50 LAT OBOWIĄZYWANIA KODEKSU CYWILNEGO W POLSCE Tom 3 by IKMP SAPERE AUDE

50 LAT OBOWIĄZYWANIA KODEKSU CYWILNEGO W POLSCE TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KODEKSU CYWILNEGO W PRAWIE PRYWATNYM

50 YEARS OF RULE OF POLISH CIVIL CODE VOLUME 3 – SUCCESSION AND AUXILIARY APPLICATION OF CIVIL CODE IN PRIVATE LAW

50 LAT OBOWIĄZYWANIA KODEKSU CYWILNEGO W POLSCE

TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KODEKSU CYWILNEGO W PRAWIE PRYWATNYM

MONOGRAFIA NAUKOWA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, wrzesień 2015 roku

Projekt okładki: Marta Sobiecka Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: prof. UW dr hab. Michał Romanowski prof. UW dr hab. Adam Brzozowski prof. UW dr hab. Robert Jastrzębski doc. dr Małgorzata Modrzejewska dr Jarosław Turłukowski dr Dominika Opalska dr Jacek Skoczyński dr Jarosław Ślęzak

ISBN: 978-83-64552-53-3 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

Spis treści Table of contents Zwykłe formy testamentów w polskim prawie cywilnym (MIKOŁAJ ŚLĘZAK) ....................................................................................... 10 Common form wills in Polish Civil Law (MIKOŁAJ ŚLĘZAK) ...................... 10 Testamenty uprzywilejowane w polskim prawie cywilnym (MIKOŁAJ ŚLĘZAK) ........................................................................................ 25 Priviliged last wills in Polish Civil Law (MIKOŁAJ ŚLĘZAK) ....................... 25 Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza w świetle obecnej regulacji i projektowanych zmian (DAMIAN KACZAN) .................................................. 40 Acceptance of the inheritance under limitation of liability in the light of current legislation and legislative proposals (DAMIAN KACZAN) ............................. 40 Zachowek – instytucja zabezpieczenająca interes najbliższych spadkodawcy (MICHAŁ ANISZEWSKI, PAWEŁ GŁUCHOWSKI) ..................................... 59 Legitime – institution devoted to securing the position of decedent’s family (MICHAŁ ANISZEWSKI, PAWEŁ GŁUCHOWSKI) .................................... 59 Wydziedziczenie w polskim prawie cywilnym (JUSTYNA KUCHARSKA) ... 76 Disheritance in Polish Civil Law (JUSTYNA KUCHARSKA) ........................ 76 6

Odopowiednie stosowanie Kodeksu cywilnego w prawie pracy na mocy art. 300 Kodeksu pracy (MARTA SOBIECKA) ............................................................. 90 Auxiliary application of the Civil Code to employmet realtionships on the basis of art. 300 of Labour Code (MARTA SOBIECKA) .......................................... 90 Odpowiednie stosowanie Kodeksu cywilnego na mocy art. 2 Kodeksu spółek handlowych. Problemy wybrane. (MIKOŁAJ ŚLĘZAK) ................................ 107 Auxiliary application of Civil Code on the basis of art. 2 of Commercial Companies Code. Selected issues. (MIKOŁAJ ŚLĘZAK) .............................. 107 Charakter prawny uchwał organów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej a zakres zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego (KRZYSZTOF OLSZAK) ................................................................................ 117 Legal character of resolutions made by bodies of joint-stock companies and limited liability companies versus scope of Civil Code application (KRZYSZTOF OLSZAK) ................................................................................ 117 Opodaktowanie odszkodowań na gruncie prawa cywilnego w aspekcie ustaw o podatku dochodowych od osób fizycznych i prawnych (KAROLINA GOTFRYD) ............................................................................... 138 PIT and CIT taxation of damages and their effects in civil law (KAROLINA GOTFRYD) ...................................................................................................... 138

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych powstałą dzięki wytężonej pracy Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „50 LAT OBOWIĄZYWANIA KODEKSU CYWILNEGO W POLSCE” składać się będzie z trzech tomów:

TOM 1 – CZĘŚĆ OGÓLNA I PRAWO RZECZOWE TOM 2 – PRAWO ZOBOWIĄZAŃ TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KODEKSU CYWILNEGO W PRAWIE PRYWATNYM

Chcielibyśmy podziękować wszystkim Recenzentom za ich cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji.

Redaktorzy

Warszawa, wrzesień 2015 roku

Dear Readers, we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw.

Whole series entitled “50 YEARS OF RULE OF POLISH CIVIL CODE” will encompass three volumes:

VOLUME 1 – GENERAL PROVISIONS AND REAL RIGHTS VOLUME 2 - OBLIGATIONS VOLUME 3 – SUCCESSION AND AUXILIARY APPLICATION OF CIVIL CODE IN PRIVATE LAW

We would like to thank all Reviewers for their valuable remarks and support that they gave us. Editors

Warsaw, September 2015

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

MIKOŁAJ ŚLĘZAK1

ZWYKŁE FORMY TESTAMENTÓW W POLSKIM PRAWIE CYWILNYM

COMMON FORM WILLS IN POLISH CIVIL LAW słowa kluczowe: prawo cywilne, prawo spadkowe, zwykłe formy testamentów keywords: civil law, inheritance law, common form wills

STRESZCZENIE Kodeks cywilny przewiduje trzy rodzaje testamentów zwykłych: własnoręczny inaczej holograficzny, notarialny, allograficzny. Testament własnoręczny to najprostsza forma testamentu zwykłego. Prawo polskie wymaga łącznego spełnienia następujących wymagań formalnych w testamencie holograficznym: spisania rozrządzeń przez testatora w całości pismem ręcznym,

podpisania dokonanych rozrządzeń, umieszczenia daty. Testament

notarialny został przez ustawodawcę uregulowany w kodeksie cywilnym w oraz w ustawie prawo o notariacie. Testament notarialny musi odpowiadać określonym wymogom formalnym, które zostały określone w przepisach prawa o notariacie. Testament allograficzny ma charakter testamentu urzędowego z uwagi, na to, że oświadczenie woli spadkodawcy musi być złożone w obecności określonej osoby urzędowej. Z reguły jest organ administracji, np. burmistrz czy prezydent miasta. Na ogół wymagana jest także obecność świadków w czasie sporządzania takiego testamentu.

Student IV roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

EXTRACT There are three common form wills in Polish civil law: holograph will, notarial will and nuncupative will by public act. Holograph will is the simplest form of stating one’s last will. One must state their will in writing with one’s own hand, sign it and put the date. Notarial will must fulfill certain formal conditions stated in Polish civil code and in specific acts. Nuncupative will is made by public act in presence of civil servant.

WPROWADZENIE Spadkodawca może sporządzić testament zwykły w każdej chwili. Jego sporządzenie nie jest uzależnione od wystąpienia dodatkowych okoliczności, wystarczy decyzja spadkodawcy, o tym, że chce dokonać rozporządzenia na wypadek śmierci. Kodeks cywilny przewiduje trzy rodzaje testamentów zwykłych: 1. własnoręczny inaczej holograficzny (art. 949 KC) 2. notarialny (art. 950 KC) 3. alograficzny (art. 951) Zostaną przedstawione w tej kolejności. TESTAMENT WŁASNORĘCZNY/HOLOGRAFICZNY Testament własnoręczny to najprostsza forma testamentu zwykłego, który przewiduje kodeks cywilny w art. 9492. Formę tę przewiduje, poza prawem polskim, cały szereg innych ustawodawstw – prawo francuskie, niemieckie i austriackie. Zasadniczo prawo polskie wymaga

łącznego

spełnienia

następujących

wymagań

formalnych

testamencie

holograficznym: 1. spisania rozrządzeń przez testatora w całości pismem ręcznym, 2. podpisania dokonanych rozrządzeń, 3. umieszczenia daty3.

Art. 949 KC: § 1. Spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. § 2. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. 3

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Warto także nadmienić, że takie same przesłanki ważności testamentu przewidywał art. 79 dekretu o prawie spadkowym z dnia 8 października 1946r. Bezwzględny charakter ma rygor spisania testamentu w całości pismem ręcznym oraz złożenia podpisu, ponieważ ustawa nie przewiduje żadnych możliwości odstąpienia od tych wymogów. Wyłączona jest możliwość posłużenia się przez testatora urządzeniami technicznymi, np. maszyną do pisania. Testator także nie może posłużyć się inną osobą dla utrwalenia na piśmie treści swego oświadczenia woli. Pismo powinno wskazywać cechy indywidualne testatora, umożliwiające jego identyfikację. Jeżeli spadkodawca jest kaleką (nie ma rąk lub ręki), a umie pisać posługując się protezą czy nawet nogą, tak sporządzone pismo odpowiada zawartemu w ustawie wymogowi spisania woli przez testatora pismem ręcznym. Niedopełnienie przesłanki spisania testamentu pismem ręcznym pociąga za sobą bezwzględną nieważność dokonanych rozrządzeń. Wymóg sporządzenia testamentu pismem ręcznym jest warunkiem jego istnienia, a nie sposobem udowodnienia woli spadkodawcy, ponieważ pismo stanowi materialną konkretyzację woli testatora4. Wymóg własnoręcznego spisania całego testamentu

wprowadzony został w celu

umożliwienia testatorowi swobodnego rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci z zachowaniem tajemnicy, a także w celu zabezpieczenia autentyczności testamentu, sfałszowanie całego testamentu, jest bowiem znacznie trudniejsze niż tylko sfałszowanie samego podpisu5. Warto zauważyć, że spadkodawca może użyć dowolnego narzędzia do pisania oraz materiału, na którym pisze w celu sporządzenia testamentu. Zarówno narządzie jak i materiał muszą jedynie nadawać się do utrwalania pisma w taki sposób, aby można je odczytać. Spadkodawca może zatem utrwalić swoją wolę pisząc piórem, długopisem czy ołówkiem na papierze, płótnie czy desce. Wydaje się, że może także napisać testament farbą czy kredą na murze, czy diamentem na szybie6. Przy formułowaniu testamentu spadkodawca może użyć dowolnego języka, który zna w mowie i piśmie oraz znanym systemem stenografii. Nie może jednak użyć szyfru, który może uniemożliwić poznanie rzeczywistej woli spadkodawcy7. 4

Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 323 Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 949 6 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 7 System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 324 5

