01 tl an modh eolaioch

of

Aonad 1: Nádúr na hEolaíochta.

2 11

Pro

01 Nádúr na heolaíochta.

Imscrúdaithe san Eolaíocht 02 Graif a tharraingt agus a léirmhíniú

of

01

Nádúr na hEolaíochta Imscrúdaithe Eolaíochta

Nádúr na heolaíochta

Aidhmeanna:

• Tuiscint a thabhairt do na daltaí ar an modh eolaíoch

• Na céimeanna a bhaineann le himscrúdú eolaíoch a chleachtadh

Focail thábhachtacha sa chaibidil seo:

Hipitéis

Tástáil chothrom

Imscrúdú

Athróg

Cainníochtúil Uirlis

Pro

• Tuiscint a thabhairt do na daltaí ar ról na heolaíochta sa tsochaí.

1.1 Conas mar a oibríonn eolaithe – an modh eolaíoch Is é ‘scientia’ an focal Laidine ar ‘eolas’ agus is ón bhfocal sin a thagann an focal ‘science’ (i mBéarla). Tugaimid eolaíocht ar staidéar agus ar eolas ar an dúlra timpeall orainn.

Déanann eolaithe iarracht míniú cruinn a thabhairt ar an tslí ina n-oibríonn an domhan timpeall orainn.

Is iad na heolaíochtaí nádúrtha na brainsí den eolaíocht a dhéanann staidéar ar an dúlra timpeall orainn. Ar an gcaoi chéanna, is iad na heolaíochtaí sóisialta na brainsí a dhéanann staidéar ar iompar daonna agus na sochaí.

Is iad eolaíocht fhisiceach agus eolaíocht bhitheolaíoch na ranna de na heolaíochtaí nádúrtha. Déanann an eolaíocht fhisiceach cur síos ar nithe neamhbheo. Foroinntear an eolaíocht fhisiceach mar seo: an fhisic, an cheimic, an réalteolaíocht, an gheolaíocht agus an ríomheolaíocht. Déanann bitheolaíocht cur síos ar nithe beo. Is iad luibheolaíocht (staidéar ar phlandaí) agus zó-eolaíocht (staidéar ar ainmhithe) na foranna den bhitheolaíocht.

Baineann an fhisic le tréithe fisiceacha ábhar. Is iad sin na tréithe gur féidir a thabhairt faoi deara gan an t-ábhar a athrú, mar shampla, meáchan agus toirt.

Déanann an cheimic scrúdú ar na hábhair atá le fáil sa dúlra. Déanann ceimiceoirí iarracht comhdhéanamh agus imoibriú na n-ábhar a aimsiú, agus conas ábhair nua a chruthú. Mura mbeadh na ceimiceoirí in ann ábhair nua a dhéanamh ní bheadh dathanna difriúla ar ár n-éadaí; ní bheadh gallúnach ann chun sinn a choimeád glan; ní bheadh díbholaíoch ná cumhrán ná lóis iarbhearrtha chun boladh deas a chur orainn!

2

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

DRAWING NÁDÚR NAAND hEOLAÍOCHTA: INTERPRETING IMSCRÚDAITHE GRAPHS IN EOLAÍOCHTA SCIENCE

Tugtar bitheolaíocht ar staidéar ar nithe beo, idir phlandaí agus ainmhithe. Sa bhitheolaíocht foghlaimímid faoin ár gcorp féin agus faoin domhan beo ina bhfuilimid rannpháirteach. Déanann bitheolaithe staidéar ar ábhair mar: sláinte, talmhaíocht, feirmeoireacht, próiseáil bia agus géineolaíocht.

1

1. Cur ceist: soiléirigh an cheist taighde.

N’fheadar cén fáth…

Cad is cúis le…

2. Déan taighde chúlra.

Cad atá ar eolas cheana féin faoin ábhar seo?

of

Glacaimid le tuairimí eolaíocha toisc go bhfuil fianaise ann chun tacú leo, agus mar sin gur féidir brath orthu. Mar shampla, baintear úsáid as eolas faoi ghluaiseacht rudaí agus iompraíocht gháis chun eitleán a dhearadh agus a thógáil. Tá muinín againn as na tuairimí eolaíocha seo mar ritheann siad le gnáth fheidhmniú an tsaoil. D’fhéadfadh tuairimí áirithe athrú thar am le fionnachtana nua. I gCaibidil 24, mar shampla, beidh struchtúr an adaimh de réir Niels Bohr á phlé. Nuair a dhéanann tú staidéar níos cruinne ar an teoiric sin don Ardteistiméireacht tabharfaidh tú faoi deara gur tháinig roinnt athraithe de bharr fionnachtana nua.

