de kulturêndo hera esto, labirê Sêwregi de muzîk zî na dizê seba ke xo êrîşanê ereban ra bipawê bi kar arda. Dizê ravey nêşîyo. Heta nê serranê peyênan zî bê ”Xim Xime” dêrbêwahîrey ra zaf tahrîbat bîya û ewro sey xirabeyê asena! nada Dimilî çinêbî. Sêwregijan bolkî muzîkê Kurmanckî goştarey kerdê û hewna zî kenê.

Ekonomî Kişta çinayan de zî ferqê mîyanê Sêwregi û dewan esto. ÇiSêwregijî zafêrî îdareyê xo bi zîret û warîkerdişê heywanan nayê dewanê kişta Qerejdaxî, Qerekeçî, Hêrhêrî, Bucaxî û Beha kenê. Sanayîyo gird hema hema Sûki de çinyo. Bi viraştişê prosere mîyan de zî ferqî estê. Nê ferqî vêşêrî çinayê cinîyan de jeyê GAPî ya, zîreto awî zaf ravey şi. GAPî ya pey karitişê pemî asenê. Hetta kişta serregirêdana cinîyan a, dewi ra dewi zî ferq zîret de cayêndo gird gêno. La heto bîn ra nîsbetê betalay Sêwesto. Govende, niqara û zirnaya Sêwregi zî namdar ê. Keyeyê regi de zaf berz o. Zaf keyey estê ke yew merdim kar keno û Huskûtî kişta cenayîşê niqara û zirna ya Kurdistan de û Tirkîye xeylê merdimî wenê. de namdar ê. Sêwregi de nê kay estê:Tîk, dûzo, giranî, yewlinge, lorke, çepik, dilinge.

Dimilîya Sêwregi standardeya Kayê qeçkan: Kayê ke zaf yenê kaykerdiş nê yê: tûl, çimbesSêwregi de kurmancî û dimilî (kirmanckî) qisey benê. mîyanê tike, qelanqîzik, pirr, qolçî-qaçaxçî, xane, kayê gullan, deverdo… sûke û dewê vakur û rojawadê Sêwregi de, yanê Nehîyanê *Çimeyî: Turkiyede Beldeler turîzm Siverek, 31-1-1986, molla Bucax û Behsere de dimilî û nehîyanê bînan de kurmancî qisey feneri sok cagaloglu, istanbul Siverek Belediye Dergisî, 1.1.1991, bena. Sêwregi de fekê dimilî yê Sêwregi, Çêrmûge û Aldûşî sayi 1, siverek qisey beno. Ewro Sêwregi de hem dewan de hem zî bajar de

Hewzaya Royî de cenetêko nimite w Mi va qey dinya çormeyê dewa ma de açaryeno. Raştîya xo de ez bêheq zî nêbîya.

Dewa ma zey cenetêko nimite bî.Her roj ma çimê xo bi awa Royî akerdî.

S

eba jû mîlet xezîneyo tewr erja helbet welatê ci yo.

Rojhelat û Başûr ra bi Riha, Başûrrojawa ra bi Dîlok û Rojawa Welat keye, hard û halûnê jû mîletî yo. Mîletê bê welat ra bi Mereşî ra cîran (imbiryan) o. Şaristanîye Hîtît ra heta Mîzey bêwayîr û bêkesî yê. Mîletê ke bêwar û bêwelatanî, Asûr ra heta Persan, Împaratorîyê Roma ra heta Bîzansan, tîyê nêşkenê xo çinbîyayîşî ra bixelesnê. Welat bingeyê kamî, Emewîyan ra heta Qiralîyetê Komagene, Semsûr her tim zey kultur, ziwan û vîrî yo. Goreyê rîwayetan Hz. Elî merkez ameyo weçînitiş. Nika zî sûk de xêlê mendişê nê îmvato; ‘Dişmenê xo ke hemverê şexsê şima de xiparatorî û qiralîyetan estê. Koyê Nemrûd zî nê rabî kerdê efû bikerê, la kesê ke hemverê welat û cayanê tarîxî ra jewêr o. Berzîya Koyê Nemrûdî mîletê şima de xirabî kerde, qetî efû mekerê. ke hetê Qiral Antîochos ra virazîyayo, goreyê seHeskerdiş û hesretê welatî tewr vêşêr zî Kurdan wîyeyê dengizî 2206 metre berzêr o. Her serr bi eleqedar keno. Çike zey mîlet û welat, cografyaya des hezaran kesî teber û zereyê welatî ra şinê zîma, seserran o bin îşgalekê xorî de yo û gonîya bi yaretê koyî û akewtişê rojî temaşe kenê. Koyê mîlyonan kurdan rijîya ser hardê zerdînî.

Newrûd ke zey Harîkayê 8. yê Dinya yeno qeWelatê ma; bi dewlemendîya binerd û sererdî bûlkerdiş, Lîsteyê Mîrasê Kulturî yê UNESCO de Ulkem ZEREMYA zey xezîneyê Rojhelato Mîyanên o. Seba nayî koca gêno. La rixmê nayî zî nîno pawitiş, roj bi roj lonyalîstê ke tarîx ra na het hewl day ke Kurdiswelişyeno, beno virt û vîran. Mesafeyê mavêna tan talan bikerê, qirkerdişê tebîet, asîmîlasyonê kulturî ra pîya, Koyê Nemrûd û qezaya ma Aldûş tenya 35 kîlometre yo. waştî bi polîtîkayanê koçkerdişî Kurdistan veng/tol bikerê, Tarîxê Aldûş heta Hîtîtan şino bêkes û bêwayîr biternê.

Aldûş cayêko kemerin o û nufûsa xo nezdîyê 3000î ya. TaVerê Royî de dewêka şîrin rîxê xo heta Hîtîtan şino. Aldûş o ke Vakûrrojhelatê Semsûrî Welat, dew û warê jew kesî, seba ci zey cayê tewr rindek yê de yo, hîrayîya ci 702 Kîlometre yo. Aldûş kişta Vakûr de, bi qedinya yê. Seba mi zî wina bi. Mi va qey dinya çormeyê dewa zaya Meletî Şîro (Poturge), kişta Rojhelatî de bi qezayê Amed ma de açaryeno. Raştîya xo de ez bêheq zî nêbîya. Dewa ma Çunguş û Çermûg û qezaya Riha Sêwereg, kişta başûr de bi zey cenetêko nimite bî. Her roj ma çimê xo bi awa Royî akerdî.

Kolik, kişta rojawanî de zî bi Sincix ra bi sînor o. Noqteya tewr Vernîya dewa ma ra Royê Feratî ravêrîyeno, çehar çormeyê ci berzêr yê qeza bi 2250 metre Koyê Kimil o. de koyê berzî estê. Bi sebebê Royî û tebîetê xo, zaf eleqeyê tuAldûş de zî kes şeno xêlê mendişê tarîxî bivîno. Nînan ra rîstan ant. Wextê wesarî de, demo ke dar û çîçegî jîl dayî, vaşî tayê ci zî manastir, qele û mixareyê tarîxî yê. Goreyê tayî çimevejîyayî ser erdî û her ca bi keske, kes mest bi. Resyayîşê dewa yan Qiralê Selevkosan Arsemesî verîya mîladî seserra 6. de, ser ma zaf zehmet bi, la rixmê nayî meymanê ma hêç kêmî nêRoyê Feratî de bi nameyê Arsemîa ya cêrîn jû sûk înşa kerd. bîye. Mi bi saya qiseyanê meymananê ma fehm kerd ke dinya Na sûk hona zî bi nameyê Qeleya Aldûşî esta. Wextê Qiralîde tenya ma dimilî (kirmancî) çin î, zewbînî zî xêlê mîletî û ziyeta Komagene de Arsemîa ya cêrîn zey sûka zimistanî amê wanî estê. Çike him dewê çormeyê ma û him zî giranîya qexebetnayîş. 5 kîlometre dûrê qeza de zî mixareyê Mûrfan ca gênê. Alduşijî debara xo bi citkarî, marangozî, westatîya esing zaya ma bi dimilî qisey kerdî. Dewa ma de ne camî, ne keyeyê û heywancitî kenê. cem, ne manastir, ne zî kilîse estbi. Herkesî îbadetê xo keyeyê Aldûş de bi seserran dimilî, kurmancî, Ermenî, Suryanî pîya xo de kerd. Dewijanê ma debara xo bi citkarî û warîkerdişê cuwîyayî. Wayîrê tewr kehan yê nê mintiqayan kam o ez nêheywanan kerdî. Muxtacê kesî nêbî. Eleqeyê xo bi dewlet ra zî zana. La nameyê xêlê dewan bi Ermenkî yo. Nînan ra tayî ci; çinêbî. Kes şeno vajo ke herêmo ke nîme xoser bi. Dewa ma Venk, Vankuk, Kilik, Hunî, Hilêm, Gudayîk, Gonan, Temsîyas o. ke heta serranê 1990’î qelebalix bî, 1995î ra tepîya endî her çî Tenya istanika dewa Venk raştîyan dana fehmkerdiş. Venk (bi vûrnîya. tirkî Eskîkent) bi ermenkî yeno maneya Manastiro Gird. Heta Semsûr de dimilî seserra 18. na dew de bi seyan keyeyê Ermenîyan estbi.

