03 tl an chill

of

Aonad 2:

An Domhan Bitheolaíoch 24 31 37 47 54 60 67 78 91 100 113 121 133

Pro

03 An chill 04 Díleá 05 An córas imshruthaithe 06 An córas análaithe 07 Riospráid 08 Fótaisintéis 09 An córas atáirgthe daonna 10 Oidhreacht agus éagsúlacht 11 Éabhlóid 12 Sláinte an duine 13 Miocrorgánaigh 14 Staidéar gnáthóige 15 Caomhnú na bithéagsúlachta

03

of

An chill

An Domhan Bitheolaíoch – Bloic Thógála

Focail thábhachtacha sa chaibidil seo:

Aidhmeanna:

Cill

Súilphíosa

Núicléas

Réadlionsa

Cillscannán

Stáitse

• Cabhrú leis na daltaí codanna an mhicreascóip a ainmniú agus a thaispeáint conas é a úsáid

Cíteaplasma

Roth mínfhócais

• A mhíniú do na daltaí conas sleamhnán gloine a ullmhú chun breathnú air faoin micreascóp.

Clóraplast

• Cabhrú leis na daltaí struchtúir na cille a mhíniú agus iad a nascadh leis na feidhmeanna

Cillbhalla Folúisín

Pro

Micreascóp

Roth garbhfhócais Poll

3.1 Cealla

Is é Robert Hooke a d’úsáid an focal cill, ar dtús i 1665 nuair a bhreathnaigh sé ar shampla coirc faoina mhicreascóp. Chuir na cruthanna seomraí i mainistir i gcuimhne dó.

Sa lá atá inniu ann, tuigtear gur cosúil iad le cealla agus bloic aonaracha a chruthaíonn foirgneamh.

Tá gach bloc tábhachtach, ar mhaithe le struchtúr an fhoirgnimh, agus tá gach cill tábhachtach ar mhaithe le struchtúr an orgánaigh.

Tá gach orgánach déanta as cealla – tá roinnt orgánaigh nach bhfuil iontu ach aon chill amháin, mar shampla, baictéir – tá roinnt eile ina bhfuil na mílte, milliúin nó trilliúin cealla, mar shampla, daoine.

Is é an chill an t-aonad oibre is lú in orgánaigh.

Bíonn cruth agus feidhm dhifriúil ag cealla difriúla. Tá difríocht idir chealla an chraicinn agus cealla an chroí, agus difríocht idir na cealla céadfacha agus cealla matáin. Bíonn difríocht idir chealla an phlanda i bpáirteanna difriúla den phlanda freisin.

Táimid chun breathnú ar chill phlanda agus ar chill ainmhí. Ní cealla áirithe iad seo – níl iontu ach léaráidí simplí a thaispeánann na príomhchodanna i ngach saghas cille.

24

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

AN CHILL

3

Giorraíonn cealla matáin chun na cnámha a bhogadh

Núicléas Fuilchill dhearg (daonna – gan núicléas)

Cíteaplasma Fuilchill bhán

Núicléas

of

Néarchill nó néarón

Tá eireaball ar chealla speirme chun snámh go dtí an ubh

Cíteaplasma Núicléas

Núicléas

Léaráid 3.1 Cealla de shaghasanna éagsúla

3.2 An chill ainmhí

Cillscannán

Pro

Ribeasóm

Núicléas

Cíteaplasma

Miteacoindrí

Léaráid 3.2 An chill ainmhí

Orgánaidí cille a thugtar ar chodanna difriúla na cille. Níl ach roinnt bheag díobh á phlé againn anseo.

Codanna na cille ainmhí:

•

Cill scannáin: déanta as saill den chuid is mó. Ní ligeann sé gach rud tríd – ach ligeann sé móilíní beaga tríd, mar shampla uisce; ní ligeann sé móilíní móra tríd, mar shampla, próitéin.

•

Uisce is mó atá sa chíteaplasma, chomh maith le salann, glúcós, agus ábhair bia.

•

Núicléas a iompraíonn crómasóim, déanta de ghéinte a rialaíonn oibriú na cille.

Is as DNA atá na géinte déanta.

•

Is aonad cumhachta na cille an miteacoindre, áit ina mbíonn bia ag imoibriú le h-ocsaigin chun fuinneamh a scaoileadh. Riospráid a thugtar ar an bpróiseas sin.

•

Is sa ribeasóm a dhéantar próitéin, mar shampla an phróitéin inslin, an einsím amaláis, agus collaigin don chraiceann.

AN DOMHAN BITHEOLAÍOCH

25

3

AN CHILL

Nuair a bhaintear úsáid thábhachtach as rud, deirtear gurb í sin an fheidhm atá aige. Is í feidhm na súile ná cabhrú leat rudaí a fheiceáil.

Feidhm

Cill scannán

Chun ábhair a scaoileadh isteach agus amach ón gcill. Déanann sé an chill a chosaint freisin.

Cíteaplasma

Leacht uisciúil ina snámhann orgánaidí.