Is dóigh liom gurb é a tharlóidh ná go…

Is í mo thuairim …

4. Déan triail chun do hipitéis a fhíorú.

5. Déan anailís ar na sonraí agus bain conclúid amach.

Feicimid ó na torthaí ...

Deir na sonraí linn go….

Pro

Tugtar eolaíocht ar an eolas a aimsítear agus a thastáiltear leis an modh eolaíoch.

Is féidir cur síos gairid a dhéanamh ar an modh eolaíoch leis na sé chéim i Léaráid 1.1.

3. Cruthaigh hipitéis.

6. Na torthaí a chur in iúl.

Bainimid úsáid as an bhfocal ‘hipitéis’ nuair a táimid ag trácht ar an modh eolaíoch.

Tugtar hipitéis ar mhíniú réasúnta ar cén fath go dtarlaíonn rudaí áirithe.

Léaráid 1.1 Príomhchéimeanna an mhodha eolaíoch

Tugtar hipitéis ar thomhas oilte nó tuairim réasúnta bunaithe ar cad a tugadh faoi deara.

Déantar turgnaimh chun an hipitéis a thástáil. Nuair atá an-chuid fianaise ag tacú leis agus nuair is féidir leis an hipitéis míniú a thabhairt ar bhreathnóireachtaí, is féidir teoiric a thabhairt air ansin.

1.2 Conas imscrúdaithe a dhéanamh san eolaíocht I rith an chúrsa eolaíochta seo, beidh tú ag déanamh dhá chineál oibre praiticiúil sa tsaotharlann. Sa chéad chineál beidh tú ag leanúint treoracha chun tascanna áirithe a dhéanamh, ar nós úsáid an mhicreascóip, ábhair nua a dhéanamh agus ciorcaid leictreacha a chur le chéile. Cabhróidh na turgnaimh leat scileanna saotharlainne tábhachtacha a fhorbairt, ar nós tomhas, breathnóireacht agus conclúidí a bhaint.

Chomh maith leo san beidh turgnaimh eile le déanamh agat gan treoracha ar leith. Beidh ort féin pleanáil a dhéanamh chun iad a chur i gcrích. Ní bheidh ‘freagra ceart’ ar eolas ach oiread. Imscrúdú a ghlaoitear ar an gcineál turgnaimh sin.

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA

3

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

1

Glaoitear imscrúdú ar thasc nuair nach bhfuil an freagra ná an modh oibre ar eolas ag an dalta ón tús.

Tá dhá chineál imscrúdaithe ann: I mscrúdú fiosraithe. Bíonn fiosrú i gceist san imscrúdú seo. Déantar staidéar eolaíoch ar eachtra nó ábhar áirithe agus scríobhtar tuairisc ar na torthaí. Sampla d’imscrúdú fiosraithe is ea suirbhé ar speiceas planda i ngnáthóg áitiúil. I rith an imscrúdaithe bheifí ag súil go ndéanfá staidéar ar ghnáthóg áitiúil agus go scríobhfá tuairisc ar an obair faoi cheannteidil áirithe.

•

I mscrúdú athróige. Tugtar athróg ar rud a athraíonn agus gur féidir é a thomhas.

Sampla d’imscrúdú athraitheach is ea fiosrú ar ábhair dhifriúla chun an t-inslitheoir fuaime is fearr a aimsiú. Féachfaimid ar an gceist sin anois chun cabhrú leat imscrúdú le hathróg a chur i gcrích.

Sampla 1.1

of

•

Imscrúdú agus comparáid a dhéanamh ar chumas ábhair éagsúla fuaim a laghdú Úsáidimid an modh eolaíoch chun an t-imscrúdú a dhéanamh.

1. Soiléirigh an cheist taighde

• Conas a athraíonn an cineál ábhair an méid fuaime a ionsútar?

Pro

2. D éan taighde cúlra I rith an taighde cúlra, b’fhéidir go bhfoghlaimeofá:

• g o n-úsáidtear an scála decibel chun leibhéal fuaimeanna difriúla a chur i gcomparáid.

• gur féidir leibhéal fuaimeanna difriúla a thomhas le méadar fuaimleibhéil.