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Pismo spadkodawcy powinno być możliwe do odczytania, ponieważ nieczytelne pismo pociągnie za sobą bezskuteczność testamentu, mimo spełnienia wymogów, co do ważności testamentu. Nieczytelne pismo spowoduje, że wola testatora, stanie się całkowicie niepoznawalna dla innych osób. Przesłanka ważności testamentu w postaci wymogu spisania go w całości pismem ręcznym sprawia, że testament holograficzny jest dostępny dla każdej osoby umiejącej i mogącej czytać i pisać, ale też tylko dla takiej osoby. Testamentu nie mogą sporządzić osoby niewidome, pomimo posługiwania się pismem systemu Braille’a. gdyż nie wykazuje ono cech indywidualnych piszącego, przez co nie jest pismem ręcznym w rozumieniu art. 949 § 1 KC8. Gdy spadkodawca umie czytać i pisać, ale nie może tego robić z powodu złego stanu zdrowia np. osłabienia długotrwałą chorobą, paraliżu to w takich przypadkach dopuszczalna jest pomoc osób trzecich przy sporządzeniu testamentu. Może mieć ona jedynie charakter czysto mechaniczny, np. osoba trzecia podtrzymuje rękę testatorowi, który nie jest w stanie sam utrzymać pióra. Ważność testamentu sporządzonego w taki sposób należy oceniać w sposób zróżnicowany, w zależności od tego czy wyrażona przez spadkodawcę wola, pozostaje jego własną wolą, swobodnie powziętą. Jeżeli z okoliczności wynika, że testator był jedynie biernym narzędziem, niezdolnym do zrozumienia dokonywanej czynności, testament jest nieważny9. Niezależnie od stanu zdrowia spadkodawca może korzystać z pomocy intelektualnej udzielonej przez osoby trzecie. Należy wyróżnić dwie zasadnicze sytuacje: 1. osoba trzecia udziela spadkodawcy pewnych rad dotyczących

prawidłowego

sformułowania treści testamentu, a także rad w zakresie stylistyki czy ortografii w czasie spisywania rozrządzeń przez testatora; 2. osoba trzecia dokona poprawek formalnych - ortograficznych, stylistycznych w napisanym już testamencie. W przypadku pierwszej z wymienionych sytuacji, jeżeli osoba trzecia nie narzuca spadkodawcy, co ma napisać, a jedynie ubiera w odpowiednią szatę słowa jego

Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 324 i nast. 9 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

rozporządzenia i spadkodawca jest w stanie zaakceptować proponowane sformułowania bądź je odrzucić, testament jest ważny10. Odnośnie drugiej sytuacji, w której pismo ręczne spadkodawcy zostaje uzupełnione pewnymi literami czy nawet wyrazami napisanymi ,,obcą" ręką. Problem ważności takiego testamentu powinien rozstrzygnąć sąd orzekający w sprawie. Wspólne napisanie przez spadkodawcę i osobę trzecią testamentu holograficznego, nie czyni zadość ustawowym wymogom formy, co powoduje, że testament jest nieważny. Natomiast ingerencje osób trzecich podjęte w stosunku do pisma już istniejącego, tzn. napisanego, podpisanego i datowanego bez wiedzy i zgody testatora są fałszerstwem dokumentu11. Testament holograficzny może być sporządzony w postaci odrębnego dokumentu zawierającego tylko rozrządzenia spadkodawcy. Może być spisany na jednej lub kilku kartkach. Dla ważności takiego testamentu wystarczy złożenie jednego podpisu i jednej daty. Pomiędzy kartkami musi jedynie występować wieź materialna - ciągła numeracja, odpowiednia wzmianka; oraz wieź intelektualna - kontynuacja myśli, dalszy ciąg zdania. Nie musi występować identyczność materiału, na którym utrwalono dyspozycje spadkodawcy, może być nawet napisany na odwrocie innego pisma, może stanowić także fragment innego pisma. Wymóg sporządzenia testamentu holograficznego pismem ręcznym w całości ma na celu m.in. przeciwdziałanie ewentualnym fałszerstwom12. Niestety stosunkowo często spotykane są fałszerstwa testamentów sporządzonych pismem ręcznym. W przypadku wątpliwości co do autentyczności testamentu, sąd musi powołać biegłego pismoznawcę. Kolejną przesłanką ważności testamentu holograficznego jest podpisanie go przez spadkodawcę13. Należy zauważyć, że podpis spadkodawcy pełni rozmaite funkcje. Po pierwsze świadczy o tym, że osoba sporządzająca testament miała wolę i świadomość testowania. Po drugie pozwala zidentyfikować osobę spadkodawcy. Po trzecie zaś dowodzi, że spadkodawca złożył oświadczenie woli w całości, zatem że sporządzone pismo jest ukończonym testamentem.

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 325 12 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 13 A. Szpunar, Forma podpisu na testamencie własnoręcznym, Rejent nr 3-4/1993 11

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

W związku z tym, że podpis pełni tak wiele różnych funkcji należy także zwrócić uwagę na jego dwa elementy: materialny, stanowiący obraz pisma i pozwalający zidentyfikować testatora, oraz intelektualny, pozwalający stwierdzić, że testator akceptuje treść dokonanych rozrządzeń i pismo zawiera jego definitywną wolę, a nie tylko projekt testamentu14. Należy przyjąć, że zgodnie z definicją podpis jest to wyróżniający się znak o charakterze osobistym, mający zidentyfikować swojego autora i zwyczajowo przez niego przyjęty. Podpisem jest umieszczenie przez osobę fizyczną swojego imienia i nazwiska lub tylko nazwiska. Imię i nazwisko lub samo nazwisko może być napisane mało czytelnie, ale musi to być postać charakterystyczna dla składającego podpis. Możliwe jest podpisanie się pseudonimem, jeżeli osoba fizyczna stale używa go w obrocie prawnym, musi być też wytworem pisania. Inicjały i parafa nie mogą być uważane za podpis, nie stanowią one graficznego obrazu brzmienia danego nazwiska15. Ustalenie miejsca, w jakim powinien znajdować się podpis spadkodawcy, także prowadzi do rozbieżności stanowisk. Wobec braku unormowania tej kwestii w ustawie, w doktrynie możemy zaobserwować dwa różne stanowiska16. Według pierwszego stanowiska, podpis powinien znajdować się pod tekstem testamentu, co oznacza, że dyspozycje poniżej podpisu są nieważne. Drugie stanowisko, bardziej liberalne, przyjmuje, że podpis może znajdować się w dowolnym miejscu testamentu, a nawet na kopercie, w której znajduje się nie podpisane pismo spadkodawcy. Konieczne jest jedynie, aby istniał animus signandi 17 oraz więź pomiędzy podpisem a rozporządzeniami18. O miejscu podpisu pod testamentem własnoręcznym przesądzają jednak funkcje, jakie ma on pełnić. Podpis, który został umieszczony na początku testamentu, nie stwarza domniemania, że testament został zakończony. Tak samo, możemy stwierdzić, gdy podpis został umieszczony w tekście czy na marginesie pisma. Prowadzi to do następującego wniosku, że wola spadkodawcy skierowana na przekształcenie jego zamierzeń w ważny testament, przejawiająca się m.in. w złożeniu podpisu, musi odnosić się do wszystkich dokonanych rozrządzeń. Jedynie podpis złożony na końcu pisma, pozwala na jednoznaczne 14

Więcej na ten temat: A. Szpunar, Forma podpisu na testamencie własnoręcznym, Rejent nr 3-4/1993 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 16 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 17 \ System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 324 18 E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 15

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

stwierdzenie, że spadkodawca zawarł wszystko, co chciał w testamencie i nic poza nim. Rozrządzenia zamieszczone poniżej podpisu są w takim wypadku nieważne i należy je traktować jako nowy testament i do ich ważności konieczne jest ponowne umieszczenie podpisu. Poniżej podpisu może znaleźć się data, której umieszczenie w tym miejscu pozostaje bez wpływu na ważność testamentu. W przypadku, gdy rozrządzenia spadkodawcy stanowią cześć listu nie wyodrębnioną spośród pozostałej treści, wystarczy umieszczenie podpisu jedynie pod całym listem. Jeżeli jednak testament stanowi wprawdzie część listu, ale część wyraźnie wyodrębnioną, podpis powinien znajdować się bezpośrednio po części listu zawierającej rozrządzenia spadkodawcy19. Ostatnim ustawowym

wymogiem ważności testamentu holograficznego

jest

opatrzenie go przez spadkodawcę datą. Data musi być napisana ręcznie, podobnie jak cały testament. Ma ona wskazywać, w jakim czasie testament został sporządzony. W większości wypadków data wskazuje, kiedy testament został zakończony. Data jest bardzo istotnym elementem testamentu holograficznego, ponieważ czas, w jakim testament został sporządzony, ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia takich kwestii, jak: jakie przepisy prawa obowiązywały w czasie sporządzania testamentu, czy spadkodawca miał zdolność testowania, jeżeli spadkodawca sporządził kilka testamentów, w jakiej kolejności to uczynił. Jedynie prawdziwa data może spełniać swoje funkcje, testament, który został opatrzony datą nieprawdziwą należy traktować tak jak testament nie datowany20. Kodeks cywilny nie określa elementów, które powinny się składać się na datę pod testamentem holograficznym. Może być ona także podana w sposób opisowy, np. ,,w dniu śmierci mojej matki". Jeżeli wskazanie daty w sposób opisowy jest niejednoznaczne i nie pozwala stwierdzić, kiedy testament został sporządzony, należy traktować taki testament jak testament nie datowany21. Data może zostać podana przez spadkodawcę tylko jako miesiąc i rok, pora roku, czy wręcz tylko miesiąc i rok sporządzenia testamentu, pomimo, że w powszechnym rozumieniu data oznacza dzień, miesiąc i rok dokonania danej czynności prawnej. Zasadniczo brak daty, a także podanie daty nieprawdziwej w zasadzie powoduje nieważność testamentu (art. 958 KC w związku z art. 949 § 1 KC). Od zasady tej jednak

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 326 21 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 20

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

istnieją wyjątki przewidziane w art. 949 § 2 k.c. Przepis ten stanowi, że brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego

stosunku

kilku

testamentów.

Jeżeli

zatem

spadkodawca

nie

był

ubezwłasnowolniony i pozostawił jeden testament, którego treść nie nasuwa wątpliwości, testament taki mimo braku daty jest ważny. Zakończenie przez spadkodawcę procesu sporządzania testamentu, tzn. podpisanie go i opatrzenie datą, należy uznać za chwilę sporządzenia. Data określająca ten właśnie moment jest prawdziwą datą sporządzania testamentu. Złożenie przez spadkodawcę podpisu i opatrzenie pisma datą wskazuje m.in. na jego zamiar nadania mocy prawnej istniejącym postanowieniom, a także na zakończenie procesu testowania. Dopiero zakończenie tego procesu jest równoznaczne ze sporządzeniem ważnego testamentu.