Núicléas

Is anseo atá géinte a rialaíonn an chill.

Miteacoindre Ribeasóm

of

Struchtúr

An áit ina scaoiltear fuinneamh i rith riospráide.

An áit ina ndéantar próitéiní.

Tábla 3.1 Codanna agus feidhmeanna na cille ainmhí

3.3 An chill phlanda Cíteaplasma

Núicléas Folúisín

Pro

Cillbhalla

Miteacoindre

Cillscannán

Ribeasóm

Clóraplast

Léaráid 3.3 Cill phlanda

Seo a leanas na h-rgánaidí nach bhfaightear ach sa chill phlanda – tá na horgánaidí atá i gcill ainmhí sa chill phlanda freisin.

•

Is as ceallalós atá an chillbhalla déanta. Is ábhar an-láidir é a thugann tacaíocht mhór agus cosaint don chill phlanda. Sampla de cheallalós is ea snáithín i mbia.

•

Is spás laistigh den cíteaplasma é an folúisín, áit a stóráiltear ábhair – go háirithe bia a ghineann an chill.

•

Is iad na clóraplastaí na h-orgánaidí sa chíteaplasma ina bhfuil clóraifill. Ionsaíonn clóraifill fuinneamh solais i rith fótaisintéise.

Fótaisintéis a thugtar ar an tslí ina ndéanann plandaí glasa a gcuid bia féin, ag baint úsáide as fuinneamh solais (sintéis = déan, fóto = solas).

Struchtúr

Feidhm

Cillbhalla

Cosaint agus tacaíocht

Folúisín

Bia agus uisce a stóráil

Clóraplast

Fótaisintéis

Miteacoindre

An áit ina scaoiltear fuinneamh i rith riospráide.

Ribeasóm

An áit ina ndéantar próitéiní.

Tabla 3.2 Codanna agus feidhmeanna na cille phlanda

26

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

AN CHILL

Cill phlanda

Cill ainmhí

Cillbhalla déanta as ceallalós i láthair

Cillbhalla in easnamh

Folúisín i láthair

Folúisín in easnamh (nó an-bheag)

Clóraplastaí i láthair

Clóraplastaí in easnamh

3

of

Tábla 3.3 Na difríochtaí idir cealla planda agus cealla ainmhí

Féinmheasúnú: Bain triail as ceisteanna 3.1 – 3.4 agus W3.1 – W3.4.

3.4 An micreascóp

Anton van Leeuwenhoek (1632 –1723) a chruthaigh an chéad mhicreascóp bunúsach.

Chuir Robert Hooke (1635 –1703) go mór le dearadh van Leeuwenhoek.

Inniu, tá micreascóip solais i bhfad níos fearr ach tá siad bunaithe ar mhicreascóp Hooke.

Gob (socphíosa)

Réadlionsaí

Géag

Stáitse

Poll (seallspiara)

Solas

Roth garbhfhócais Roth mínfhócais

Pro

Nóta: Micreascóp solais a thugtar air mar go gcaithfidh solas gluaiseacht tríd an sampla chun é a a fheiceáil. Má chuireann tú do mhéar faoi ghob an mhicreascóip, ní fheicfidh tú é mar ní ghluaiseann solas trí do mhéar.

Súilphíosa

Léaráid 3.4 An micreascóp solais

Ní smaoineamh maith é ciseal cealla a bhaint de do mhéar ach is féidir cealla leicinn a bhaint gan phian laistigh den bhéal.

Méadaíonn micreascóp scoile sample ×400 ar a mhéid. Ní thaispeánann sé na h-orgánaidí beaga, ar nós ribeasóim.

Úsáidtear leictreonmhicreascóp chun rudaí an-bheag a fheiceáil.

Uirlis an-sofaisticiúil é, a chabhraíonn chun mionsonraí a fheiceáil.

Léaráid 3.5 Anton van Leeuwenhoek

AN DOMHAN BITHEOLAÍOCH

Léaráid 3.6 An leictreonmhicreascóp

27

3

AN CHILL

Turgnamh 3.1

Tá treoracha iomlána don turgnamh seo i Leabhar Nótaí Saotharlainne an Dalta.

Úsáid a bhaint as micreascóp solais Réamhrá

Modh

of

Roimh úsáid a bhaint as an micreascóp chun breathnú ar shleamhnán, bí cinnte gur féidir leat í a úsáid i gceart. Ní dhéanfar damáiste dó, agus gheobhaidh tú toradh níos fearr ar do chuid oibre.

Plugáil isteach an micreascóp agus las an solas.

•

Cas an gob chun an réadlionsa leis an gcumhacht formhéadúcháin is lú a aimsiú.

•

Socraigh an poll faoin stáitse chun an méid solais atá ag teacht tríd a cheartú.

•

Cuir sleamhnán ar an stáitse.

•

Ardaigh an stáitse go dtí an pointe is airde.

•

Ag féachaint duit tríd an súilphíosa, agus ag athrú an roth garbhfhócais, cuir an íomhá i bhfócas.