3. Ceap hipitéis

• B ’fhéidir go gceapfá go raibh ábhair áirithe go maith chun fuaim a ionsú. B’fhéidir gur thug tú faoi deara go n-íslíonn fuaim an tráchta lasmuigh má dhúnann tú an fhuinneog. ‘Sí an hipitéis ná gur maith an t-inslitheoir fuaime í gloine.

• D ’fhéadfaí ábhair choitianta eile a thástáil mar sheoltóirí fuaime. Mar shampla, b’fhéidir gur thug tú faoi deara go n-íslíonn fuaim fóin nuair a bhíonn sé i do phóca, in ionad i do lámh. Dá bhrí sin, b’fhéidir go smaoineofá ar éadach a thástáil mar sheoltóir fuaime.

• H ipitéis eile a d’fhéadfá a mholadh ná nach n-ionsúann ábhair áirithe fuaim chomh éifeachtach le gloine; inslíonn ábhair dhifriúla fuaim níos fearr ná abhair eile.

4. Déan turgnamh chun do hipitéis a fhíorú.

• D’fhéadfá fearas a eagrú mar atá i Léaráid 1.2.

4

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

• Is imscrúdú athróige an turgnamh seo. Tugtar athróg ar rud gur féidir a athrú.

Fuaim mhéadar

• San imscrúdú seo, athraíonn tú athróg amháin, sé sin an t-ábhar trína ngluaiseann fuaim (mar shampla gloine, páipéir, plaisteach). Is í seo an athróg neamhspleách.

1

Teanntán

Cairtchlár

of

Píobán plaisteach

• Tomhaiseann tú an dara hathróg, is í sin an fhuaim a ghluaiseann tríd an ábhar. Is í seo an athróg spleách, ar a ndíríonn tú do chuid aire chun an slí a athraíonn sé a thabhairt faoi deara.

• Is í an athróg a athraíonn tú ná an t-ábhar idir fhoinse na fuaime agus an méadar fuaimleibhéil.

• Is í an athróg a thomhaiseann tú ná an leibhéal fuaimdhéine (dB) agus tú ag úsáid na n-ábhar difriúla mar inslitheoirí.

Seastán

Bataire

Dordánóir

Leathán plaisteach

Éadach

Cúr-rubar

Cumhdach bolgánach

Léaráid 1.2 Imscrúdú agus comparáid a dhéanamh ar chumas ábhair éagsúla fuaim a laghdú.

Pro

• Is athróga rialaithe iad na hathróga eile. Ní athraítear iad seo; fanann siad gan athrú.

• Is athróga rialaithe iad (i) foinse na fuaime, (ii) feadán plaisteach chun an fhuaim a threorú, (iii) toisí (méid agus tiús) an ábhair atá á thástáil, (iv) an fad idir fhoinse na fuaime agus an méadar fuaimleibhéil (v) an fad idir fhoinse na fuaime agus an t-ábhar; agus (vi) dálaí nó tosca an tseomra.

Tabhair faoi deara i rith an imscrúdaithe seo go gcaithfear a bheith cinnte gur triail chothrom atá ann.

I dtriail chothrom, ní athraítear ach aon athróg amháin ag an am agus coimeádtar na toscaí eile seasta.

Mar shampla, dá mba mhaith leat luas reathaithe a imscrúdú, ní bheadh triail chothrom i gceist leis na toscaí i Léaráid 1.3.

Chun a bheith cinte gur triail chothrom atá san imscrúdú ar ionsú fuaime, ní féidir ach aon athróg amháin a athrú — is é sin an t-ábhar trína ngluaiseann an fhuaim.

Léaráid 1.3 Ní triail chothrom ar luas reathaithe í seo mar níl siad ag rith faoi na toscaí céanna.

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA

5

1

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

Chomh maith leis sin, caithfidh tú aird a thabhairt ar réamhchúraimí sábháilteachta.

Mar shampla, ba cheart cosantóir cluaise a chaitheamh chun damáiste do do chluasa a sheachaint.

Caithfidh tú foinsí earráidí a sheachaint freisin, mar shampla, glór a thagann ó lasmuigh a chuirfeadh isteach ar na torthaí.

5. Déan anailís ar na sonraí agus bain conclúidí astu

of

D’fhéadfaí torthaí an turgnaimh a achoimriú mar a thaispeántar i dTábla 1.1. Ábhar

Leibhéal fuaimdhéine tomhaiste (dB)

Faic

93.1

Éadach

74.9

Cairtchlár

73.3

Cumhdach bolgánach

86.9

Leathán plaisteach

83.3

Cúr-rubar

92.1

Tábla 1.1 Torthaí an turgnaimh

Is féidir na torthaí a achoimriú freisin i bhfoirm barrachairte. Léaráid1.4.