TESTAMENT NOTARIALNY Testament notarialny jest jedną z dwóch form testamentu zwykłego, które określane są mianem urzędowych. Cechą charakterystyczną tych testamentów jest to, że sporządzenie testamentu możliwe jest jedynie przy udziale osoby wyposażonej w pewien zakres władzy. Taką osobą jest notariusz przy testamencie notarialnym oraz odpowiedni organ administracji państwowej przy testamencie alograficznym. Testament notarialny został przez ustawodawcę uregulowany w kodeksie cywilnym w art. 950 KC22 oraz w ustawie prawo o notariacie23. Udział notariusza chroni przed sporządzeniem testamentu w sposób sprzeczny z ustawą i przed nieprecyzyjnym sformułowanie przez spadkodawcę ostatniej woli. Ponadto pozostawanie oryginału aktu w biurze notarialnym chroni testament przed możliwością zniszczenia go, ukrycia lub sfałszowania24. Testament notarialny musi odpowiadać określonym wymogom formalnym, które nie zostały określone w kodeksie cywilnym. Artykuł 950 KC stwierdza jedynie lakonicznie, że testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Oznacza to odesłanie do 22

Art. 950 KC : Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Ustawa z dnia 14 lutego 1991 roku - Prawo o notariacie, Dz. U. z 1991, Nr 22, poz. 91; do testamentu notarialnego odnoszą się art. 85-95 Prawa o notariacie. 24 S. Wójcik, Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego, Rejent, nr 45/1996 23

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

przepisów prawa o notariacie. Cechą charakterystyczną testamentu notarialnego jest jedynie to, że zawiera jednostronne oświadczenie woli, którego treść stanowi rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci, poza tym testament jest po prostu aktem notarialnym i musi odpowiadać wszystkim wymogom ustawowym przewidzianym dla takiego aktu25. Zgodnie z przepisami prawa o notariacie złożenie przez spadkodawcę oświadczenia woli zawierającego rozrządzenia na wypadek śmierci powinno być dokonane w kancelarii notarialnej. W sytuacji, gdy spadkodawca z usprawiedliwionych przyczyn nie może stawić się do kancelarii notarialnej, może złożyć swoje oświadczenie poza lokalem. Przed przyjęciem oświadczenia woli spadkodawcy notariusz obowiązany jest stwierdzić jego tożsamość. Nie chodzi przy tym jedynie o ustalenie danych spadkodawcy. Notariusz powinien także w miarę swoich możliwości, ustalić, czy testator ma pełną zdolność do czynności prawnych. Notariusz powinien także zwrócić uwagę na to czy spadkodawca ma rzeczywiście wolę testowania i czy tę wolę oświadcza świadomie i swobodnie. Gdy spadkodawca działa np. w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli to powinien odmówić przyjęcia oświadczenia spadkodawcy26. Do obowiązków notariusza nie należy zamieszczenie w treści testamentu notarialnego wzmianki o stanie zdrowia spadkodawcy. Przekonanie notariusza o poczytalności spadkodawcy nie jest zatem wiążące dla sądu rozstrzygającego kwestię ważności testamentu. Jego zeznania w tym względzie podlegają ogólnym regułom oceny dowodów przez sąd27. Zgodnie z prawem o notariacie osoby biorące udział w czynności powinny złożyć podpis pod aktem notarialnym, czyli w przypadku testamentu powinien zrobić to testator. Możliwe jest jednak odstąpienie od wymogu złożenia podpisu testatora, w przypadku osoby, która nie umie lub nie może pisać. W takim wypadku powinna ona na dokumencie złożyć tuszowy odcisk palca, obok którego inna osoba wypisze imię i nazwisko nie umiejącego lub nie mogącego pisać, umieszczając swój podpis. Niezłożenie tuszowego odcisku palca nie pociąga za sobą nieważności testamentu notarialnego28. W praktyce mogą przecież wystąpić sytuacje, w których złożenie takiego odcisku nie jest możliwe. W takiej sytuacji notariusz czyni stosowną wzmiankę w treści sporządzonego dokumentu, wyjaśniającą przyczyny 25

Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 950

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 S. Wójcik, Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego, Rejent, nr 45/1996 28 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 27

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

niezłożenia podpisu lub tuszowego odcisku palca. Podpis spadkodawcy powinien składać się z imienia i z nazwiska. Testator może złożyć oświadczenie ostatniej woli w innym języku niż polski, w takim przypadku notariusz jest zobowiązany wezwać tłumacza i przetłumaczyć sporządzony akt, o ile sam nie zna języka, którym posługuje się spadkodawca29. Zgodnie z przepisami prawa o notariacie zakazuje się notariuszowi dokonywania pewnych czynności notarialnych, które dotyczą: samego notariusza, jego małżonka, krewnych lub powinowatych notariusza w linii prostej bez ograniczenia stopnia, w linii bocznej zaś krewnych i powinowatych do trzeciego stopnia włącznie, osób związanych z notariuszem z tytułu przysposobienia, opieki, kurateli lub będących w bliskim z nim stosunku. Zakaz ten dotyczy również zastępcy notariusza. Ograniczenia trwają także po ustaniu małżeństwa, powinowactwa, przysposobienia, opieki lub kurateli. Ograniczenia te mają zastosowanie przy sporządzaniu przez notariusza testamentu notarialnego. Uzupełniają je przepisy kodeksu cywilnego dotyczące niezdolności do pełnienia roli świadka testamentu. Należy zauważyć, że notariusz uważany jest za świadka kwalifikowanego30. Nieważność testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego wystąpi wówczas, gdy: nie została oznaczona osoba notariusza lub spadkodawcy albo uczyniono to w sposób niedostateczny; brak jest stwierdzenia, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany; brak podpisu spadkodawcy lub stwierdzenia, z jakiego powodu spadkodawca nie złożył podpisu; brak podpisu notariusza sporządzającego testament. Nieważność wystąpi, także gdy akt sporządzony został przez notariusza wyłączonego na podstawie przepisów prawa o notariacie lub na podstawie przepisów kodeksu cywilnego31. Nieważności testamentu nie powoduje niepodanie miejsca sporządzenia aktu, brak stwierdzenia przez notariusza tożsamości spadkodawcy lub niezaznaczenie w akcie sposobu jej stwierdzenia oraz naruszenia innych przepisów dotyczących trybu dokonywania czynności notarialnych i spisywania aktu. Podanie nieprawdziwej daty nie powoduje nieważności testamentu. Decydujące znaczenie w tej

Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 950

S. Wójcik, Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego, Rejent, nr 45/1996 31 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

sytuacji ma możliwość udowodnienia daty prawdziwej. Dopiero, gdy nie da się ustalić rzeczywistej daty sporządzenia testamentu, jest on nieważny32. Przepisy prawa o notariacie przewidują uprawnienie osoby, której odmówiono dokonania czynności notarialnej, do żądania podania uzasadnienia na piśmie, a na notariusza nakładają obowiązek pouczenia na piśmie, a na notariusza nakładają obowiązek pouczenia strony o trybie zaskarżenia odmowy. Na odmowę taką służy osobie zainteresowanej zażalenie wnoszone w terminie tygodniowym do sądu wojewódzkiego (sądu okręgowego) [Przyp. autorów ustawodawca nie zaktualizował tego przepisu] właściwego ze względu na siedzibę kancelarii notarialnej. Zażalenie wnosi się za pośrednictwem notariusza, który obowiązany jest ustosunkować się do zażalenia w terminie tygodnia i wraz z zażaleniem przesłać swoje stanowisko sądowi wojewódzkiemu(sądu okręgowemu). Sąd rozpoznaje zażalenie na rozprawie, stosując przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Jeżeli notariusz uzna zażalenie za słuszne, może dokonać czynności notarialnej i nie nadawać zażaleniu dalszego biegu. Czynność w formie aktu notarialnego może być dokonana także przez osoby kalekie, w szczególności dotknięte ślepotą, głuchotą lub głuchoniemotą. Osoby takie mogą sporządzić testament w formie aktu notarialnego. Prawo o notariacie nakłada jedynie na notariusza obowiązek przybrania biegłego oraz przekonania się, że treść czynności jest dokładnie znana i rozumiana przy dokonywaniu czynności z udziałem osoby głuchej lub głuchoniemej, osoba ta może także sobie życzyć, by przy dokonywaniu czynności obecna była osoba zaufana33.

TESMANET ALLOGRAFICZNY Testament allograficzny ma charakter testamentu urzędowego z uwagi, na to, że oświadczenie woli spadkodawcy musi być złożone w obecności określonej osoby urzędowej. Z reguły jest organ administracji, np. burmistrz czy prezydent miasta. Na ogół wymagana jest także obecność świadków w czasie sporządzania takiego testamentu34.

S. Wójcik, Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego, Rejent, nr 45/1996 33 S. Wójcik, Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego, Rejent, nr 45/1996 34 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Zgodnie z art. 951 KC35 sporządzenie testamentu allograficznego następuje w ten sposób, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadcza swą wolę ustnie wobec określonej osoby urzędowej. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole, z podaniem daty jego sporządzenia36. Protokół zostaje odczytany spadkodawcy w obecności świadków, a następnie podpisany przez spadkodawcę, osobę wobec, której spadkodawca oświadczył swą wolę oraz świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to w protokole zaznaczyć ze wskazaniem przyczyny braku podpisu (art. 951 § 1 i 2 KC)37. Ustawodawca w art. 951 § 1 wyraźnie określił kręg podmiotów uprawnionych do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy są nimi: wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy, kierownik urzędu stanu cywilnego. Przyjęcie oświadczenia przez osobę nieupoważnioną pociąga za sobą daleko idące skutki prawne w postaci nieważności testamentu. Podczas sporządzania testamentu osoba urzędowa nie pozostaje bierna, jej rola nie ogranicza się do mechanicznego odebrania oświadczenia testatora. W niektórych okolicznościach obowiązkiem osoby urzędowej powinno być wyjaśnienie testatorowi, że inne ujęcie postanowień testamentu lepiej odda jego rzeczywistą wolę. Osoba urzędowa może zatem wpłynąć na ostateczne sformułowanie rozrządzeń spadkodawcy38. Dla ważności testamentu allograficznego niezbędne jest dopełnienie następujących formalności: ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec odpowiedniej osoby urzędowej i dwóch świadków; spisanie woli testatora w protokole z podaniem daty jego sporządzenia; odczytanie spadkodawcy protokołu w obecności świadków; podpisanie odczytanego protokołu przez spadkodawcę, osobę urzędową i świadków testamentu39.