Dewa ma ra pîya, nameyê xêlê dewanê qezaya ma bi ErWextê şerê Osmanîyan û Rusan de serra 1878 de Venk de qirmenkî yo. Dewa ma girêdayê qezaya Semsûr Aldûş a. Bi tirkî kerdişekê gird virazîya. Xêlê Ermenî amey qirkerdiş. Wextê zey Gerger yeno silasnayîş. Aldûş 9 qezayanê Semsûrî ra Qirkerdişê 1915î de zî pêrokîn Ermenî û Suryanîyê ke na tenya jew o ke, bi dimilî (kirmanckî) qisey keno yo. Bado ke dewe de ciwîyayî, meydanê dew de are kerdî, dewa Temsîyas Semsûr 1954 de resya statuyê sûk, Aldûş zî bi qeza. Semsûr bi ra ravêrnay û berdî eştî Royê Feratî. xo zî him hetê tarîxî, him zî hetê cografîk ra herêmêko zaf Hona zî çormeyê dewa Venk de dêsê Manastirê bi nameyê stratejîk o. Kişta Vakûr ra bi Meletî, Vakûrrojhelat ra bi Amed, Barsaûm û Mûrfanî estê.

Qirkerdişo Spî Semsûr û Aldûş raştê zext û hêrîşanê dewlet yê zey cayanê Botan, Serhed, Dêrsim, Mereş û Amed nêamey. Dewlet Semsûr û qezayanê ci de vêşêr polîtîkayanê asîmîlasyonî, Tirkbîyayîşî, yanî Qirkerdişo Spî da ramiten. Verîya ke ceyran, aw û rayan bîyro, mektebî înşa kerd û destpa asîmîlekerdişê qeçekan (doman) kerd. Hona zî bi desan dewanê Aldûşî de ray û aw çin a. Herzewbîn wexto ke jew camêrd nêwaşt şiro eskerey, hikûmet bi seyan eskeran rişt ser dewe, zilm û zext ferz kerd. Fina serranê 1990î ra dima, qoricitîyê dew zî day destpakerdiş. Dewlet bi zanabîyayîş xîzmetê binawanî nêbena sûkanê Kurdistan ke şarî muxtacê xo bikero û bi nayî terbîye bikero. Aldûş zî yew cayo ke dewlet îdeolojîya ‘Tek al, tek welat, tek dewlet’ ferz kerdo yo. Serranê 1990’î ra dima Aldûş ra vera metropolanê Tirkîya xêlê koçî bî. No koçkerdiş hona zî rameno. Nufûsa Aldûşî goreyê serra 2007’î 5 hezar kêmî bîya. Çike şarî şert û mercê gureyayîşî nêdî. La sebeban ra yewe zî viraştişê Bendawê Ataturk’î yo. No bendawî pêrokîn Tirkîya kerd dewlemend, la şarê herêm kerd mexdûr û perîşan.

Bendawî şarî kerd mexdûr Rojhelat û başûrê Aldûşî de, gola Bendawê Ataturkî ya ke ser Royê Feratî ser o virazîya, ca gêna. Dewlet ser Royê Feratî de, çarçoveyê Projeyê GAP’î de‚ Bendawê Ataturk’î înşa kerd.

Viraştişê bendawî 1983 de destpa kerd û 1994 de qedîya.

Bi sebebê bendawo ke bi meqsedê enerjî û awdayîşî virazîya, bi desan dewî, mezelî, hêgayî û erdî bin awe de mendî.

Nînan ra pîya vîrê (bellek) tarîxî û civakî zî bin aw de verday.

Erdê kişta cêr yê dewa ma zî bin awe de mendî. Rayê ke qeçekîya (domanî) mi ravêrd, darê waştişî (dilek) ke ma bi layî waştişê xo girêday, kendalê qulîn ke ma mîyanê ci de mirîçikî tepiştî, darê tûyêrî, sayêrî, sêzêrî, vamêrî, teyêrî pêrokînî bin awe de mendî. Royê Feratî roj bi roj tayêna bîbi berz. Ro winî bi berz ke, ame ver şêmigê dewa ma û keyeyê ma. Nika hîrê çormeyê dewa ma bi awa Royî girotîyaye yo. Dewijan jû bi jû keyeyê xo bar kerd û şî. Înşakerdiş ra na het, Bendawê Ataturkî ra 144 mîlyar KWh enerjî amê girewten. No keno 15 mîlyar dolare. Se ra 20 enerjîye pêrokîn yê Tirkîya Bendawe Ataturk’î ra yeno girewtiş. No bendaw, bendawe tewr girdêr yê Tirkîya yo. La çi heyf ke, no bendawo ke pêrokîn Tirkîya dewlemend keno, cayo ke ravêreno de bîyo sebebê feqîrtî û mexdûrîye welatijan.

La bi mexdûrîyetî ciwîyayîş nêbeno. Kes çiqes ke mexdûr û bêquwet bo, nêkewo pey heqanê xo, hendayî raştê nêheqîyan û zorvajîyan yeno. Nayî ra ganî ma wayîrê erdê xo, welatê xo, kulturê xo, ziwanê xo, dewa xo û heqanê xo bivejyê. Çike eke nê nêbê, ma zî nêşkenê estbîyayîşê xo biramnê û nêşkenê vinîbîyayîşa ra bireynê.

9

Paytextê zerrîyan:

AMED Amed zey paytextê Kurdistan yena hesibnayîş. Amed zerrî û vîrê Kurdan de cayekê hera gêno. Him bi mozaîkê kulturî, him hetê mîmarîya kehan û him zî bi serreberzîya xo cayê Amed cîya yo. Demo ke behsê Amedî beno, ewil de Bircê ci yenê vîrê kesî. Dêsanê Bircan de tarîxeke xorî nimiteyo.

C

ayê Amedî zerrî û vîrê Kurdan de cabin hukme Artûqîyan. Pirdê Xabûrmanî wextê Aryekê cîya û hera yo. Him bi mozaîkê tûqîyan de ameyo viraştiş. Maberê serranê 1420kulturan, him hetê mîmarîya kehan 1515’ine de Çêrmûge kewta destê Mîrê û him zî bi serreberzîya xo cayê Amed cîya Mirdêsîyan. yo. Demo ke behsê Amedî beno, ewil de Osmanîyan muslumane û Tirkmenêke QafBircê ci yenê vîrê kesî. Dêsanê Bircan de taqasya ra ardê zey xeylê cayanê Kurdistanî, Çêrrîxeke xorî nimiteyo. La no nuşteyê xo de mûge de zî bi ca kerdê. Xêrcî Tir Zafêrî şarê ma wazenê behsê demografya, tarîx, cogÇêrmûge bi zarawayê kirmanckîye qisey keno.

Xoser WELAT rafya, ziwan û kulturê qezayanê Amed, yê ke Mîrateyê kehanî şarê ma yê dimilî mîyan de ciwîyenê bikerê. Çêrmûge de kela, kilîse û xeylê camîyê tarîxîyan reyde, didi Zey navenda Amede, şarçeyê (qeza) ci zî wayir tarîxêkê kepirdê tarîxî zî est ê. Her didi pirdî zî Çemê Sînage ser o yê. Yew hanî yê. Nê qezayan ra yewe zî Çêrmûge ya. Çêrmûge 90 km rojawanê Amedî de ya. Nameyê xo yê vaşûr û yew zî vakûr de yo. Pirdê Xabûrmanî nizdê dewa Xaverên Germike yo. Herêma Çêrmûge, koyî ya. Perrê rojhelatî bûrmane de yo. Rayira Çêrmûg, Sêwêregi û Helebe pêra gire ra qunterê Koyê Aşûkarî de ya. Verhîrayîya erdê Çêrmûge dano. Pirdêko hîrçime û kerreyan ra ameyo viraştiş. Dergîya ci 1.032 km çargoşe yo. Berzîya Çêrmûge ya behrî ra 700 m 108 û hîrayîya ci 5,5 metroyî ya. Wextê Romayîyan ra est bîyo. ya. 78 dewî û 75 mezrayê Çêrmûge est ê. Goreyê serhûPirdê dîyinê bakûrê Çêrmûge de yo. Seserra 12’ine de ameyo mara serra 2010’î nufusê Çêrmûge 50. 240 a. “Defterê Tehviraştiş. Pirdêko diçime û 18 metroyî dergîya ci esta. rîrî” yê Eyaleta Dîyarbekirî de yeno nûştiş ke “Çêrmûge Germawa Belqîse; Germawa ke nameyê xo dayo Çêrmûge.