Méid fuaime (dB)

Pro

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Faic

Éadach Cairtchlár Cumhdach Leathán Cúr bolgánach plaisteach Ábhar

Léaráid 1.4 Is achoimre an barrachairt seo ar na torthaí a fuarthas san imscrúdú ar chumas ábhar éagsúla fuaim a ionsú.

Conclúid

Ag féachaint ar thorthaí an turgnaimh seo, tugtar faoi deara nach n-ionsúann ábhair dhifriúla fuaim mar an gcéanna. Is é cairtchlár an t-ionsúire is fearr; ní bhraithtear ach 73.3 dB leis an méadar fuaimleibhéil. Is é deinim an dara ionsúire is fearr, ansin leathán plaisteach, ansin cumhdach bolgóideach. Is é cúr an tionsúire is measa, mar scaoileann sé nach mór an fhuaim iomlán tríd.

6. Torthaí a chur in iúl

Is féidir na torthaí a chur in iúl trí thuairisc shaotharlainne a scríobh, léiriú a thabhairt don rang, nó le póstaer ag taispeántas eolaíoch. Tá sé riachtanach rudaí áirithe a phlé sa tuairisc, mar shampla, foinsí earráide agus conas feabhas a chur ar an turgnamh.

I gcásanna áirithe is cóir tagairt a dhéanamh do cheisteanna eitice, mar shampla na sonraí go léir a thaispeáint go macánta agus go hionraic. Má tharlaíonn sé go mbíonn trialacha ar ainmhithe nó daoine i gceist san imscrúdú, caithfear cloí le cód eitice.

6

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

1

Úsáidtear trealamh nó gaireas saotharlainne in obair phraiticiúil sa t-saotharlann.

Taispeántar píosaí trealaimh agus cad chuige a n-úsáidtear iad i Léaráid 1.5 .

of

Eascra, chun leachtanna a choimeád

Seilf choirceogach, chun gáis a bhailiú faoi uisce cm3 0

10

20

30

40

Triaileadán téimh, chun solaid agus leachtanna a théamh

Fleasc Buchner, chun gáis a ullmhú agus chun scagachán faoi fholús a dhéanamh

Dóire Bunsen, chun rudaí a théamh

Clog ghloine, chun méid beag de thuaslagán a ghalú

50

Fleascán cónúil, chun leacht a choimeád

Spúnóg ghrodloiscithe, nó spúnóg dócháin, chun ábhair a dhó i ngáis

Tonnadóir, chun biúréad a líonadh, chun scagacháin (le scagpháipéir)

Pro

Búiréad, chun toirt chruinn a thabhairt (0–50 cm3)

Mias ghalaithe, chun tuaslagán a ghalú

Gás chrúsca agus caipín, chun gáis a choimeád

Pláta te, chun rudaí a théamh

Sorcóir grádaithe, nó sorcóir tomhais, chun toirt gharbh leachta a fháil

Moirtéar & tuairgnín, chun ábhair a mheilt

Mias Petri, chun micreaorgánaigh a fhás

Spadal, chun méid beag solaid a bhaint

Seastán freangáin agus teanntán, chun rudaí a choimeád in áit

Pípéad, chun toirt leachta seasta a thabhairt

Tonnadóir sconna, chun leachtanna a dheighilt nó chun leacht a chur i bhfleasc

Tlú, chun rudaí a láimhseáil, go h-áirithe rudaí te

Tlú adhmaid, chun triaileadán nó triaileadán téimh a láimhseáil

Raca triaileadán, chun triaileadáin a choimeád

Léaráid 1.5

Triaileadán, chun leachtanna agus solaid a choimeád

Seastán trí-chosach, chun uige shreinge nó créthriantán a choimeád

Uige shreanga, chun teas a scaipeadh faoi bhun fleasc nó eascra atá le téamh

Uirlisí saotharlainne agus a n-úsáidí. Glaoitear gaireas ar uirlisí saotharlainne go minic.

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA

7

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

1

1.3 Cumarsáid san eolaíocht.

Caithfidh eolaithe a bheith in ann: Taighde a dhéanamh atá oiriúnach don topaic.