Art. 951 KC:§ 1. Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.§ 2. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. § 3. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykule niniejszym 36

Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 333335 37 Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 951 38 Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 333335 39 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Sporządzając testament w formie allograficznej spadkodawca ma obowiązek oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie, co powoduje, że osoby głuche i nieme nie mogą sporządzić testamentu allograficznego, co wyraźnie stwierdza ustawodawca w art. 951 § 3 KC. Wymóg podania przez spadkodawcę swej woli ustnie ma swoje głębokie uzasadnienie, wola spadkodawcy powinna zostać powzięta swobodnie i świadomie oraz zostać uzewnętrzniona zgodnie z jego rzeczywistymi zamierzeniami spadkodawcy40. Osoba urzędowa nie może przyjąć oświadczenia ostatniej woli od spadkodawcy, jeżeli nie mogłaby być świadkiem testamentu takiej osoby na podstawie art. 956-957 KC. Taka osoba również nie może współdziałać przy sporządzaniu testamentu swego własnego, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych i powinowatych w linii bocznej do trzeciego stopnia pokrewieństwa włącznie, małżonka oraz osób związanych stosunkiem przysposobienia opieki lub kurateli. Oświadczenie woli spadkodawcy ma być złożone w obecności dwóch świadków. Zgodnie z ustawą należy to rozumieć, że świadków powinno być co najmniej dwóch. Świadkiem może być protokolant, gdyż spisanie protokołu stanowi czynność o charakterze mechanicznym, czynność ta może być zatem wykonana przez jakąkolwiek osobę. Kontrolę nad treścią protokołu sprawuje testator, osoba urzędowa i świadkowie, którzy podpisują protokół po jego uprzednim odczytaniu41. W protokole należy podać datę jego sporządzenia (art. 951 § 2 KC). Należy, więc podać dzień, miesiąc i rok sporządzenia protokołu. Data powinna być zgodna z rzeczywistością. Data nieprawdziwa lub brak daty powoduje nieważność testamentu. Protokół zawierający datę nieprawdziwą należy traktować tak, jak protokół bez daty. Jedynie w przypadku oczywistej pomyłki osoby spisującej testament pozostanie ona bez wpływu na ważność testamentu. Należy także przyjąć, że nie powoduje nieważności późniejsze przerobienie daty42. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Odczytanie pozwala samemu spadkodawcy, a także osobie urzędowej i świadkom stwierdzić, czy treść protokołu wiernie odtwarza rzeczywistą wolę spadkodawcy. Protokół może odczytać osoba urzędowa, któryś ze świadków lub osoba spisująca protokół. Powinien on zostać podpisany przez 40

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 951 42 Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 951 41

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

spadkodawcę, osobę, która odebrała oświadczenie spadkodawcy oraz świadków. Jeżeli spadkodawca nie może złożyć podpisu jego podpis zostaje zastąpiony wzmianką z podaniem przyczyny braku podpisu. Brak podpisów osoby urzędowej jedynie przy poświadczeniu podpisów świadków oraz osoby stwierdzającej własnym podpisem niemożliwość złożenia podpisu przez spadkodawcę jest wystarczającym podpisaniem protokołu. Podpis umieszczony na protokole powinien zawierać przynajmniej nazwisko osoby podpisującej. Nie jest możliwe ograniczenie się jedynie do podania imienia spadkodawcy, osoby urzędowej czy świadków, gdyż jest to dokument urzędowy. Protokół powinien także odzwierciedlać rzeczywisty przebieg procesu testowania. W sytuacji, gdy nie odzwierciedla w swej treści rzeczywistego przebiegu procesu testowania, testament jest nieważny43. PODSUMOWANIE Testamenty zwykłe dają możliwość testatorowi sporządzenia testamentu w dowolnej chwili przez niego wybranej. W prawie polskim funkcjonują w obrocie prawnym 3 rodzaje testamentów zwykłych. Najczęściej spotykanym testamentem jest testament holograficzny, który powinien zostać sporządzony przez testatora własnoręcznie, a więc nie mogą go sporządzić osoby, które nie potrafią lub nie mogą czytać i pisać. Pozostałe dwa rodzaje testamentów to tzw. testamenty urzędowe. Pierwszy z nich testament notarialny powinien zostać sporządzony zgodnie z wymaganiami aktu notarialnego w kancelarii notarialnej. Warto zauważyć, że mogą go sporządzić osoby głuche i nieme. Drugi zaś - testament allograficzny, powinien zostać sporządzony przed odpowiednim organem.

SUMMARY There are three common form wills in Polish civil law: holograph will, notarial will and nuncupative will by public act. Holograph will is the most popular form of stating one’s last will. One must state their will in writing with one’s own hand, sign it and put the date. Notarial and nuncupative will must be made in presence of a witness.

Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 333335

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Kodeks cywilny, Dz. U. z 1966, Nr 16, poz. 93 2. Ustawa z dnia 14 lutego 1991 roku - Prawo o notariacie, Dz. U. z 1991, Nr 22, poz. 91

Wydawnictwa zwarte 1. K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015 2. Niedośpiał M., Testament w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia ogólne, Bielsko-Biała 1999 3. Niezbecka E., Prawo spadkowe w zarysie, Lublin 1998 4. Skowrońska E., Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 5. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004 6. System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013

Artykuły: 1. Szpunar A., Forma podpisu na testamencie własnoręcznym, Rejent nr 3-4/1993, 2. Wojewoda M., Kilka uwag na temat testamentu notarialnego osoby niemogącej pisać, Rejent, nr 1/2004 3. Wójcik S., Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego), Rejent, Nr 4–5/1996

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

MIKOŁAJ ŚLĘZAK44

TESTAMENTY UPRZYWILEJOWANE W POLSKIM PRAWIE CYWILNYM

PRIVILIGED LAST WILLS IN POLISH CIVIL LAW słowa kluczowe: prawo cywilne, prawo spadkowe, testament uprzywilejowany keywords: civil law, inheritance law, privileged will

STRESZCZENIE Testamenty szczególne znajdują zwykle zastosowanie, gdy istnieje zagrożenie życia spadkodawcy albo okoliczności szczególne, które uniemożliwiają lub znacznie utrudniają skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Do zdarzeń, które uzasadniają użycie takiej formy należą: wojna, mobilizacja oraz podróż statkiem morskim lub powietrznym. Prawo polskie przewiduje trzy postacie testamentu szczególnego: testament ustny, testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym oraz testament wojskowy.

Student IV roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Wielokrotny stypendysta Rektora UW. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo upadłościowe, prawo gospodarcze, historia prawa, prawo finansów publicznych.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

EXTRACT Privileged wills are utilized whenever there is an emergency or some kind of special circumstance. As such following can be understood: war, mobilization, journey on the ship or by plane. Polish civil law knows three forms of privileged wills: verbal testament, will written during a journey and soldier’s will.

WPROWADZENIE Sporządzenie testamentu szczególnego uzależnione jest od wystąpienia sytuacji określonych w ustawie. Forma ta znajdzie zwykle zastosowanie, gdy istnieje zagrożenie życia spadkodawcy albo gdy wystąpią okoliczności szczególne, uniemożliwiające lub znacznie utrudniające

skorzystanie

zwykłej

formy

testamentu.

kolejnych

zdarzeń

uzasadniających użycie tej formy szczególnej należą wojna, mobilizacja oraz podróż statkiem morskim lub powietrznym45. Do przesłanek sporządzenia testamentu szczególnego należą przede wszystkim: sytuacja zagrożenia życia spadkodawcy oraz wystąpienie okoliczności uniemożliwiających lub znacznie utrudniających skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Przepisy kodeksu cywilnego mogą także uzależniać możliwość sporządzenia testamentu ustnego od wystąpienia łącznie takich przesłanek jak: niebezpieczeństwo rychłej śmierci spadkodawcy oraz szczególnych okoliczności które, uniemożliwiają lub znacznie utrudniają skorzystanie z innej formy testamentu46. Cechą wspólną wszystkich testamentów szczególnych jest ich czasowe ograniczenie ważności. Jeżeli po ustaniu okoliczności uzasadniających skorzystanie z formy testamentu szczególnego upłynie termin przewidziany przez ustawę, a spadkodawca pozostaje przy życiu, testament szczególny traci moc. Terminy określone ustawą są bardzo zróżnicowane i wynoszą od 14 dni do 6 miesięcy47. Forma testamentu szczególnego jest z reguły formą uproszoną w porównaniu z testamentami zwykłymi. Jest to niezbędne z uwagi na sytuację, w jakiej testament zostaje

System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 335 E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 47 E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 46

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

sporządzony. Pewne uproszczenia formy powodują, że testamenty te określane są także jako testamenty uprzywilejowane. Prawo polskie przewiduje trzy postacie testamentu szczególnego: 1. testament ustny (art. 952 KC) 2. testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym (art. 953 KC) 3. testament wojskowy (art. 954 KC oraz rozporządzenie w sprawie testamentów wojskowych)

TESTAMENT USTNY Testament ustny występuje najczęściej w obrocie prawnym48. Może zostać sporządzony, gdy wystąpi jedna z ustawowych przesłanek: obawa rychłej śmierci spadkodawcy, okoliczności szczególne uniemożliwiające zachowanie zwykłej formy testamentu oraz okoliczności szczególne znacznie utrudniające zachowanie zwykłej formy testamentu49. Pierwsza z przesłanek, obawy rychłej śmierci spadkodawcy musi być uzasadniona stanem zdrowia spadkodawcy ocenianym z punktu widzenia wiedzy lekarskiej. Nie mają znaczenia przyczyny, które spowodowały zaistnienie obawy rychłej śmierci. Zauważyć należy, że aby można było skorzystać z formy testamentu ustnego, muszą istnieć okoliczności o charakterze obiektywnym. Stan psychiczny chorego nie jest jedynym czynnikiem decydującym. Zdarzają się bowiem urojenia niebezpieczeństwa rychłej śmierci, w rzeczywistości nie istniejące. W grę wchodzą jedynie takie stany chorobowe, które w świetle zasad wiedzy lekarskiej lub doświadczenia życiowego mogą spowodować rychły zgon. Ustalając istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy należy przy tym uwzględnić indywidualne właściwości organizmu chorego, np. stan odporności i jego wiek. Obawa 48

K. Osajda, Sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 9/2013; vide art. 952 KC: § 1. Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. § 2. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. § 3. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. 49