Sencexa Amedî” ya.

Germinîya awe 47-48 derece ya. Zey cayêkê bişîfayî yena nasnayiş. Tûrîzmê şarçeye de cayêko muhîm gena. Cayêko bîn ke zê efsaneyî yeno qiseykerdiş zî “Koyê Bûke” yo. ÇERMÛGE/ABERNA Wextê Neolîtîkî ra însanî tîya de cuwîyayê. Maberê serranê 350-1260, herema Çêrmûge de Hûrî û Mîtanî hikumî sero ŞANKÛŞ/ÇÛNGÛŞ bîyê. Seba ke herema Amede û bi taybetî hardê MezopoŞarçeya Şankûşe/Çûngûş vakûr rojawanê Amede de ya.

Amede ra 117 km dûrî ya. Berzîya Şankûşe ya behrî ra 1049 tamya nê serdeman de dergûşê şaristanîye bîyê, her şaristanîya ke wayir hêze bîya, waşto Mezopotamya desteser bikero. m ya. Şankûşe zî herêma koyî de ya. Peymê rîerdê Şankûşe 489 km çargoşe ya. Bi goreyê serhûmara 2010’ine nufusê ŞanMaberê serranê 1260 ra heta serranê 66’î yê vz. Asûr,Ûrartû, Îskît, Med, Pers,Yewnan (Îskender), Ermen û Araskîyan, hikum kûşe 13.462 kesî ya. Hîrê taxî, 37 dewî û 32 mezrayê ci est ê. kerdo. Bi goreyê îttîfaqê tarîxzanan yewîn dore Hûrî-Mîtanî ke Vakûrê Amede de şarçeya peyên a. Têkilîya ci bi Çêrmûge, Erbawkalê kurdan ê, na harde de cuwîya yê. qenî û Amede ra est a. Nameyê Şankûşe yo verên Çimkûş o.

Movses pirtûkê xo yê bi nameyê “Cografyaya Ermenîstanî” Çimkûş yeno maneyê “çimhî/çavşil”. de vano; Wan ra heta Cizîre bin fermandarîya Araskîyan de Şarê Şankûşe vêşêrî rewşa aborîye ra koçê bajarê girdan bîyo û Çêrmûge zî sencaxa 7. yê Eyaleta bajarê Alenîke bîya. kerdo. Dewan de zaf kes nêmendo. Hengura şerabî ya ŞanAraskî bawkalê Ermenan ê. kûşe namedar a.

Serra 639’ine, serdemê Hz. Omerî de Amed û hereme kewtî Wextê Osmanîyan de hetê Kapikiran Mehmet Paşayî ra bin hukmê destserdarîya Îslamî. Na rewşe heta serranê ameyo asîmîlekerdiş. Kafkasya ra çend malbatî ardê navende 661’ine dewam kerdo. Dima ra zî goreyê rêze Emewî, Ebasî, de bi ca kerdê. Serranê 1890’î ra heta serranê 1915’î Ermenîyê Şeyxanî, Hemdanî, Ûbeynî, Merwanî û Selçûqî, hereme de bîyê Şankûşe koçê Lubnanî kerdê û tay Tirkmenê bînî zî ardê nahikumdar. Maberê serranê 1185-1232’ine de, hereme kewta vende de bi ca kerdê.

10

Şarçeya şaran Şarçeya Şankûşe demêke nehîyeya Sêwerig bî û dima ra zî bi Madenî ya ameya giredayiş. Serra 1934’ine de bîya nehîyaya Çêrmûge. Serra1953’ine de zî kerda şarçeya Amede.

Navenda Şankûşe de bi nameyê “Tek Qela” kelayêke, xirbeyê didi manastiran û pirdêko tarîxî est ê. Pirdo ke serra 1603 de ameyo viraştiş, berzîya ci bi qasê 150 metroyî ya.

Verîya ke merdim bikewo zerreyê Şankûşe, milê raştî sero awanîyêka tarîxî ya berze û xirabeye est a. Na kilîse û manastirê Ermenan a ortodoksî ya û seserra 15’ine de ameya viraştiş. Camîya Mihemed Elî Begî serra 1688’ine de, hetê Elî Begî ra ameya viraştişî.

Dewa Hîngîko/Yenîkoyî de bi nameyê “Duden” şîkeftêko xorî est o. Wisar, payiz û zimistanan tim awe ci ra herrekîyena, la qet pirr nêbeno. Qetlîama Ermenan ra dima nameyê ci bîyo “Dojehê Ermenan”. Goreyê vatişan bi qefleyan Ermenîyê ardê eştê na şikeftî/bîrî. Navende û dewê Şankûşe yê nizdê navenda bi giştî Tirkmen ê. Şankûş de asîmîlasyonî vêşêrî tesîr kerdo. Dewê Şankûşe bi lehçeyê kirmanckîye qisey kenê.

GÊL Şarçeya Gêl kewena vakûrê Amede. 52 km dûrê navendê sûk a. Rîerdê Gêlî ko, gele û dere yê. Çemê Dîcle rojhelatê Gêlî ra vîyareno. Nika Çemê Dîcle ser o, Bendawê Kênaya Qralî û Bendawê Dîcle ameyê viraştiş. Gêl, yeno maneyê şarî. Peymê rîerdê Gêlî 450 km çargoşe yo. 23 dew û 24 mezrayê Gêlî est ê. Bi goreyê serhûmera 2010’ine nufusê navende û yê dewan bi temamê 23.239 o.

Nameyê ci bi Asûrkî Aşîpalîs, bi Ermenkî Velaraseko, bi Suryankî Encîl-Enîgelene û bi Tirkî Egil o.

Merdimîye rê bîyo ca û ware Gêl, cayêko zaf kehan û tarîxî yo. Serdemê kerreyan ra heta nika merdimîye rê bîyo ca û ware. Serdemê Neolîtîkî ra dima, hereme de Hûrî û Mîtanî yenê vînayiş. No zî tarîxê vz. 4.0001.200’yî yo. Dime ra zî hetê şar û qewmê cîyayan ra yeno desteserkerdiş. Goreyo ke yeno zanayiş Şaristanîyanê Ûrartû, Med, Pers, Îskendero Pîl, Suryanî, Roma-Bîzans, Ebasî, Selçûqî, Tîmûr, Akkoyûnî, Safevî û Osmanî Gêl de hukumê xo dayo ramitiş. Coka dormeyê Gêlî de xeylê cayê tarîxî est ê.

Bajarê pêxemberan Hereme de şopê tarîxî yê mendeyan ra yew zî yê Asûrîyan a. Qelaya ke cayêkê tewir berzî ser o ameya viraşten hewna zî lingan ser o ya. Dormeyê qela dere û kelebestê xorî yê. Kiştêka qela Çemê Dîcle ser o ya. Binê kela ra çar rayirê awe ameyê viraştiş. Qelaye sero wêneyê qralê Asûrîyan est o. Vakûrê rojhelatê qela de mezelê qral û pîlanê Asûrîyan est ê. Xeylê eserê tarîxî bin awe de mendê. Hîrê hemamê tarîxî yê Gêlî est ê.

Navenda Gêlî de didi êneyê tarîxî estê ke, nîno zanayiş çi wext û hetê kamî ra ameyê viraştiş.Nameyê nê êneyan bi awayêko orjînal kirmanckî yo. Êneyê Ceyno (cînîyan) û Êneyê Camêrdo (camêrdan). Gêl de Goranê Hz. Elyasa û Hz. Zulkîf Pêxemberan reyde xeylê Gorêyê Nebîyan est ê. Coka Gêlî ra vanê bajarê pêxemberan. Navenda Gêlî de Mizgeftêka tarîxî ya bi nameyê Camîya Tacîyan est a. Camîye serra 1040’î de hetê Pîr Bedirî ra ameya viraştiş.Pîr Bedir mîrê Gêlî bîyo.Mîyanê Kela Gêlî de bi nameyê ”Dêreyê Şikeftî” kilîseyêke Xirîstîyanan est o. Kilîseyê diyine zî yê suryanîyan o. No kilîse zî seserra 3’ine de ameyo viraştiş. Serdemê Asûrîyan de, Gêl bîyo merkeza xirîstîyanîye. Gêl, zey şarçeyêka bi kirmanckî yeno qiseykerdiş, yena silasnayîş.

HÊNÊ Hênê 60 km vakûrê Amede de ya. Şarçeya Hênê mîyanê rêzekoyanê Torosan, maberê di koyê têveran/paralelan de ya.