•

F oinsí eolais difriúla a mheas. Glaoitear foinsí príomha ar na bunfhoinsí eolais. Sonraí príomha a ghlaoitear ar na sonraí sna foinsí príomha. Anois is arís, déanann eolaithe staidéar ar ábhair atá foilsithe ag eolaithe eile ar thopaic áirithe. Glaoitear foinsí tánaisteacha orthu sin agus tá sonraí tánaisteacha le fáil iontu.

•

aspa sonraí nó claontacht a aithint, mar shampla, mura ndéanann an taighdeoir ach E tuairisc ar na gnéithe deimhneacha dá chuid taighde.

•

uireann eolaithe a gcuid taighde in iúl do eolaithe eile agus don phobal. Is féidir é C seo a dhéanamh trí thaighde a fhoilsiú i leabhair eolaíochta agus irisleabhair nó trí labhairt faoi ag comhdhálacha.

•

aithfidh eolaithe a bheith in ann scéalta faoin eolaíocht agus an teicneolaíocht sna C meáin chumarsáide a mheas freisin. Féach Sampla 1.2.

of

•

Sample 1.2 (Mír samplach measúnaithe) Léigh an sliocht agus freagair na ceisteanna thíos.

Pro

Blu Monday is year’s Luan Gruama, an lá saddest is brónaíday

If you woke up feeling grumpier than usual this morning Más rud é go raibh gruaim ort ar maidin, níos mó ná you’re probably not alone as experts reckon today is one laethanta eile, seans nach tusa an t-aon duine, mar deir of the gloomiest of the year. saineolaithe gurb é inniu an lá is gruama sa bhliain.

Researchers say the third Monday in January is Deir taighdeoirí go mbíonn daoine brónaí ar an tríú when people are unhappier than níos at any other time Luan deyear. mhí Eanáir ná aon tréimhse eile sa bhliain. of the

Apparently to de do réir withdealraimh, the grey and depressing Na cúiseannait’s atáallleis, ná an aimsir liath weather, breaking our rúin Newna Year’s resolutions, not agus spealta, briseadh hathbhliana agusand easpa having cash to splash out in the shops! airgid lemuch caitheamh sna siopaí!

(a) An dóigh leat gur tógadh an sliocht seo ó irisleabhar eolaíoch? Tabhair cúis le do fhreagra.

Freagra: Is mó ráiteas atá sa sliocht seo faoi thoscaí a bhfuil tionchar acu ar ghiúmar

daoine. Tá liosta trí thosca a laghdaíonn ár sonais: droch aimsir, briseadh rúin na hathbhliana agus easpa airgid le caitheamh. Mar sin féin, níl iontu seo ach tuairimí an údair agus níl aon fhianaise tugtha chun tacú leis na tuairimí. Mar sin ní ó irisleabhar eolaíoch a baineadh an sliocht seo.

(b) An bhfuil aon fhianaise sa sliocht go bhfuil a leithéid de rud ann agus ‘Luan Gruama’?

Tabhair cúiseanna le do fhreagra.

Freagra: Níl aon fhianaise tugtha go bhfuil a leithéid de rud ann agus ‘Luan Gruama’.

Deir an t-údar: “Deir taighdeoirí go mbíonn daoine níos brónaí ar an tríú Luan de mhí Eanáir ná aon tréimhse eile sa bhliain”. Ach ní thugann an t-údar aon fhreagra ar na ceisteanna seo:

8

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

1

• Cé a rinne an taighde?

• An ndearnadh an taighde ar mhodh eolaíoch?

• Cén fhianaise a bhailigh na taighdeoirí go bhfuil a leithéid de rud ann agus ‘Luan Gruama’?

of

(c) Déan cur síos ar mhodh eolaíoch cothrom chun fiosrú an bhfuil éifeacht ag an aimsir ar ghiúmar daoine.

Freagra: Bheadh na céimeanna seo i gceist in imscrúdú eolaíoch cothrom:

• Cum ceistneoir chun tuairimí daoine a fháil ar ghiúmar daoine ar lá áirithe.

• Dáil amach an ceistneoir ar an-chuid daoine.

• Cinntigh go bhfuil daoine ar aoiseanna, inscní, aicmí, ciníocha, srl. difriúla páirteach sa suirbhé.

• Coimeád cúntas faoin aimsir ar an lá a dhéantar an suirbhé.

• Athdhéan an suirbhé leis na daoine céanna ar lá le haimsir dhifriúil.