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

rychłej śmierci jest samodzielną przesłanką sporządzenia testamentu ustnego - nie musi jej towarzyszyć niemożliwość lub znaczne utrudnienie w skorzystaniu z formy zwykłej testamentu50. Obawa rychłej śmierci spadkodawcy musi istnieć w chwili sporządzania testamentu. Sam fakt, że śmierć taka nastąpiła rzeczywiście po sporządzeniu testamentu ustnego, nie wystarcza od uznania, że testament jest ważny, np. może się zdarzyć, że spadkodawca, najzdrowszy w chwili sporządzania testamentu, zginie w miesiąc później w wypadku. Testament będzie w takiej sytuacji nieważny, o ile nie wystąpiła inna przesłanka uzasadniająca jego sporządzenie51. Okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze zwykłej formy testamentu nie zostały w kodeksie cywilnym wyliczone nawet przykładowo. Ustawodawca pozostawił to ocenie sądu, czy okoliczności uniemożliwiające lub utrudniające spadkodawcy skorzystanie ze zwykłej formy, mają charakter szczególny. Zgodnie z art. 952 § 1 KC okolicznościami szczególnymi mogą być rozmaite zdarzenia, takie jak powódź, przerwanie komunikacji, epidemia. Mogą nimi być również zdarzenia o innym charakterze. Można o nich mówić zarówno wtedy, gdy są spowodowane przyczynami obiektywnymi (zewnętrznymi), jak i przyczynami leżącymi po stronie spadkodawcy (subiektywnymi) 52. Okoliczności te muszą uniemożliwić lub znacznie utrudnić skorzystanie ze zwykłej formy testamentu. Sytuacja ta będzie istniała wówczas, gdy zachodzi niemożliwość lub duża trudność udania się spadkodawcy do osób urzędowych lub przywołania tych do spadkodawcy, a spadkodawca sam nie jest w stanie spisać testamentu holograficznego53. Sporządzając testament ustny spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie (art. 952 § 1 KC). Oznacza to, że ma on w obecności świadków wyraźnie stwierdzić, co i komu przeznacza. Wymóg ustnego podania woli przez spadkodawcę, nie oznacza, że forma testamentu ustnego jest niedostępna dla osób głuchych, niemych i głuchoniemych 54. Osoby te mogą sporządzić testament ustny. Ustnym oświadczeniem woli jest nie tylko oświadczenie wyrażone słowami, ale także oświadczenie wyrażone powszechnie przyjętymi znakami i gestykulacją (np. język migowy) albo innym zachowaniem się. Skuteczność takiego 50

Więcej na ten temat A. R. Światłowski, Obawa rychłej śmierci jako przesłanka testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 3/1993 51 Więcej na ten temat: System Prawa Prywatnego, tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 335 52 Więcej na ten temat: K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 952 53 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 54 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14.01.1982 roku, sygn. III CRN 169/81

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

oświadczenia uzależniona jest jedynie od tego, aby użyte znaki, gestykulacja i zachowanie spadkodawcy zostały zrozumiane przez każdego ze świadków w sposób nie budzący wątpliwości. By oświadczenie testatora było ważne to musi być złożone w obecności co najmniej 3 świadków zgodnie z art. 952 § 1 KC. Świadkiem może być każda osoba fizyczna nie wyłączona na podstawie art. 956 i 957 KC. Obecność świadków przy testamencie ustnym jest jedyną gwarancją, że testator oświadczył swą ostatnią wolę zgodnie z rzeczywistymi zamiarami. Świadkowie powinni postarać się o spisanie woli spadkodawcy z podaniem daty sporządzenia testamentu i daty spisania jego treści. Jeżeli dokument nie zostanie sporządzony, powinni zapamiętać możliwie dokładnie treść oświadczenia spadkodawcy55. Odrębnym zagadnieniem, jest kwestia stwierdzenia treści testamentu ustnego oraz terminu, w jakim powinno to zostać dokonane. Utrwalenie treści testamentu ustnego w odpowiedni, zgodny z ustawą sposób, przesądza o jego skuteczności. Generalnie ustawa przewiduje dwa terminy i dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu. Po pierwsze, jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. Pismo to, zawierające datę złożenia oświadczenia oraz datę jego spisania, podpisuje spadkodawca i dwóch świadków albo wszyscy świadkowie (art. 952 § 2 KC). Po drugie, gdy treść testamentu nie została w powyższy sposób stwierdzona, sąd może w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku ustalić treść testamentu na podstawie zgodnych zeznań przynajmniej 2 świadków (art. 953 § 3 KC)56. Treść oświadczenia spadkodawcy musi zostać spisana zgodnie z ustawą przez jednego ze świadków lub przez osobę trzecią. Osoba trzecia w tym rozumieniu jest osobą nie zainteresowaną treścią testamentu. Nie jest dopuszczalne sporządzenie pisma przez osobę powołaną w danym testamencie do dziedziczenia czy też osobę zainteresowaną treścią rozrządzeń w taki sposób, który wyłączał możliwość bycia przez nią świadkiem tego testamentu. Spisanie treści oświadczenia w innym języku niż użyty przez spadkodawcę nie ma wpływu na ważność testamentu. Pismo zawierające treść rozrządzeń spadkodawcy podpisuje sam spadkodawca i dwaj świadkowie lub wszyscy świadkowie (art. 952 § 2 KC). Jeżeli spadkodawca jest w stanie

55 56

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

podpisać pismo zawierające jego testament ustny, wystarczą podpisy dwóch świadków, zaś gdy nie jest w stanie złożyć podpisu albo treść zostanie spisana po jego śmierci, podpisy składają wszyscy świadkowie (jeżeli świadków było więcej niż trzech, na piśmie muszą znaleźć się podpisy wszystkich). Niepodpisanie pisma zawierającego oświadczenie spadkodawcy przez wszystkich świadków powoduje, że treść testamentu nie została prawidłowo stwierdzona. Podpisy złożone na dokumencie zawierającym treść testamentu ustnego powinny zawierać imię i nazwisko podpisującego, wymagania te także dotyczą świadków, niedopuszczalne jest, więc umieszczenie samego imienia. Pismo powinno także zawierać datę i miejsce złożenia oświadczenia oraz datę i miejsce sporządzenia pisma. Wymóg podania miejsca złożenia oświadczenia oraz miejsca sporządzenia pisma jest spełniony, gdy wskazana zostanie miejscowość, w której nastąpiło dane zdarzenie. Data powinna zostać określona wyraźnie w dniu, miesiącu i roku złożenia oświadczenia woli spadkodawcy oraz sporządzenia pisma. Za wystarczające określenie daty należy uznać określenie jej opisowy sposób. Data jest niezbędna, z uwagi na fakt, iż w dniu złożenia oświadczenia przez spadkodawcę zaczyna biec termin roczny przewidziany w art. 952 § 2 KC. Podanie daty niekompletnej nie spełni tego wymogu. Niepodanie daty powoduje, że treść testamentu nie zostanie w sposób należyty stwierdzona. Pismo stwierdzające treść testamentu ustnego powinno także zawierać oznaczenie osoby spadkodawcy oraz świadków testamentu ustnego. Wymóg ten zostanie spełniony, gdy zostaną podane imiona i nazwiska spadkodawcy oraz świadków. Brak wskazania osoby spadkodawcy w piśmie, które ma stwierdzać treść testamentu ustnego, powoduje, że nie jest wiadome, kto dokonał rozrządzeń, co powoduje wadliwość pisma57. Jeżeli osoba spadkodawcy nie została w piśmie odrębnie oznaczona, ale pismo zostało podpisane przez spadkodawcę i przez świadków, należy uznać, że treść testamentu ustnego została stwierdzona prawidłowo. Gdy w piśmie nie zostali oznaczeni świadkowie, ale złożyli oni podpisy pod pismem, które stwierdzało treść testamentu ustnego testament jest w pełni skuteczny. Pismo zawierające oświadczenie spadkodawcy powinno być sporządzone przed upływem roku od jego złożenia58. Jeżeli treść testamentu nie została prawidłowo stwierdzona w sposób opisany w art. 952 § 2 KC lub nie podjęto czynności zmierzających do sporządzenia pisma, może ona zostać stwierdzona w trybie art. 952 § 3 KC59. Na równi z brakiem pisma należy potraktować 57

Więcej na ten temat: K. Osajda, Sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 9/2013 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 59 Więcej na ten temat: K. Osajda, Sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 58

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

sytuację, gdy pismo zostało sporządzone, ale w sposób nieprawidłowy. Nieprawidłowości mogą polegać m.in. na: 

przekroczeniu rocznego terminu,



podaniu nieprawdziwej daty,



podrobieniu podpisów,



niezrozumiałości lub niezgodności pisma z rzeczywistą wolą spadkodawcy.

Warto także wspomnieć o uprawnieniu sądu, który może przesłuchać świadków dla ustalenia treści testamentu w trybie art. 952 § 3 KC. Wadliwość pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego musi być jednak uprzednio stwierdzona w postępowaniu sądowym. Zgodnie z art. 952 § 3 treść testamentu ustnego może być stwierdzona na podstawie zeznań świadków złożonych przed sądem w terminie sześciu miesięcy od chwili otwarcia spadku. Ze sformułowania ustawy wynika, że ten sposób stwierdzenia treści testamentu jest dopuszczalny, gdy spełnione zostaną łącznie następujące przesłanki: 

nie zostało sporządzone pismo z art. 952 § 2 k.c. lub jest ono wadliwe.



nastąpiła już śmierć spadkodawcy,



nie upłynęło jeszcze sześć miesięcy od chwili otwarcia spadku.

Treść testamentu ustnego ustala sąd na podstawie zgodnych zeznań w zasadzie wszystkich świadków. Sąd może jednak poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków, jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe albo napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Wymóg zgodności zeznań dotyczy istotnych elementów treści ostatniej woli testatora. Przyjęcie poglądu, że zeznania muszą być zgodne w sposób absolutny, prowadziłoby do niemożliwości stwierdzenia treści testamentu60. Przewidziany w ustawie sześciomiesięczny termin jest zachowany, gdy przed jego upływem świadkowie staną przed sądem i złożą zgodne zeznania, a także wtedy, gdy zawiadomienie przewidziane w art. 661 § 1 KPC (ze wskazaniem nazwisk i adresów świadków) zostało wniesione do sądu przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chociażby świadkowie zostali przesłuchaniu już po upływie tego terminu. Termin także jest zachowany, jeżeli wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, złożony w sądzie przed upływem terminu, wymienia osoby i adresy świadków lub wskazuje akta zawierające te dane. Również 9/2013; A. Gałakan-Halicka, Stwierdzenie treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 16/2004 60 Więcej na ten temat: K. Osajda, Sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 9/2013; A. Gałakan-Halicka, Stwierdzenie treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 16/2004

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

w sytuacji, gdy przed upływem sześciu miesięcy wpłynął do sądu ogólnikowo sformułowany wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie nie sprecyzowanego bliżej testamentu, a sąd nie wezwał wnioskodawcy do uzupełnienia wniosku przez wskazanie rodzaju testamentu, to termin należy uznać za zachowany61. Sporządzenie kilku pism lub protokołów zawierających rozrządzenia spadkodawcy dokonane w formie ustnej, które są zgodne w swej treści, należy ocenić jako prawidłowe stwierdzenie treści testamentu ustnego. Gdy zachodzi rozbieżność w treści tych pism, konieczne jest ich zbadanie. W takim wypadku może się okazać, że spadkodawca sporządził kilka testamentów ustnych o zróżnicowanej treści, wtedy należy ustalić kolejność sporządzonych testamentów. Jeżeli jednak, chodzi o ten sam testament, istnienie kilku pism lub kilku protokołów, z których wynika różna treść dokonanych rozrządzeń, powoduje, że treść testamentu ustnego nie zostaje w sposób należyty stwierdzona, co powoduje, że testament ustny staje się bezskuteczny. Może się też zdarzyć, że istnieje kilka odmiennych w swej treści protokołów, które zawierają zeznania świadków przy braku podjęcia działań zmierzających do spisania oświadczenia spadkodawcy. Wtedy nie musi wystąpić bezskuteczność testamentu, gdy jeszcze nie upłynął roczny termin62. Brak prawidłowego stwierdzenia treści testamentu ustnego w sposób określony w § 2 lub § 3 art. 952 KC prowadzi do bezskuteczności testamentu. Nie może bowiem wywrzeć skutków prawnych testament ustny, którego treść nie została stwierdzona prawidłowym pismem określonym w art. 952 § 2 KC lub też zgodnymi zeznaniami świadków testamentu. Testament taki pozostanie ważny, ale obarczony będzie bezskutecznością63.