Heta serra 1958’ine nahîyeya Licêye bîya. Serra 1958’ine ra dima bîya şarçeyêka Amede. Pêmê rîerdê Hênê 415 km çargoşe yo. Nika didi Hênê est ê. Hênêya Kehan û Hênêya Newîye. Hênêya Newîye badê erdlerzê 1975’î maberê Hênêya Kehan û Enqerîsî de ameya viraştiş.

Navenda Hênê bi lehçeyê kirmanckîye yeno qiseykerdiş. Bi goreyê serhûmara 2010’î nufusê Hênê 31.551 kesîya. 21 dew û 37 mezrayê Hênê est ê. Şopê Hûrî-Mîtanîyan Hênê, him zey navende û him zî zey hereme xeylê kehan a.

Tarîxê heremê heta neolîtîk şino. Hereme de şopê Hûrî-Mîtanîyan bi awayêko zelal eysenê. Hûrî-Mîtanî vz. 4000-1500 de serdar bîyê. Nameyê dewa Hûre û Hûrûge serdemanê Hûrîyan ra yeno. Mezel û şikeftê hûrîyan dormeyê heremede zaf ê. Badê Hûrî-Mîtanîyan Asûrî, Îskîtî Medî, Persî, Makedonî, Romayî û Bîzansî, hereme de bîyê destserdar. Xeylê xirabe û zinaran sero hema zî şopê xêz û nûşteyanê înan yenê vînayiş.

Hereme demêko derg û dûrî kewta destê Nêribîyan.

Didi nûşteyê ke hetê Tîglaperî ra, kerreyanê Şikeftê Birqleynî sero ameyê nûştişî, ewro zî est ê.Hênê de bi nameyê Enkebîr û Enqerîs didi êneyê bişîfa û pîrozî est ê.

LICÊ Şarçeya Licê vakûrê Amede de ya û 87 km Amede ra dûrî ya. Pêmê/mawê rîerdê Licê 1.083 km çargoşe yo. Qada erdê Licê zî koyin o. Berzîya Licê ya behrî ra 1200 mîtro ya. 56 dewî, 112 mezra û gûmeyê Şarçeya Licê est ê. Goreyê serhûmara 2010’ine nufusê pêroyîya Licê 26.793 a.

Pirdê Haburman

Şarçeya Licê heremêka stratejîk a. Serdemê Neolîtîkî ra şopê merdiman est ê.

Zey heme heremanê Amede bi goreyê wextan Medî, Persî, Îskendero Pîl, Romî, Bîzansî, Ebasî, Merwanî, Selçûkî û Osmanî hereme de bîyê destserdar. Goreyê Şerefname û xeylê pirtûkanê tarîxîyan yeno vatiş ke, Herema Licê de cayo navendî yo esîl Entax bîyo. Nika Entaxe dewêka qice ya 20 km dûrê Lice ya.

Niştecayîyê esil kurd û ermenî yê Niştecayîyê Licê yê esil kurd û ermenî yê. Çend dewan de suryanî zî estbî. Qirxûnê ermenîyan de Herema Licê de zî wehşetêko pîl ameyo bikarardiş. Heta erdlerzê 1975 zî çend keyeyê ermenîyan Lice de bibî û asinkarîye kerdê. Badê erdlerzî înan zî koç kerd. Nika Licê de ermenî nêmend ê. Şarçeya Licê ya kehan quntarê Koyê Şîroyî de bî. Bi erdlerzê 6 Êlûla 1975’ine xerq bî. Goreyê îstatîstîkanê fermîyan, erdlerzo bi maronê 6,9’î de 2.385 kesan cuyeyê xo vînî kerd, 3.339 kesî zî dirbetin bîy û 8.149 awanî zî wêran bîy.

Licê bi qasê tarîxîbîyişê xo cayêko polîtîka yo zî. Xeylê serrewedartox, şoreşger, roşinvîr, sîyasetkar û nûştoxî Licê ra vecîyayê. Nûştoxê yewîn eserê kirmanckî (Mewlûdo Kirdkî-1892) Seydayê Xasî, dewa Hezana Licê ra yo. Reyna Nûştox û roşinvîrê Kird Ahmed Ramizê Licê, Dewa Karincaxe ra yo. Licê û dewanê ci de de kurmancî û kirmanckî yenê qiseykerdiş.

PASOR Şarçeya Pasorî Vakûrê Rojhelatê Amede de û 127 km Amede ra dûrî ya. Hereme bi pêroyî ko ya. Rîerdê Pasore gaz, gir, gele û dere yê. Pêmê rîerdê Pasorî 1.601 km çergoşe yo. Çar taxê Pasorî est ê. Dêlîte, Darabî, Şabernût û Masirto. Bi goreyê serhûmara 2010’î nufusê Pasorî pêroyî 36.415 a. Navende

û dewanê Pasorî de bi kirdkî û kurmancî yeno qiseykerdiş. 50 dewe û 120 mezrayê Pasorî est ê.

Pasor cayêko koyin û stratejîk o. Maberê Amed, Mûş, Çewlik û Êlihe de ca geno. Zey heremêka gabanî/ravêrnayîşî yo. Koyo tewir berz yê herema Pasorî bi berzîya 2830 m, Koyê Andoke yo. Herema Pasorî de 4 çemê pîlî est ê. Çemê Sinda/Sarûme, Çemê Hesenka/Çemê Pasorî, Çemê Şekiran/Çemê Gisê û Çemê Sorevange. Herema Pasorî de şikeftî zaf ê. Şikeftê Kanikan, Şikeftê Hevîkan, Şikeftê Temiran û Şikeftê Barine. Reyna maberê Pasor û Mûşî de Dehla Qulingî, Maberê Pasor û Licê de Koyo Sipê û Zozanê Speylûgî cayê namedar ê.

Kurd û Ermenî pîya cuyayê Pasor girêdayeya bajarê Mûşî bî. Heta serra 1927’î nahîyeya sencaxa Licê bî. Goreyê rîwayetêke “Pa-sor” çekûyanê “pale/ yamaç û “sûr” ra yeno.“Pala sûre” û dima ra, bîya Pasor-Pasûr.

Goreyê rîwayetêkê bînî ra zî “pa” serre û “sûr” dês, qela. Dêso Sûr/Qelaya Sûre.

Verîya Qirxûnî herema Pasorî de xeylê Ermenî est bî. Kurd û Ermenî pîya cuyayê. Bi qirxûnê 1915’î ameyê çinêkerdiş û êy ke mendê zî terkî welat bîyê. Qetlîamo tewir gird Geleyê Tayê Talorî de virazîyayo. Bi goreyê Şerefnameyê Şerefxanê Bedlîsî, herema Pasorî de bi nameyê Zîlanî, Silêmanî, Besyanî, Banûkî, Hevêdî, Xaldî, Dilhîranî, Bocîyanî, Zikzîyanî û Berazanî, eşîrî est bîyê.

Pasor bi weykerdişê “kerrmê birîsimî/îpek bocegî” namedaro. Temamê Kurdistan û Tirkîya de serre 130-150 ton koze ra 45 tonî Pasor de vecîyeno.

PÎRAN Şarçeya Pîranî 92 km vakûrê Amede de ya. Herema Pîranî vêşêrî koyin a. Kişta vaşûrê Pîranî deşt o. Pêmê rîerdê Pîranî 975 km çargoşe yo. Berzîya Pîranî ya behrî ra 970 metre ya.

Bi goreyê îstatîstîkanê serra 2010’î nufusê Pîranî 40.122 kesî ya. Şarê Pîranî bi kirmanckîye qisey keno. 37 dewî û 65 mezrayê Pîranî est ê.

Nameyê ci bi Şêx Seîdî vila bi Goreyê rîwayetan çekûya Pîranî, “Pîr” ra yena. Goreyê Şerefname, Pîr Mensûr herema Colemêrge ra ameyo Gêle de bi ca bîyo. Badê Pîr Mensûrî lacê ey Pîr Mûsa û lacê Pîr Mûsayî Pîr Bedirî, bi pîrîtî destserdarîye domnaya. Dergaha Pîr Mensûrî dewa Dêrane de ya. Nê Pîrî, tenya oldare nîye, eynî wextî de destserdarê herema Gêlîyê zî. O wext Pîran zî Gêlî ra girêdaye bîyo.

Pîran serdemê Osmanîyan de dewêka qice bîya. Serra 1927’î de bîya nahîyeya Medenî. Serra 1951’ine de bîya şarçeye û dewlete nameyê Pîranî ro ci kerdo. Pîran cayêko tarîxî yo. Serdemê Kerrayan ra însanî cuwîyayê. Zê heme heremanê Amede yewîn dore Hûrî-Mîtanî û Naîrî hereme de est ê.

Nameyê Pîranî bi terqa Şêx Seîdî mîyanê kurdan de vila bîyo.