• Déan anailís ar na sonraí agus tabhair faoi deara aon fhianaise go bhfuil tionchar ag an aimsir ar ghiúmar daoine.

1.4 Eolaíocht sa tsochaí

Is mó sampla den ról tábhachtach atá ag an eolaíocht sa tsochaí:

heap Michael Faraday an mótar leictreach agus is é a cheap an chéad ghineadóir C chun sruth leictreach a ghiniúint.

•

’aimsigh Louis Pasteur gurb iad miocrorgánaigh ba chúis le han-chuid galar. Fuair sé D amach freisin gur féidir baictéir a mharú le teas agus le dífhabhtán. Is féidir bac a chur le scaipeadh galar trí lámha a ní.

•

’aimsigh Alexander Fleming an chéad antaibheathach – peinicillin. Gan D antaibheathaigh bheadh ionfhabhtú simplí an-díobhálach dár sláinte.

•

ilheim Roentgen a tháinig ar X-ghathanna ar dtús. Baintear úsáid as X-ghathanna W chun cnámha briste a aithint agus chun pléascáin a bhraith laistigh de chás.

Pro

•

Tiocfaidh tú ar an-chuid samplaí eile den ról tábhachtach atá ag an eolaíocht sa tsochaí i rith do chuid staidéir san eolaíocht. Féach Léaráid 1.6.

Bíonn tionchar ag an tsochaí ar an eolaíocht freisin, mar shampla, taighde ar dhrugaí nua chun ailse agus galair eile a leigheas.

Eolaíocht sa tsochaí

Breosla á fháil chun teas agus cumhacht a sholáthar

Eolaí ag cinntiú go bhfuil bia sábhailte agus folláin

Cóireáil uisce i dtreo is go mbeidh sé inólta

Leictreachas á sholáthar do thithe agus tionscail

Léaráid 1.6 Samplaí den ról tábhachtach atá ag an eolaíocht inár saol.

Féinmheasúnú: Bain triail as ceisteanna 1.1 agus W1.1 – W1.2.

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA

9

NÁDÚR NA hEOLAÍOCHTA: IMSCRÚDAITHE EOLAÍOCHTA

1

Achoimre: Ba cheart go mbeadh an méid seo foghlamtha agat •

oinntear na heolaíochtaí nádúrtha idir an eolaíocht fhisiceach agus an R bhitheolaíoch.

• •

Tugtar hipitéis ar mhíniú molta mar chúis ar rud a tharla.

•

I dtriail chothrom ní athraítear ach aon athróg amháin ag an am, agus coimeádtar na hathróga eile mar an gcéanna, gan athrú.

•

Tá ról tábhachtach ag an eolaíocht sa tsochaí.

of

ugtar imscrúdú ar thasc nach bhfuil an freagra ná an modh oibre ar eolas ag an dalta T ar dtús.

Torthaí foghlama

Ag deireadh na caibidle seo, ba chóir go mbeifeá in ann: a mhíniú conas a oibríonn eolaithe.

imscrúdaithe eolaíoch a chumadh, a phleanáil agus a chur i gcrích.

taighde a dhéanamh ar cheist eolaíoch agus na torthaí a chur in iúl.

Pro

ról na heolaíochta sa tsochaí a phlé.

Ceisteanna

1.1

(a) Cén focal a úsáidtear chun cur síos a dhéanamh ar staidéar ar an domhan nádúrtha? (b) Cad is luibheolaíocht ann?

(c) I gcásanna áirithe, caithfidh eolaithe teoiricí a athrú de bharr fionnachtain nua.

Tabhair sampla d’athrú teoirice. (d) Mínigh an focal ‘hipitéis’.

(e) Le cúnamh léaráide, mínigh an modh eolaíoch.

(f) Tá dhá shaghas imscrúduithe ann. Ainmnigh an dá shaghas. (g) I rith imscrúdaithe cad is ainm don athróg a athraítear?

(h) Tá sé tábhachtach triail chothrom a dhéanamh in imscrúdú eolaíoch. Cad is brí le ‘triail chothrom’? (i) Nuair a scríobhann eolaithe tuairisc ar a gcuid taighde, tá sé tábhachtach go gcinntíonn siad nach bhfuil an tuairisc sin claonta. Cad is brí le sin? (j) Tabhair dhá shampla a léiríonn an ról tábhachtach atá ag an eolaíocht sa tsochaí.

10

EOLAÍOCHT RIACHTANACH