TESTAMENT SPORZĄDZONY PODCZAS PODRÓŻY NA POLSKIM STATKU MORSKIM LUB POWIETRZNYM Zazwyczaj podróżowanie statkiem morskim lub powietrznym, obarczone jest pewnym zagrożeniem dla życia podróżującego. Ustawodawca wychodząc naprzeciw podróżującym unormował testament sporządzony podczas podróży statkiem morskim lub powietrznym w

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 Więcej na ten temat: K. Osajda, Sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 9/2013 63 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 62

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

art. 953 KC64. Skorzystanie z tej formy testamentu jest możliwe niezależnie od tego, czy spadkodawca jest w stanie sporządzić testament zwykły. Nie muszą także wystąpić dalsze przesłanki, jak niebezpieczeństwo katastrofy. Polskim statkiem morskim lub powietrznym jest statek stanowiący polską własność lub też taki, który uzyskał czasowo polską przynależność65. Podróż spadkodawcy trwa od chwili wejścia na pokład do chwili opuszczenia statku i w tym czasie możliwe jest skorzystanie z formy testamentu przewidzianej w art. 953 KC. Testament zostaje sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca lub jego zastępca spisują oświadczenie spadkodawcy, opatrują datą, a następnie sporządzone pismo odczytują spadkodawcy. Po odczytaniu pismo zostaje podpisane przez spadkodawcę, świadków oraz dowódcę lub zastępcę dowódcy statku. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy podać przyczynę braku podpisu. Jeżeli zachowanie opisanej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny66. Nie jest konieczne wystąpienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy ani niemożliwość lub znaczne utrudnienie w skorzystaniu ze zwykłej formy testamentu. Pismo zawierające oświadczenie spadkodawcy musi być sporządzone przez dowódcę statku lub jego zastępcę. Protokół zawierający rozrządzenia musi być spadkodawcy odczytany, a dopiero następnie podpisany. W braku podpisu spadkodawcy należy w piśmie wskazać przyczynę braku podpisu. Podpis powinien zawierać imię i nazwisko, a przynajmniej nazwisko, co ma zastosowanie do dowódcy statku lub jego zastępcy. Wymóg datowania pisma należy oceniać podobnie jak w przypadku protokołu zawierającego testament alograficzny. Jeżeli podana data jest nieprawdziwa, niekompletna czy w ogóle jej nie ma to skutki są takie same jak w przypadku testamentu alograficznego. Niedopełnienie którejkolwiek z formalności pociąga za sobą nieważność testamentu. Złagodzenie nieważności nie znajduje oparcia w przepisach ustawy. Testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym ma charakter 64

Art. 953 KC: Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny. 65 66

vide art. 10 kodeksu morskiego Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

testamentu alograficznego, a więc nie może być on sporządzony przez osoby nieme i głuche67.

TESTAMENT WOJSKOWY Testament wojskowy przewiduje kodeks cywilny w art. 95468. Przepis ten nie precyzuje jednak trybu sporządzenia takiego testamentu. Zawiera jedynie delegację ustawową, na podstawie której zostało wydane rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej. Testament wojskowy zgodnie z nim może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Testament wojskowy mogą sporządzić: 

żołnierze sił zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową



pracownicy cywilni zatrudnieni w siłach zbrojnych



pewne kategorie osób cywilnych towarzyszące siłom zbrojnym, a mianowicie członkowie stowarzyszenia Polski Czerwony Krzyż i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, osoby wykonujące czynności duszpasterskie w siłach zbrojnych, członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz sił zbrojnych.

Testament wojskowy może być sporządzony przez inne nie wymienione wyżej osoby cywilne, jeżeli znajdują się na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organizacji wojskowej albo na jednostkach pływających Marynarki Wojennej, lub na statkach powietrznych należących do sił zbrojnych. Testament wojskowy może być sporządzony w jednej z trzech form podstawowych lub w formie szczególnej69. Pierwsza z form polega na tym, że spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, odczytuje protokół spadkodawcy i sporządza o tym wzmiankę. Następnie

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 Art. 954 KC: Szczególną formę testamentów wojskowych określi rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości. 68

Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

protokół podpisuje spadkodawca i sędzia wojskowy, a jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, sędzia umieszcza w protokole wzmiankę wyjaśniająca przyczyny braku podpisu70. Druga forma podstawowa testamentu wojskowego także jest ustna. Spadkodawca może oświadcza swą ostatnią wolę ustnie w obecności dwóch jednocześnie obecnych świadków. Jeden ze świadków spisuje wolę spadkodawcy podając miejsce i datę jej spisania, a następnie pismo podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie. Ostatnia z form podstawowych testamentu wojskowego reguluje sytuację w której spadkodawca nie jest w stanie pisać. W takim przypadku musi oświadczyć ustnie swoją wolę trzem jednocześnie obecnym świadkom. Jeden z nich ma obowiązek spisać wolę spadkodawcy z podaniem miejsca i daty jej spisania oraz z wyjaśnieniem powodu braku podpisu spadkodawcy. Następnie po odczytaniu testamentu spadkodawcy, podpisują go wszyscy świadkowie. Skorzystanie z formy szczególnej uwarunkowane jest obawą rychłej śmierci spadkodawcy albo istnieniem szczególnych okoliczności, które uniemożliwiają lub bardzo utrudniają zachowanie którejś z form podstawowych71. Testament wojskowy może być wówczas sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadczy swoją wolę ustnie wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych. Stwierdzenie treści takiego testamentu może nastąpić w sposób przewidziany w art. 952 § 2 KC lub w art. 952 § 3 KC. Okoliczności uzasadniające skorzystanie z formy testamentu wojskowego nie wyłączają możliwości sporządzenia testamentu w którejkolwiek z form przewidziany w art. 949-953 KC.

PODSUMOWANIE Testamenty uprzywilejowane w kodeksie cywilnym zostały opracowane jako instrumenty prawne mające na celu umożliwienie sporządzenia ostatniej woli osobom, które w skutek nadzwyczajnych okoliczności czy też podróży na statku morskim lub powietrznym nie mogą sporządzić testamentu w zwykłej formie przewidzianej przepisami ustawy. Wszystkie testamenty uprzywilejowane cechują się czasowo ograniczoną mocą, tj. tracą moc 70 71

K. Osajda, Kodeks cywilny, SIP LEGALIS 2015, art. 954 Więcej na ten temat: E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

z upływem 6 miesięcy od dnia, w którym ustały okoliczności uzasadniające niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba, że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Ograniczenie to podyktowane jest faktem, że uproszczona, a więc i ułatwiona forma testamentu szczególnego nie gwarantuje, tak jak to czynią testamenty zwykłe, uwzględnienia i poszanowania rzeczywistej woli spadkodawcy.

SUMMARY Privileged wills were created by Polish lawmaker in case of an emergency or some kind of special circumstance. People in such situations are also entitled to make a will. Polish civil law knows three forms of privileged wills: verbal testament, will written during a journey and soldier’s will. They all are of temporary character as their validity is time-bound.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA OBRONY NARODOWEJ W SPRAWIE TESTAMENTÓW WOJSKOWYCH Z DNIA 30 STYCZNIA 1965 (Dz.U. Nr 7, poz. 38)

Na podstawie art. 954 Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93) zarządza się, co następuje:

§ 1 Testament wojskowy może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli.

§ 2 OSOBY MOGĄCE SPORZĄDZIĆ TESTAMENT WOJSKOWY

1. Testamenty wojskowe mogą sporządzać: 1) żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową, 2) pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych, 3) osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym, a mianowicie: a) członkowie personelu stowarzyszenia "Polski Czerwony Krzyż" i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, b) osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych, c) członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych.

2. Testament wojskowy może być sporządzony również przez inne osoby cywilne niż wymienione w ust. 1, jeżeli znajdują się na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej Marynarki Wojennej lub na statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

§ 3 FORMA TESTAMENTU WOJSKOWEGO

1. Testament wojskowy może być sporządzony według jednej z następujących form: 1) spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, odczytuje protokół spadkodawcy i sporządza o tym wzmiankę; następnie protokół podpisują spadkodawca i sędzia, a jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, sędzia wojskowy powinien zamieścić w protokole uwagę wyjaśniającą powód braku podpisu spadkodawcy; 2)

spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie w obecności dwóch świadków

jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania, a następnie tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie; 3) jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, oświadcza ustnie swą ostatnią wolę w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem powodu braku podpisu spadkodawcy; tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i dokonaniu o tym wzmianki podpisują wszyscy trzej świadkowie.

[4)] 2. W razie obawy rychłej śmierci spadkodawcy wskutek odniesionych ran lub choroby albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie formy testamentu określonej w ust. 1 jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, testament wojskowy może być sporządzony również w tej formie, że spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych; stwierdzenie treści takiego testamentu może nastąpić w sposób przewidziany w art. 952 § 2 i § 3 Kodeksu cywilnego.

§ 4 Okoliczności dopuszczające sporządzenie testamentu wojskowego nie wyłączają możliwości sporządzenia testamentu w formie przewidzianej w art. 949-953 Kodeksu cywilnego.