Dewê Pîranî vêşêrî bi kirmanckî qisey kenê. Dewê ke bi kurmancî yeno qiseykerdiş zî est ê.

Koyê Veyveke

11

Tîje bena berze hewt koyan ser de Peyê hewt beranê asinênan de Hewt merdimê bêhewnî deyîran vanê Hewt zerrî girpenê Hewt waştî jîvenê hewnan de Hewt teyrê bêperrî asmên de çerexînê Tîje bena berze hewt koyan ser de Û destê mi Destê mi benê berz surelayê tîje de Destanê mi de hewt toximê

hinare Hewt hesirî herekînê çimanê

mi ra Çimê mi bêkes manenê

t

ZIWANÊ MA ziwanê edebîyatî yo Bedrîye TOPAÇ

Z

iwanê ma, ziwanê edebîyatî yo. Eke ez vajî ziwan kinca edebîyatî ya, na kince zaf-zaf şîkîna ra edebîyatî. No zî bi rastîye karê ma asan keno. Xorinîya ziwanî seba edebîyatê modernî zaf muhîm a. Hetê destpêkerdişî ra newe bo zî hetê kalîteyî ra edebîyatê ma zaf rind o. Hem zere de hem teber de nuştoxê ma estê û roje bi roje kî zêdînê. Her nuştox/nuştoxe sewbîna reng dano/dana edebîyatê ma.

Seba ziwanê ma ameyox dahîna muhîm o. No semed ra goreyê mi, ma nika ra dima se kenîme, senî diqatê şarê xo oncenîme ziwan ser û senî roşnvîrê ma rîyê xo çarnenê şarê xo, înan fîkîr bikerîmê dahîna muhim o. Xebatê ziwanî zaf kêmî yê. Şar wendiş û nuştiş nêzanano. Lazim o ke pêro xebetan de cayê kirmanckî zî hende zaravayanê bînan bibo. Ez tim vana “Ma dêndar ê ziwanê xo yê.” Çi wext tengîye bivejîyo, yew dest beno derg Nuştiş estbîyayîşê min o. Ez bi ey solix gêna. Cinî bîyayîş duştê cuye de xora merdimî keno nêm merdim. Çike cuye de yew cinîye ke xoser rayîr şîye her çî duştê aye de beno dêsêk.

Birastîye tengîye zaf a. La ez duştê ê dêsan de tena nîya. Çi wext tengîye bivejîyo duştê mi yew desto rind beno derg.

Yew desto rind rindîye û hêvîye ano vîrê mi.

Kirmanckî de fekê her mintiqa cîya-cîya yo. Yê her mintiqa goreyê xo şekl girewto. Ziwan sey merdimî yo. Merdim senî ke hereket keno ziwan kî hereket keno. Na dewlemendîya

12

Nuştiş estbîyayîşê min o. Ez bi ey solix gêna. Cinî bîyayîş duştê cuye de xora merdimî keno nêm merdim. Çike cuye de yew cinîye ke xoser rayîr şîye her çî duştê aye de beno dêsêk. ziwanî ya. Kesê ke newe dest bi nuştiş kenê yan zî kesê ke tena fekê mintiqaya xo zananê seba înan beno ke giran bo. No zî normal o. Nimûne, gama ke mi newe dest bi wendiş û nuştişî kerdîbî mi tena şarê Dêrsimî fehm kerdene. Mi vatene ê bînî sewbîna ziwan qesey kene. La ez ke musaya mi dî ke ziwanê ma her ca de sewbîna reng girewto. Û xora merdim ke wendiş û nuştiş musa ziwan bi xo ey ra vano kam o û senî şekl girewto. Tena bisebr û xebatan ma xo zî, ziwanê xo zî fehm kenîme. Ez goreyê qaydeyanê Grûba Xebate ya Vateyî nusena. Mi rastnuştiş şarê sewbîna mintiqayan fehm kerd. Eke merdim fekê mintiqaya xo de wendiş û nuştiş bizano no rind o, la lazim o ke ma fekê cayanê bînan zî fehm bikerîme.

Hardê merdimî tim veng dano merdimî Merdimo ke dirbetê xo zaf ê, yan zî nêeşkeno xo îfade bikero huner û edebîyat ey rê beno yew lîsano nimitkî. No lîsan şekl û ruh wazeno. Eke perwerde dî kî no lîsan de eşkeno qesey bikero. Vîyarte û ameyoxê merdimî girêdayîye welatê xo yo. Merdim şêro kotî yan zî cuya xo senî dewam keno bikero nêeşkeno na rastîye ra biremo. Hardê merdimî tim veng dano merdimî. No veng roje bi roje zêdîno û beno yew qîrî. Nê hîsê ma pêrune yê.

Hunerê cinîyan ruhê cinîyan de yo No tena ziwanê ma de wina nîyo. Dinya de kî wina yo. Cinî her çî de sey malzemeyî estê la ebi xo sey versîye peyê camêrdan de mende. Neke camêrdî cinîyan ra biaqilêr ê. Bi rastîye hunerê cinîyan ruhê cinîyan de yo. Cinî biwazo û perwerde bigêro her çî dest ra yeno. Hîsê cinîyan tenik ê. Edebîyat de zî no zaf muhîm o. Ziwanê ma de nuştiş hîna zaf newî yo la cinîyê ma kêmî bo zî nusenê. Rengê cinîyan seba ziwanê ma şans o. Çunke kesê ke nusenê rind nusenê. Ez bawer kena ke dahîna zêdîne û ma dahîna çîyanê rindan pîya kenîme. Şîîre vêşanîya ruhê min a Heta nika di kitabê mi çap bîye. Kitabê mino yewin hîkaye yo. Namayê ey “Bero Sûr” o. 2012 de weşenxaneyê Roşna de çap bî. Qehremanê ke kitab de ca gêne cinî ye. Goreyê mi ruhê cinîyan ruhê dinya yo. No semed ra mi o kitab de goş da ruhê cinîyan. Kitabê mino diyîn kitabê şîîre “Wextê Heskerdişî” yo. O zî weşanxaneyê Roşna de çap bî. Şîîre vêşanîya ruhê min a. Ez zaf hes kena. Her çekuya şîîre mi bena xorînîya ziwan. Kesê ke wendiş û nuştiş zananê elaqa xo pê esta la zaf kêmî ya. Şar wendiş nêzanano ke biwano. No mewzu de sucê şarî çin o.

Eke yew suc esto o zî yê roşnvîran, sazgehan û komelan o. Goreyê mi, no mewzu de her kesî de tenê vîcdan bibo bes o.

Karê perwerdeyî de

mîsalêde balkêş

Bi ava kerdena dewletan, qij girs ferq nêkeno, perwerde bîyo parçeyêde karê dewlete. Seke ma dîroke de kî vînenîme, dewletanê ke karê xo yê perwerdeyî rind kerdo, sere de kî hetê leşkerîye de, şîkîyê hukumê xo bikerê hîra, şîkîyê şaranê xo rê şertanê cuyene yê rindan biyarê ca.

B

inê bingeçekuya perwerdeyî de mordem taybetîye mekteban û domananê qijan fam keno. Lê raştîye de perwerde tenya meselaya domananê qijan nîya. Perwerde binge de domananê qijan, lê pîlan û şarî kî gêno xo mîyan. Yanê tawo ke mordem perwerdeyî ra qesê keno, o taw hem perwerdeyê domananê qijan, hem perwerdeyê kesanê pîlan, hem kî perwerdeyê şarî pêro pîya ano re zon.

Seke zanîno, serê herdan de kes û şarê ke her het ra ravê şîyê, perwerdeyêde rind ra derbaz bîyê û bi nê ravê şîyayişê xo xizmeta kesan ya kî şarê xo kerda.

Tawo ke mordem dîroke de nîya dano, eşkera vîneno, ke kesanê ke bî zanayişî/îlîmî şîLê mordem şîkîno tenya bi çekanê înan biyayişê dinya vurno, kesanê ke fikir û felsefeyê dêro qewetanê împeryalîstan ro. Na polîtîka kî neweyî ardê serê herdan, kesê ke însanan re teknîkê, zanayene, îlîm û kulturê rojavanijanî bîye rayber pêro perwerdeyê de bingeyî û musayene kerde vazîfeyêde, karêde şarkî. rindî ra derbaz bîyê.

Lerzan JANDIL Tawo ke Çînî –zê Împaratorîya OsmanijanPerwerdeyê ju domanî de, ya kî mordemî de bi zorê Ewropayijan demê feodalîzmî ra derrolê malbata dê, derûdorê dê, ya kî qebîla û bazê demê moderî bibo de, Rojavanijî qij û nizm dîyêne aşîra dê bê guman est o. Eke malbate, derûdor, qebîla qij û bi naye kî binê bandora kaos û anarşî de bîyêne goga û feqîr, bê qewete û îqtîdar bê, şert perwedeyî benê giran kayê qewetanê împeryalîstan. Gere Japonya seba ke tayû îmkanê perwerdeyî kî benê şenik. betîyanê xo yê şarkîyan bişevekno, zaf rew raya rojavanij bîyene girewte. Her beşo ke Rojavan tede hukum rameno, Perwerde bîyo parçeyêde karê dewlete gere dê ra bêro musayene.