(a)

Pro

•

(b)

Léaráid 3.7 (a) Cealla faoi lag formhéadú (b) Cealla faoi ard formhéadú

•

Is féidir an roth mínfhócais a úsáid anois chun an íomhá a chur i bhfócas níos fearr.

•

Is féidir féachaint air agus léaráid a dhéanamh den íomhá a fheiceann tú.

•

Anois bain úsáid as an réad lionsa meán chumhachta.

•

Ag baint úsáide as an roth mínfhócais amháin, soiléirigh fócas an íomhá.

•

Chun an íomhá a fheiceáil faoi ard fócas, cas an gob go dtí an chumhacht is airde agus úsáid an roth mínfhócais amháin.

Nóta

Is fearr an dá shúil a choimeád oscailte agus tú ag baint úsáide as an micreascóp. De ghnáth, baineann daoine spéaclaí nuair a bhíonn siad ag féachaint tríd an micreascóp, ach má tá amhras ort, glac comhairle ó do radharceolaí.

Tá físeán Folens den turgnamh seo ar fáil ar an idirlíon.

28

EOLAÍOCHT RIACHTANACH

AN CHILL

3

Turgnamh 3.2

Tá treoracha iomlána don turgnamh seo i Leabhar Nótaí Saotharlainne an Dalta.

Sampla fíocháin phlanda a fháil agus féachaint air faoin micreascóp

of

Modh •

Faigh sleamhnán gloine glan.

•

Leag sampla den fhíochán anuas ar an sleamhnán go cúramach.

•

Cuir braon uisce (nó smál, ruaim) ar an sampla.

•

Cuir clúdach gloine in aice leis an sampla ar 45° agus ísligh an clúdach gloine go réidh. Déantar é seo go mall ionas nach mbeidh bolgáin aeir ann.

•

Is féidir aon bhreis uisce a bhaint le píosa scagpháipéir.

Baintear úsáid as smál, nó ruaim ar nós iaidín, chun na cealla a fheiceáil níos soiléire.

Léaráid 3.8 Ag ullmhú sleamhnáin

Pro

Tá físeán Folens den turgnamh seo ar fáil ar an idirlíon.

Achoimre: Ba cheart go mbeadh an méid seo foghlamtha agat

•

Codanna cealla ainmhí: cill scannáin, cíteaplasma, núicléas, miteacoindre agus ribeasóm.

•

Codanna cealla phlanda: cill scannáin, cíteaplasma, núicléas, miteacoindre agus ribeasóm, clóraplast agus folúisín.

•

Codanna an mhicreascóip: súilphíosa, gob, réadlionsa, stáitse, poll, roth garbhfhócais, roth mínfhócais.

•

Conas micreascóp solais a úsáid.

•

Conas sleamhnán a ullmhú le h-úsáid ar an micreascóp.

AN DOMHAN BITHEOLAÍOCH

29

3

AN CHILL

Torthaí foghlama Ag deireadh na caibidle seo, ba chóir go mbeifeá in ann: Cill ainmhí a tharraingt agus a lipéadú.

Cill phlanda a tharraingt agus a lipéadú.

of

Na struchtúir sa chill ainmhí a ainmniú agus a bhfeidhmeanna a mheabhrú.

Na struchtúir sa chill phlanda a ainmniú agus a bhfeidhmeanna a mheabhrú.

Na difríochtaí idir chealla plandaí agus cealla ainmhí a mheabhrú.

Codanna an mhicreascóip a ainmniú.

An micreascóp a úsáid.

Sleamhnán a ullmhú chun sampla a scrúdú faoin micreascóp.

Ceisteanna 3.1

(a) Cérbh é an chéad duine a d’úsáid an focal ‘cill’?

Pro

(b) Cén fáth ar roghnaigh sé an focal sin? (c) Cad is cill ann?

3.2

(a) Cad is orgánaid ann?

(b) Ainmnigh na h-orgánaidí sa chill ainmhí.

(c) Ainmnigh na h-orgánaidí sa chill phlanda.

(d) Ainmnigh orgánaid sa chill phlanda nach bhfuil sa chill ainmhí.

3.3

(a) Le peann luaidhe, tarraing léaráid de chill ainmhí agus lipéadaigh na codanna. (b) Déan tábla le dhá cholún agus sé shraith. Déan liosta de chodanna na cille ainmhí i gcolún amháin agus feidhmeanna na gcodanna sa dara cholún.

Ná déan dearmad barr gach colún a lipéadú: Páirt agus Feidhm.

3.4

(a) Le peann luaidhe, tarraing léaráid de chill phlanda agus lipéadaigh na codanna. (b) Déan tábla le dhá cholún agus sé shraith. Déan liosta de chodanna na cille planda i gcolún amháin agus feidhmeanna na gcodanna sa dara cholún.

Ná déan dearmad barr gach colún a lipéadú: Páirt agus Feidhm.

30

EOLAÍOCHT RIACHTANACH