§ 5 Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. 38

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Kodeks cywilny, Dz. U. z 1966, Nr 16, poz. 93 2. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej w sprawie testamentów wojskowych z dnia 30 stycznia 1965 r. (Dz.U. Nr 7, poz. 38)

Artykuły: 1. Gałakan-Halicka A., Stwierdzenie treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 16/2004 2. Osajda K., Sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 9/2013; 3. Światłowski A. R., Obawa rychłej śmierci jako przesłanka testamentu ustnego, Monitor Prawniczy, nr 3/1993

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

DAMIAN KACZAN72

PRZYJĘCIE SPADKU Z DOBRODZIEJSTWEM INWENTARZA W ŚWIETLE OBECNEJ REGULACJI I PROJEKTOWANYCH ZMIAN ACCEPTANCE OF THE INHERITANCE UNDER LIMITATION OF LIABILITY IN THE LIGHT OF CURRENT LEGISLATION AND LEGISLATIVE PROPOSALS

słowa kluczowe: spadek, spadkobierca, odpowiedzialność, oświadczenie, przyjęcie keywords: inheritance, heir, liability, statement, acceptance

STRESZCZENIE Rozdział niniejszy poświęcony został regulacjom art. 1015-1016 oraz art. 1031-1032 kodeksu cywilnego w obecnym brzmieniu oraz w brzmieniu, jaki zakładają dwa oficjalnie złożone projekty ustaw nowelizujących. Dokonana w nim zostaje ocena zarówno bieżącego jak i proponowanego stanu prawnego. Rozdział podzielony został na 5 punktów. W pierwszym z nich zawarte zostały uwagi wprowadzające do problematyki przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza w prawie polskim. Drugi punkt poświęcony został omówieniu obecnego i projektowanego brzmienia art. 1015 k.c. W trzecim punkcie następuje ocena praktycznych aspektów obowiązywania art. 1016 k.c. i skutków jakie prawdopodobnie 72

Doktorant na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, w Katedrze i Międzynarodowego Obrotu Gospodarczego, w Zakładzie Prawa Medycznego.

Prawa

Cywilnego

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

wywoła uchylenie tego przepisu. Następnie, w punkcie czwartym mowa jest o przesłankach uchylenia ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe na skutek jego zachowania nielojalnego względem wierzyciela oraz o projektowanym doprecyzowaniu dotyczących ich regulacji. Piąty punkt poświęcony został kwestii obecnego braku obowiązku spadkobiercy

ustalenia

struktury

pasywów

spadku

oraz

zakładanemu

nałożeniu

go na spadkobiercę poprzez zmianę brzmienia art. 1032 k.c. Ostatni punkt traktuje o nowej, jak dotąd nieznanej polskiemu prawu spadkowemu, instytucji prywatnego spisu inwentarza.

EXTRACT This chapter is devoted to the regulations of Articles 1015-1016 and Articles 1031-1032 of the Civil Code, as it stands, and in the version that assumes two officially filed bills amending it. The assessment of both the current as well as the proposed legislation is made in it. Chapter has been divided into 5 points. In the first of these are provided introductory remarks to the issues of adoption of the inheritance with a inventory boon in Polish law. The second point is devoted to the discussion of current and proposed wording of Article 1015 of the Civil Code. In the third section assessment of the practical aspects of the Article 1016 of the Civil Code and the effects of which will probably cause the repeal of this provision follows. Next, in the fourth point author refers to the grounds to repeal the limitation of liability for the debts of the heirs of inheritance as a result of his disloyal behavior towards the creditor and the proposed clarification regarding their regulation. The fifth section is devoted to the issue of the current lack of obligation to the heirs to determine the structure of liabilities of inheritance and the deemed application it to the heir by changing the wording of Article 1032 of the Civil Code. The last point is about the new, as yet unknown to the Polish law of succession, institution of private list of inventory.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

WPROWADZENIE Prawo do dziedziczenia jako dopełnienie prawa własności to jedna z podstawowych wartości konstytucyjnych73. Jego ochronę zagwarantowano w art. 21 i 64 polskiej ustawy zasadniczej. O szczególnym znaczeniu nadanym mu przez ustrojodawcę, świadczy umieszczenie pierwszego z wymienionych przepisów w Rozdziale I najważniejszego aktu w naszym systemie normatywnym74. Dziedziczenie, niewątpliwie stanowi także jeden z filarów rynkowego modelu gospodarki, choć art. 20 Konstytucji RP explicite o tym nie stanowi75. W celu sprostania powyższym oczekiwaniom ustawodawca zwykły powinien kształtować prawo spadkowe podejmując działania dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, w miarę potrzeb, należy wprowadzać nowe przepisy – z uwzględnieniem innych, już obowiązujących – aby kreować normy prawne adekwatne do współczesnych realiów. Po drugie, nie można zapominać o monitorowaniu, czy na gruncie bieżącej sytuacji społeczno-gospodarczej, regulacje, które weszły w życie jakiś czas temu, nadal pozostają aktualne76? Z uwagi na istotne znaczenie powyższych postulatów, w niniejszym rozdziale analizie – w kontekście ich spełniania – poddany zostanie projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, złożony przez Radę Ministrów dnia 26 sierpnia 2014 r. (Nr druku 2707). Ze względu na ograniczone rozmiary publikacji, przedmiotem dalszych rozważań będą głównie zakładane modyfikacje norm kodeksu cywilnego (dalej k.c.). Zmiany, które mają dotyczyć innych aktów prawnych zostaną natomiast zasygnalizowane jedynie w niezbędnym zakresie. Analizowany projekt zakłada znowelizowanie art. 1015, art. 1031 i 1032 oraz uchylenie art. 1016 k.c. Przepisy te nie zostały ani razu zmienione od dnia wejścia w życie kodeksu. Refleksja co do ich aktualności wydaje się zatem uzasadniona. K.c. powstawał w czasach, gdy ustrój polityczny naszego państwa nie sprzyjał ochronie własności prywatnej i dziedziczenia. Prawo jedynie tolerowało te instytucje, preferując model gospodarki, 73

L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2014, s. 112-113; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., sygnatura akt P 56/11, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego z. 6A/2013, poz. 85. 74 W. Kręcisz, W. Orłowski [w:] Polskie prawo konstytucyjne, pod red. W. Skrzydło, Lublin 2010, s. 101-102; R. Małajny [w:] Polskie prawo konstytucyjne na tle porównawczym, pod red. R, Małajny, Warszawa 2013, s. 110-111. 75 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2012, s. 199-200. 76 Por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 stycznia 1999 r., sygnatura akt P 2/98, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego z. 1/1999, poz. 2.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

znacjonalizowanej, centralnie planowanej, nakazowej. Współcześnie zaś, art. 20 Konstytucji wskazuje,

że

wolą

ustrojodawcy jest,

aby państwowa

własność

istniała

raczej

w takim zakresie ,w jakim to niezbędne dla dobra publicznego77. Brzmienie k.c. na mocy projektowanej nowelizacji ma zostać zmienione również poprzez dodanie art. 10311-10313, które dotyczyć będą instytucji nieznanej, jak dotąd, polskiemu prawu – tzw. prywatnego spisu inwentarza, tj. wykazu inwentarza składanego z własnej inicjatywy przez podmioty, na których ciąży obowiązek spłacenia długów spadkowych78. Szczegółowa analiza wybranych zagadnień związanych z omawianym projektem zawarta została w kolejnych podrozdziałach. Na zakończenie uwag wprowadzających warto jeszcze tylko zauważyć, że co do zmiany konstrukcji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza grupa posłów złożyła 29 października 2012 r. jeszcze jeden projekt – ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Nr druku 990). Nie będzie on jednak osobnym przedmiotem rozważań, ponieważ ogranicza się jedynie do uchylenia art. 1016 k.c. oraz do znowelizowania brzmienia art. 1015 k.c. w identyczny sposób jak omawiany projekt rządowy. Wiele dalszych uwag odnoszą się więc wprost również do niego.

ODWRÓCENIE FIKCJI PROSTEGO PRZYJĘCIA SPADKU Zgodnie z art. 1015 § 1 k.c., spadkobierca w obecnym stanie prawnym ma wpływ na własną sytuację w przedmiocie przyjęcia albo odrzucenia spadku oraz zakresu odpowiedzialności za długi spadkowe jedynie przez pół roku od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania (oczywiście poza przypadkami przymusowego dziedziczenia z mocy ustawy przez gminę albo Skarb Państwa na podstawie art. 935 k.c. – art. 1023 k.c. )79. Po upływie tego terminu, § 2 wymienionego przepisu nakazuje rozumieć milczenie osoby dziedziczącej po zmarłym tak jak złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku 80. Warto zauważyć, że wyraźne oświadczenie może być skutecznie złożone jedynie przed notariuszem albo właściwym sądem (art. 640 kodeksu postępowania cywilnego – dalej k.p.c.) i powinno

J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2012, s. 47-50. Por. uzasadnienie omawianego projektu ustawy. 79 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2012 r., sygnatura akt I CSK 414/11, LEX nr 1254617. 80 Por. J. Ruszewski, Dziedziczenie ustawowe i testamentowe, Suwałki 2011, s. 89-90. 78

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

zawierać elementy wymienione w art. 641 § 1 i 2 k.p.c.81 W ten sposób wyeliminowane zostają ewentualne wątpliwości, które mogłyby powstawać w konkretnych przypadkach, gdyby ustawodawca zdecydował się poprzestać na ogólnej dyrektywie wynikającej z art. 60 k.c.82 Zasadność powyższego rozwiązania nie budzi wątpliwości. Z jednej strony spadkobierca powinien mieć czas na podjęcie decyzji, czy chce dziedziczyć, co w przypadku spadków złożonych z wielu aktywów i pasywów powinno być poprzedzone gruntowną analizą majątku spadkowego. Z drugiej strony uwzględniony zostaje postulat zapewnienia bezpieczeństwa obrotu. Szkodliwym byłoby bowiem nadmierne przedłużanie stanu niepewności co do ostatecznego nabycia spadku przez konkretne osoby ze względu na normy wynikające m.in. z art. 1027, czy 1051 k.c.83 Kwestia, czy brak aktywności spadkobiercy jest równoznaczny z przyjęciem prostym (bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe) czy z przyjęciem spadku z

dobrodziejstwem

inwentarza

kwotowym

ograniczeniem

odpowiedzialności

– art. 1012 k.c.) zależy od tego, do której z kategorii podmiotów wymienionych w art. 1015 § 2 k.c. się on zalicza84. Milczenie osoby prawnej ustawodawca traktuje jak oświadczenie woli o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Wydaje się, że z uwagi na dyrektywę wynikającą z art. 331 § 1 k.c. udogodnienie to odnosi się także do jednostek organizacyjnych wyposażonych przez ustawę w zdolność prawną, ale bez osobowości prawnej85. Przeciwny pogląd należy uznać za niepoprawny. Wyniki wykładni językowej art. 1015 § 2 k.c. nie budzą bowiem wątpliwości – nie stanowi on wyraźnie, iż dyspozycja przepisu części ogólnej k.c. nie ma zastosowania w przypadku braku oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku, ani nie wynika to z jego kontekstu86. Ponadto, ustawodawca zawarł art. 331 w Księdze I k.c. oraz sformułował go ogólnie ze względu na wymogi prawidłowej legislacji 87. Dzięki temu w k.c. i innych ustawach nie jest powtarzane za każdym razem, iż konkretna norma dotyczy