Bi ava kerdena dewletan, qij girs ferq nêkeno, perwerde No demê xo modernîze kerdene tasîrê xo yo girs zonê bîyo parçeyêde karê dewlete. Seke ma dîroke de kî vîneJaponkî ser ro kî kerd. Hetanî Restorasîyonê Meîjî Japonkî nîme, dewletanê ke karê xo yê perwerdeyî rind kerdo, sere zonêde cematêde feodal û hîyerarşîk bî. Xiznaya çekude kî hetê leşkerîye de, şîkîyê hukumê xo bikerê hîra, şîkîyê yanê Japonkî nêzdîye nêmeyî ra zêderî Çin ra bîye. Demê şaranê xo rê şertanê cuyene yê rindan biyarê ca. îzolasîyonî de sedseranê 17 û 19îne de Japonya tenya Dîroke de na derheq de xêlê mîsalî est ê. Lê kaleka mîHolland de têkîlîyê tîcaretî ava kerdî bî û bi naye kî Holsanlanê bînanê de mîsalo tewr balkêş Împaratorîya Jalandkî ra çekuye dênî girewtî. Lê demê Meîjî de hurêndîya ponya wa. çekuyanê Hollandkî çekuyanê Îngilizkî girewt. Japonkî de Japonya duştê mudahaleyanê qewetanê Ewropa de seba xêlê çîyanê ke sîvîlîzasîyonê rojavanî de rolêde girs destpêkê sedsera 17îne de falîyetê mîsyoneranê mesîhîkay kerdenê, çekuyî çînê bî. yan kerd qedexe û hetanî mîyanê sedsera 19îne Ewropayijan de tekîlîyê xo zaf kerdî kêm. Lê tawo ke Amerîka bi Îngilizkî dinya de hukum ramena polîtîkaya xo ya “gemîyanê bi topan” Japonya arde re çok, No derheq de zonzanayoxê Japonan Morî Arînorî (1847ke wa Japonya seba qewetanê împeryalîstan yê rojavanî 18899) sera 1873 de derheqê zonê Japonkî de zonzanayox lîmananê xo bikero ra, Japonya ancîya kewte taloke, ke William D. Whitney yî re, Amerîkanij-Yale de, nîya nivisneno: şopena bikuyo binê bandora Ewropayijan.

“Bê hetkarîya Çînkî zonê ma seba qet ju armancê komunîkasîyonî nîyamêne musnayene ya kî gurênayene. No Demê ‘Restorasîyonê Meîjî’ feqîrîya dê nîşan dano. Ravê şîyena sîvîlîzasîyonî Japonya Sera 1876 de bi rijnayena dîktatorîya leşkerîye, demo ke de rest zerya bela şarî. Zonê Îngilizkî yo ke dewamê nê sîzê Restorasîyonê Meîjî êno naskerde, dest kerd ci. Polîtîkaya vîlîzasîyonî yo, hem gurênayena Çînkî hem kî Japonkî no demî a bîye, ke Rojavanijî hetê marîyalî de zaf bi qewet ê.

kerde binê bandora xo. Qeweta komersîyela (bazirganîya) şarê Îngilizkî qesêkerdoxî, ewro ra Dinya de hukum ramena, zanayişê cuyena komersîyele û edetanê xo musnena şarê ma. Seba naye kî hewceyê zonê Îngilizkî musayene seba ma ra bîya elzem. No mîyanê şaran de seba xoserbîyayişê ma ju girêdayox o. Nê şertan de zonê mano feqîro ke xêca dorawa ma cayêde bîn de nêno qesê kerdene, nêşîkîno duştê bandora Îngilizkî de bivejîyo. Xora welat de cayê xo girewtena qeweta helm û elektîrîkî ra dime, na qet mumkun nîya. Şarê mano întelîgent û vêşanê musayene wo ke wazeno bingeyê raştîya xiznaya zanayişê rojavanî, huner û dînî fam bikero, nêşîkîno naye bi komunîkasîyonmedyumêde qels û nebawerî bikero.

Qanunê dewlete qet rojê nêşîkînê bi zonê Japonkî bêrê nivisnayene. Sebebî pêro seba terk kerdena dê qesê kenê.” (Florian Coulmas, Staat und Spraçe).

Gelo halê ma senên o? Çike bi transferê teknolojîyo ke hetê Ewopayijan û Amerîkanijan ra amêne viraştene, bi musayena kultur û hunerê Ewropa û bi sazîyanê dewlete yê ke angorê sazîyanê Eworpa amê ava kerdene, îhtîyacîya termînolojîyêde girsî vete meydan. No kî sedsera 20îne de seba şaranê ke pê de mendê, bî sebebê teknîk, îlîm û îdare kerdene de ravêr berdena zonê xo.

Bi na raya raşte, bi metodanê modernan û bi plananê ke rind amê fikirîyene Japonya her het de: Zon, perwerde, teknolojî, îlîm de bîye dewletêde moderne û şarê Japonya kî bî şarêde wayirê perwerdeyêde bingeyîn û serkewteyî.

Ma gelo halê ma senên o? Ez qet derg mekerî. Ma tenya Japonya biyarîme çimanê xo ver û tey kî Başurê welatî de nîyadîme! Wa her kes xo ra biperso. Gelo se aseno?

13

‘Qiralo Bêrûçik’

bêmerg o!

çik a, zanê

t

t

“Dost û dişmen wa her kes bizano ke: Ma do yew roj teqez qezenc bikerê. Hewayê yew koleyî ciwîyayîş ra se, sey yew leşkerê azadî merdiş hina baş o.”

10 serrî cezayê giranî 1961 de, reyna Fakulteyê Huqûqê Zanêngehê Îstanbulî de qeydê xo keno. Gulana 1961î de reyna yeno tepîştiş. Mecbur maneno ke, perwerdeyîya xo ya zanîngehî ca de verdo. No tarîx ra pey, hinê perwerdeyîya xo ya ê zanîngehê heyatî de dewam keno. Yew serro nêm hepisxane de maneno. Vetişê hepisxaneyî ra dima şeş aşmî surgunê Konya beno. Nê şeş aşman de nêşeno sînoranê Konya ra vejîyo. No surgun de Konya de her roj qereqol de îmza dano. Gulana 1971 de gomaney ser o rayna yeno tepîştiş. Semedo ke belge û îspat çin o, serbest veradîyeno û xeyrê qanûnî bi talîmatê fekî hîrê aşmî surgunê Newşehîrî beno. Newşehîr de qereqol de îmza çin bi, la no surgun de taqîbê polisan ra nêxelisîno. 16ê Edara 1972yî de bi îdeayê ardimkerdişê şoreşgeran ra 10 serrî cezayê giranî û cezayê surgunê danê ey. Panc serrî ra dima bi Efê Hukmatê Ecewîtî hepisxane ra vejîno.

‘Qiralo Bêrûçik’ Yilmaz Guney, nuştoxanê Edebîyatî û Hunermendanê sînema reyde zî dekewno têkilî. Yew sey nuştox Onat Kûtlar, Yaşar Kemal û Tûncel Kûrtîzî nas keno, înan reyde beno im-

14

Wusênê GESTEMERDE

B

Y

Eleqeya bi sînema rê 14 serre de destpêkerd Eleqeyê ey yo sînema, wexto ke hima 14 serre bi destpêkeno. Nê serranê xo de, şîrketanê vilakerdişê fîlman de xebitêno.Naskerdişê ey ê sosyalîzmî, 17 serreya ey de, yew şîîrê Nazim Hikmetî ra destpêkeno. Wendişê nê şîîrî ra dima wina vano; “Mi fam kerd ke ez merdimê kam sinif a. Ez dewij bîya û xalasê mi, ancax bi xelasê sinifa mi mumkun bi.” Kovaranê edebîyatî rê, hîkaye û şîîrî rişnay. Semedo ke hunero mûxalîf îcra kerdnî; semedo ke hîkayeyo ke nameyê ey; “Sîstemê ke hîrê têdûştîye înan bellî nîyê” (Uç Bilinmeyenli Eşitsizlik Sistemleri) nuşto, erzîyeno hepisxane. Na serre de, dekeweno Fakulteyê Huqûqê Zanêngehê yê Anqara. La semedo ke îdareyê keyê ey weş nêbi, ancax di aşmî no zanîngeh de waneno. Çend serrî, şîrketa sînemaya seyare Dar Fîlm de xebitîno. Semedo ke nawitişê filman ra bara (para) peranê na şîrketa fîlman kom biko, rojhilatê Tirkîya (welatê kurdan) de bajar bi bajar geyreno.

?

erenê hesreta welatî mi ra, mi kî hesreta welatî ra bipersê. Bi serrano ke ez hesrete rê wanena, hesrete kî zê pepugî mi rê wanena. Kes halê mi û hesreta mi nêzano. Mordem ke bi serran welatê xo ra durî xerîbîye de mend, helbet hesretê mordemîkî zereyê mordem de zê çêmê wusarî zîngenê û dîngenê. Hesreta mi kî zereyê mi de zê çêmê wusarî, zê çêmê Goşkarî, zê çemê Muradî, zê çemê Munzurî zîngena û dîngena.Yanê hesretî zereyê mi de mekan gureto, mi rêmeymanê.

Mamoste SILÊMAN

ilmaz Guney 1937 de, Edena de yeno dinya. Nameyê ey yo heqîqî, Yilmaz Putun o. Her çendî îdareyê keyeyê Yilmazî baş nêbo zî domanîya ey, hetanê hewt serreya ey bextîyarey reyde vêrena. Nê serran de, deyrê ke maya ey, bi kurdkî vatê û sazo ke pîyê ey cenayo, ey ser o zaf tesîr kerdo. Dibistanê xo yê yewine, di dibistananê cîyan de temam keno. Wexto ke wendegehê mîyanênî û lîse de waneno; rojname û gazoz roşeno, karê pemeyî de xebitêno, irxatan rê awedayîyey, erebecîyey, çiraxey û karanê cîya-cîyan de xebitîno. Sayeyê nê karanê cîya-cîyayan, wayîrê yew cuyêko bi tecrube beno.

Guney, serran ra dima derheqê domanîya xo de wina vano; “Mi ferqê sinifan; wexto ke mi domananê zengînan reyde kay kerd, ferq kerd. Maya mi hamnanî pîyê mi reyde hêgayan de irxatey, zimistanî zî keyeyan de xizmetkarey kerdnî.”

Şima hesreta welatî

bazo samîmî. Sînemaya Tirkîya de, raya ewilî Îstanbul ra teber temaşekerdoxê ey, ey de cuye û qeraqterê xo veynenê. No semed ra bi nameyê “Çîrkîn Qral” (Qiralo Bêrûçik) qelbê (zerrîya) şarî de ca gêno.

1970yan dima, fîlmanê ey de, seruvenê ê mewzûyê komelkî xo nawnenê. Verê fîlma Ûmût (Omid), Arkadaş (Imbaz), Suru (birr), Yol (Rayîr), Dûwar (Dês) sînemaya Tirkîya de raya ewilî realîteyê Anatolî gêno dest, meseleyanê welatî bi yew pencereya polîtîkî ra hewnêno û sînemaya Tirkîya de, xo dano qebulkerdiş. Eylula 1974î de nameyê ey yew cînayet de vêreno.

19 serrî cezayê hepisxaneyê gêno. Hepisxane de rîwalê nuşteyanê xo Guneyî rê 100 serrî ceza yeno waştiş. 1981 de Hepisxaneyê Îsparta ra vejîno îznê keyî, la hinê nêageyreno hepisxane. Şono Yewnanîstan. Ewta ra şono Swîs (Îswîçre), dima zî şono Fransa. Şertanê 12ê Elule ra, mecbur maneno ke, Fransa de îltîcayê sîyasî bikero.

Fîlm û senaryoyê Guneyî 1982 de, Festîvalê Filmanê Cannesî de, bi Fîlma Yolî (Rayîrî), xelata Palmîya Zêrêne qezenc kerde. Vengê sînemaya Tirkîya, dinya rê da eşnawitiş.

Tayî fîlmî ke senaryoyê ci nuştû û îdare kerdî: Bendîm Adım Kerîm (Ez Bîya Nameyê Mi Kerîm), 1967 Pîre Nûrî, 1968 Seyît Han,1968 Aç Kûrtlar (Vergê Veyşanî), 1969 Bîr Çîrkîn Adam (Yew Merdimo Bêruçik), 1969 Ûmût (Hîvî), 1970 1971 Ûmûtsûzlar (Bêhêvîyî), 1971 Agit, 1971 Arkadaş ( Imbaz), Yilmaz, sey nameye xo, qetî heyat de pes nêkerd. Sere nêronayo. Seba heq û huqûqê karkeran, seba demokrasî û birayeya şaran; bi fîlmanê xo, bi meqaleyan û kitabanê xo, bi heme têgeyrê xo; vera bêedaletîye, vera zilmî yew têkoşîn da. 12 serrê xo hepîsxane de verna. Yilmaz Guney yew dewaya xo de dozgerî ra vano ke; “Eke heme kes têdûşt bibîynî, nê cayî cenet bîynî.” Goreyê dozgerî, bi nê vatişê xo Yilmazî bi eşkera propagandaya komînîzmî kerda. Ay wext kamî ke Tirkîya de behsê heq, edalet û têdûştî bikerdnî komînîst hesibnaynî.

Ewro kam ke behsê heq û huqûqê şaran biko, zey ‘terorîst’ hesibnenê. Yilmaz yew xîtabetê xo de vano ke; “Dost û duşman wa heme kes bizano ke; ma do yew roj teqez qezenc bikerê. Hewayê yew koleyî ciwîyayîş ra se, sey yew leşkerê azadî merdiş hina baş o.”

Guney, ke ver qanserê mîde nêweş kewno, 9ê Elula 1984ê de, wexto ke 47 serre bi, Parîs de wefat kerd. Guney yew welatperwer bi. Şarê xo ra, welatê xo ra zaf hes kerd. Bi hunerê xo yê sînema, bi qelema xo; heq û huqûqê şaran rê xizmet kerd. Guneyî bi hunerê xoyê sinema Tirkîya de û dinya de veng da. Yilmaz Guney; nêmerdo, nêmireno. Bi fîlmanê xo, bi kitabanê xo, bi vindertişê xo, zerrîya Kurdan de û şaranê Tirkîya de ciwîyêno.

Aaax welat!

Welatê bav û kalê mi, ez nika to ra zaf durî ya. Hesreta mi nika qat bi qata. Nêzana na hesreta xo, na birîya xo se bîyarî ra ziwan? Ez nika to ra zaf dûrîya, la ez oncîya bi royê xo, bi xeyalane xo, bi royê canê xo koyanê to ra, çem û çungayanê to ra, dar û daristananê to ra, kemer û kuçanê to ra, ra û rêçanê to ra... game bi game cêrena. Qey cêrena, to zana? Ez re xeyalanê xo cêrena, ez re domantêya xo cêrena, ez re hevalanê xo cêrena, ez re azadîya xo cêrena, ez re ziwanê xo û ez re kamîya xo cêrena.

Welat ra durî xerîbiye derîme. Çiqas ke bi hazar kîlometreyan welat ra dûrî bîme kî, welat her dem zereyê ma de, royê ma de û koşeyede mezgê ma der o. Ma bi axa welatî kûme ra û bi axa welatî kî vazeme ra. Welat estbîyen û çînebîyena ma wo. Welat şîrino şîrin. Welat royede canê ma wo. Can dano ma, ro dano ma û reng dano heyatê ma.

Welatê min o bindest! Ez hesreta to ver nalena, kalena û zibena. To hesreta min a. To sondê min a. Ma bi nameyê to sond weme. Welatê min o bindest! Kezeba min a ke seba welatî bîya lete-lete a kî êdi derman nêcena. Ez nika sene wele bi xora kerî?

Wusar êno welatê mi Qey hona welatê ma bisînor o, qey? Qet merex mekerê, a roje kî helbet êna û welatê ma beno azad. Wusarê welatê mi nezdî der o. Wusar êno welatê mi û gulsosinê ke azadîya welat ra hesretê mendê, ey kî roje xo bi azadîya welatî xemelnenê.

Welato! Welat ez a, ez welata. Ez hardanê to sero guna waro, vaşta ra û bîya pîle. Mi hardanê to sero bi kêyf weşîye kayî kaykerdî, derd û kederê dinya hetê de la oncîya kî ma hardanê to sero serbest bîme, bi kêyf, bi eşq û bi sewda bîme. Kanê eşq û sewda mi? Kanê domanîya mi? Ez nika nê persanê xo kam ra bipersî û kanta şorî? Ewro kî welat ra dûrî xerîbîye derîme. Heya, ma welat ra dûrî xerîbîye derîme, la welat her tim, her seate, her waxt royê canê ma de, huwayîşê ruyê ma de, bermayîşê çimanê ma der o. Birîye û hesreta welatî êndî zerrêyê ma de mekan gireto.

Seba welatê xo canê xo feda kerdî Heya bawo, hesret mendîme ma û pî rê, hesret mendîme way û biray rê, hesret mendîme heval û hogirî rê, hesret mendîme der û cîranî rê, hesret mendîme bawo, welat ra dûrî mahrum û vile çewt mendîme. La ewro kî welat ra dûrî kewtîme. Bîyîme xerîbê welatê xo. Ax û waxa welatî zê kermê dare zereyê ma werd. Kamaxa xerîbîye de bîyîme wayîrê derd û kulan.

Ma ke welatê xo rê wayîr mevecîme, rêça linganê ma bena vîndî şona. Coka xatirê welatê xo bizanîme, qedr û qimetê welatê xo rind bizanîme. Welatê ma hona bindestê zaliman der o. Oncîya miletê ma zaliman dest xêyle ont û hona kî oncenê. Hardanê welatê ma ser o xêyle gonîya miletê ma yê mazlumî rişîye û hona kî rişîna. Seba raxelesîyena welatî înan canê xo feda kerd.

Koyî bîy stargehê kurdan L

ej o ke hetê yewîye nimite hemverê jew artêşî de yeno dayen ra vajîyeno lejê (şerê) gerîla. Kesê ke nê yewîyeyan de ca gênê zî zey gerîla yenê binamekerden. Verên taktîkê nê lejî îspanyolijan hemverê artêşa Fransa Napolyon Bonapart de şixulnay. Zey "Lejê qijkek" yeno hesibnayîş. Lejê xoverdayîşî ke quwetê zeîf hemverê hêzdaran danê yo.

Bi sebebo ke Kurdan rê xeynê polîtîkayanê asîmîlasyon, red, înkar, îmha û qirkerdişî tercîhêko bîn veranêdîya, Kurdan zî seba ke bîyayîşê xo bipawê, qerarê xoverdayîşî da.

Kişta felsefîk û îdeolojîk de hewcedarîye xoverdayîşê bi çekî zî girewtî. Eksê nêyî de tehluke estbi ke têkoşîn aqibetê serewedartîşanê verênan bicuwîyo. Têkoşîn hemverê artêşê diyîn yê gird ê NATO, bi taktîkê gerîlatî destpa Fatma ADIR kerd û 33 serrî yo bê mavên rameno.

Ko û gerîla Kurdistan de ruh, mezg û zerrîya Kurdan de neqiş bî. Seba Kurdan û şarê ke pîya ciwîyenê rê şîyayîşê gerîla cîyabîyayîş û ferqekê yo. Domanê ke Kurdistan de seba zewicîyayene û qezenckerdenê pereyê nanî rew bî pîl, endî seba ke şirê gerîla kewtî telaşê pîlbîyayîşî. Gerîla endî bi terzê ciwîyayîşî; ver bi tilsim, bawerî, çare, kamî, kesayetî, utopya û serbestî raygirewtiş bi. Bi vatişê Kurdan, gerîla endî jew efsane bi. Û no efsane; xeyal û sanik ra vêşêr, raştî û heqîqet bi xo yo.

ciwîyayîşî û raywanîya heqîqetî reyde eleqedar o. Tam zî tîya de ferqê gerîla û ciwîyayîşê koyan vejîyeno werte.

Gerîla hemverê înkar, îmha û qirkerdişî tenya quwetekê lejî nêbi. Lejekê bi no rengî raşt nêvîna û lejekê nîya nêda ramiten. Gerîlatî cengawerîye weşîya azad û têduşt o. Koyî zî mekanê nê lejî yê. Ronayîşê ciwîyayîşê têduşt û serbest koyî de mumkin bi. O wext ma êşkenê koyî, zey bingeyê civakbîyayîşî û weşîya serbest bihesibnê. Gerîla tenhayîya koyan de, deşt û tîtikanê koyan de seba ronayîşê na ciwîyayîşî bi nameyê no şerî.

Raywanîya heqîqetî Şîyenê koyî, koyî de mendiş û ciwîyayîş, her tim zey "kovî" (yabanî) bîyayîş, weşîya "modern" ra dûrbîyayîş ame hesibnayen. No vatişêko serdest û fermî yo. Eke ciwîyayîşo "modern" no bo; yê ke tewrê gerîla benê, nay zey erdemêk û krîterê însanbîyayîşî hesibnenê. Koyan şenik (werdî) vînitiş û ciwîyayîşo ke sûkan zey "modern" hesibneno, kanser, nêweşîya psîkolojîk û fizîkî, cîyabîyayîş û xîntbîyayîş o. Yanî ciwîyayîşêkê pûçbîyayîşî yo. No jew bi qerarê emelê

Kurdî: Şarê koyî Deşt û sûk seba Kurdan (zey sanika Enkîdû) zey pîyakarî, îxanet û xerîb bîyayîşî, zey ke cayo ke ci ra dûrvistişî yenê qebûlkerdiş. No raştîyo ke vîrî de ca bîyo, seba Kurdan halê xoverdayîşî yo. Koyî, bi hezaran serran o seba kurdan bîyê cayê tîvarî, seveknayenî û weşîyê. Bî stargehê serbestîye. Çiwext ke Kurdî ver bi taloke û qirkerdişî ra rî bi rî mendî, verê

'Ciwîyayîşê serbest mimkûn o' Gerîla, wexto ke paştê xo da koyî, wexto ke vejîya tîtikan, wexto ke bi çimanê helî ewnayîşêk eşt deştan; koyî açarna bingeyê pîyaciwîyayîşê pêrokîn ganîyan.

Gerîla, senî ke koyî de ser erjanê hurmet û bawerî ciwîyayîşê serbest rona, vatişê 'ciwîyayîşê serbest mumkin o' açarnîya jew heqîqetî. Bado ke ganîyê ke xoza de, koyî de ciwîyenê bawer bikerê, endî kêberê pîyaciwîyayîşî abeno. Mirîçik yena nano ke destê şima de yo gêna û bi azade perrena û şona. Luya ke zey tersonek û qurnaz yena şinasnayîş, bi dostanîya ma ra bawer kena, yena û werdişê ke ma ci rê ternenê gêna û şona. Xezal heskerdişî çimanê gerîla de vînena, bê ke biterso û bikewo telaşî, bê ke keratan ra xo bierzo, rayîra xo ra dewam kena. Endî koyan de ciwîyayîş ser dostanî de ronîyeno û yeno ciwîyayen. Dostîye û embazîye zî ser bawerî ronîyena.

xo day hetê koyan. Nayî ra Kurdî zey şarê koyî yenê silasnayîş. Dostîye kurdan yê bi koyan de şîyayîşeke winayî esta.

Dê ameyoxê xo zî ser bawerîya koyî ronê. Ciwîyayîşo ke gerîla ser dostîye û bawerî rona de civakbîyayîşêko newe ronîyeno. No ciwîyayîş endî ser dew, deşt û sûkan de tesîrêko raşteraşt keno. Koyî, endî ver bi ronayîşê civakêko azad ray gênê.

Gerîla, koyanê Kurdistan de civakbîyayîşî roneno; seba estbîyayîşê kultur, kamî û ziwanê dayîke têkoşîn dano. Bê ke ziwanê dayîke xo vîr ra bikero, bê ke bikewo bêrêçî, zanayîşêko biunîversal ra eleqe ronayîşî de yo. Gerîla ciwîyayîşê serbest û têduşt yewbîyayîşê azad yê tîkel û unîversal de vîneno. Gerîla hendo ke ronayîşê ciwîyayîşê azad de rol kaykeno, temînatê seveknayîşê cîyo zî. Têkoşînê gerîla ke zey lejêko şenik yeno hesibnayen, bi nameyê weşîya azad xoverdayîşêko gird o.

w Ko û gerîla Kurdistan de ruh, mezg û zerrîya Kurdan de neqiş bî. Seba Kurdan û şarê ke pîya ciwîyenê rê şîyayîşê gerîla cîyabîyayîş û ferqekê yo. Domanê ke Kurdistan de seba zewicîyayene û qezenckerdenê pereyê nanî rew bî pîl, endî seba ke şirê gerîla kewtî telaşê pîlbîyayîşî. Gerîla endî bi terzê ciwîyayîşî; ver bi tilsim, bawerî, çare, kamî, kesayetî, utopya û serbestî raygirewtiş bi. Bi vatişê Kurdan, gerîla endî jew efsane bi. Û no efsane; xeyal û sanik ra vêşêr, raştî û heqîqet bi xo yo.

15

Mehmet ÇAPAN

Da welat welat welat Welat çixa şîrîn o Hal bi hal destê mordemî cara ci ra nêbeno (...)

Sêyîd Riza ewro berdo Tersa min a ke îdam bo Vano xatir bi şima Endî ez pêyser nîno

Welat welat welat Welat çixa şîrîn o Hal bi hal destê mordemî Cara ci ra nêbeno

Da welat welat