Szerzej, P. Borkowski, Notarialne poświadczenie dziedziczenia, Warszawa 2011, s. 136-138. Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2013, s. 233-235. 83 Por. B. Kordasiewicz [w:] Prawo spadkowe, System Prawa Prywatnego. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, s. 431; S. Babiarz, Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa 2012, s. 127. 84 J. Kremis [w:] Zarys prawa cywilnego, pod red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s. 870. 85 Por. J. Kremis, E. Gniewek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewek, Warszawa 2011, s. 1638. 86 L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006, s. 87-88 87 § 5, § 7, § 21 ust oraz § 23 ust. 1 i 2 załącznika do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” z dnia 20 czerwca 2002 r. (Dz. U. Nr 100, poz. 908). 82

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

także tzw. ułomnych osób prawnych88. W związku z powyższym, naruszenie zakazu rozszerzającego wykładania wyjątków stanowi raczej stwierdzenie, że art. 1015 § 2 k.c. wprowadza odstępstwo od dyrektywy wynikającej z art. 331 § 1 k.c., aniżeli stanowisko zaprezentowane wyżej. Odmienne regulacje dotyczące osób prawnych i ułomnych osób prawnych wynikają głównie z organizacyjnych różnic między nimi, co nie wydaje się uzasadniać rozbieżności w traktowaniu ich na gruncie art. 1015 § 2 k.c.89 Jeżeli chodzi o sytuację osób fizycznych w omawianym zakresie, to jest ona zróżnicowana. Podobnej ochronie, jak osoby prawne, podlegają osoby fizyczne niemające pełnej zdolności do czynności prawnych oraz te, co do których istnieją podstawy całkowitego ubezwłasnowolnienia. W pozostałym zakresie milczenie osoby fizycznej powoduje, że uważa się ją za spadkobiercę przyjmującego spadek wprost – o ile zastosowania w konkretnym przypadku nie znajduje art. 1016 k.c.90 Powyższe

nierówne

traktowanie

podmiotów

prawa

cywilnego

można

uznać

za uzasadnione tylko częściowo. Interesy osób fizycznych bez pełnej zdolności do czynności prawnych w razie rozszerzenia na nie fikcji prostego przyjęcia spadku byłyby poważnie zagrożone, ponieważ nie przysługuje im kompetencja do złożenia oświadczenia, o którym mowa w art. 1012 i nast. k.c. (art. 17 k.c.), a kontrola sądu opiekuńczego dotyczy głównie aktywności rodziców (względnie opiekuna albo kuratora) – art. 101 § 3, art. 156, 175 i 178 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – dalej k.r.o.91 Nie można bowiem wykluczyć, że przedstawiciel ustawowy będzie powstrzymywał się od działania celowo, aby zaszkodzić spadkobiercy albo, iż pomimo chęci należytego wykonywania swych obowiązków nie złoży on odpowiedniego oświadczenia ze względu na nieznajomość obowiązujących przepisów takich jak np. art. 931 §2 k.c., ewentualnie termin do złożenia omawianego oświadczenia upłynie w czasie, gdy dana osoba nie będzie miała żadnego przedstawiciela ustawowego uprawnionego do działania w jej imieniu (np. dotychczasowy opiekun zostanie odwołany zgodnie z art. 169 k.r.o. bez ustanowienia nowego, a prowadzenie pilnych spraw związanych z zarządem majątkiem pupila przez poprzedniego przedstawiciela zostanie wyłączone w orzeczeniu sądu opiekuńczego na podstawie art. 171 in fine k.r.o.). W związku z powyższym, przyjęcie spadku wprost, w razie braku odpowiedniego oświadczenia, 88

S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 2004, s. 35, 37, 68-71. Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, s. 200. 90 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1990, s. 144-146. 91 W. Borysiak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Spadki (art. 922-1088 KC), pod red. K. Osajda Warszawa 2013, s. 793-796 89

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

pociągające za sobą ryzyko znacznego uszczuplenia majątku, następowałoby na skutek zdarzeń całkowicie niezależnych osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych. Podobnie

aksjologicznie

uzasadnione

wydaje

się

objęcie

ochroną

osób,

co do których istnieje podstawa ich całkowitego ubezwłasnowolnienia. Decyzja w sprawie odrzucenia spadku albo jego przyjęcia oraz ewentualnego ograniczenia odpowiedzialności za odziedziczone długi wywołuje bardzo poważne skutki, a więc nie ulega wątpliwości, że przed jej podjęciem trzeba rozważyć konsekwencje wszystkich możliwych wariantów. Dany podmiot powinien więc działać z należytym rozeznaniem, czego nie sposób wymagać od osoby, która ze względu na zaburzenia psychiczne nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem (art. 13 § 1 in fine k.c.). Trudno też oczekiwać, że będzie ona znała aktualny stan prawny na tyle dobrze, aby dokonać świadomego wyboru w kwestii przyjęcia spadku92. Co do zaliczenia osób prawnych do grupy uprzywilejowanej, to właśnie w tym zakresie dyspozycja art. 1015 § 2 in fine k.c. jawi się jako niesłuszna. W strukturach wymienionych podmiotów często pracują profesjonaliści znacznie lepiej znający obowiązujące przepisy, ewentualnie stale korzystają one z zewnętrznej pomocy prawnej podmiotów zawodowych93. Dzięki temu są w stanie znacznie lepiej dbać o swoje interesy aniżeli osoby fizyczne – nawet pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione. Mając powyższe na względzie, wydaje się, że art. 1015 § 2 k.c. w obecnym brzmieniu jest niezgodny z art. 32 Konstytucji RP, ponieważ wynikająca z niego norma narusza zasadę równości podmiotów wobec prawa. Brak bowiem z jednej strony istotnej cechy wspólnej osób prawnych i osób fizycznych bez pełnej zdolności do czynności prawnych lub, co do których istnieje podstawa całkowitego ubezwłasnowolnienia, uzasadniająca zaliczenie tych pierwszych do grupy uprzywilejowanej. Z drugiej natomiast strony nie istnieje także żadna cecha istotna odróżniająca osoby prawne od pełnoletnich i nieubezwłasnowolnionych osób fizycznych przemawiająca za bardziej korzystnym traktowaniem osób prawnych94. Art. 1015 § 2 k.c. w obecnym brzmieniu zasługuje na krytykę również dlatego, że wyłączenie podmiotów innych niż osoby fizyczne spod działania fikcji prostego przyjęcia spadku nie jest korzystne z punktu widzenia interesu wierzycieli, którego ochrona stanowi 92

Por. B. Kordasiewicz [w:] Prawo spadkowe, System Prawa Prywatnego. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicz, s. 431-432. 93 Ibidem. 94 Por. orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 marca 1988 r., sygnatura akt U 7/87, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego z. 1/1988, poz. 1.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

jeden z podstawowych celów prawa cywilnego95. Gdyby ich milczenie traktowano na równi z prostym przyjęciem spadku, można by bowiem żądać zaspokojenia roszczeń ze znacznie większych majątków, aniżeli w przypadku dziedziczących wprost osób fizycznych. Wydaje się też, że ze względu na koncentrację kapitału, przyjęcie spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe nie jest tak bardzo dotkliwe dla osoby prawnej jak dla osoby fizycznej, która w razie odziedziczenia długów wielokrotnie przekraczających jej dochód, zostaje na długi czas wyłączona z ożywionego obrotu, podczas gdy zapłata takiej samej kwoty pieniędzy przez osobę prawną nie musi stanowić dla niej większego problemu. Zgodnie z założeniami omawianego projektu ustawy, powyższe rozróżnienie ma zostać wyeliminowane. Każdy milczący spadkobierca po upływie wspomnianego, 6-miesięcznego terminu zostanie uznany za przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Wobec powyższego, proste przyjęcie spadku stanie się możliwe wyłącznie w razie złożenia wyraźnego oświadczenia w tym przedmiocie przez spadkobiercę (argument a contrario z zaproponowanej redakcji ar. 1015 § k.c.). Jako, że prawdopodobnie niewielki odsetek spadkobierców zdecyduje się podjąć aktywne działanie w celu rozszerzenia swej odpowiedzialności za długi spadkowe przy poniesieniu dodatkowych kosztów związanych ze złożeniem oświadczenia o przyjęciu spadku (taksa notarialna albo opłata stała96), należy podobną zmianę ocenić jako poważne naruszenie interesów

wierzycieli.

Świadomość

społeczna

dyspozycji

art.

1015

k.c.

w obecnym brzmieniu nie jest duża, w związku z czym mogą oni liczyć na to, że spadkobierca, który zaniedba prowadzenie własnych spraw, zobowiązany zostanie do spełnienia świadczeń na ich rzecz w całości97. W razie wejścia w życie analizowanej nowelizacji, premiowany będzie natomiast brak dochowania jakiegokolwiek aktu staranności w zakresie spadkobrania. Może mieć to istotny wpływ na politykę kredytowo-pożyczkową banków i innych

podobnych instytucji – prawdopodobnie będą one starały się

zrekompensować sobie wzrost ryzyka niespłacenia w całości kredytu (względnie pożyczki) poprzez podniesienie jego oprocentowania lub innych należności z nim związanych, 95

Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, s. 85-88. Na podstawie § 8 pkt 9) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej (Dz. U. z 2013 r., poz. 237 – j.t.) albo art. 49 ust. 1 pkt 4) ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2014 r., poz. 1025 – j.t.). 97 B. Kordasiewicz [w:] Prawo spadkowe, System Prawa Prywatnego. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicz, s. 432. 96

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

co oznaczać będzie większe koszty inwestycji, a więc ich ograniczenie. To z kolei może nieco zahamować wzrost gospodarczy. Mając powyższe na względzie, należy postulować raczej przyjęcie przez polskiego ustawodawcę odwrotnego kierunku zmian, czyli włączenie osób prawnych do kręgu podmiotów odpowiadających za długi spadkowe bez ograniczenia w razie braku odpowiedniego oświadczenia w terminie przewidzianym w art. 1015 § 1 k.c. Można by ewentualnie rozważyć, czy nie przyjąć jakichś rozwiązań chroniących osoby fizyczne przed

nadmiernym

obciążeniem

ich

odpowiedzialnością

długi

zaciągnięte

przez spadkodawcę – z uwagi na wspomniane zagrożenie wyłączenia danego podmiotu z ożywionego obrotu, co w połączeniu z obecnie znaczną ilością przyjęć spadków w trybie art. 1015 § 2 k.c. może w zauważalnym stopniu zaniżać poziom konsumpcji w naszym kraju98.

UCHYLENIE ART. 1016 K.C. Kolejną ważną, projektowaną zmianą jest uchylenie art. 1016 k.c., co stanowi logiczną konsekwencję zaprezentowanych modyfikacji brzmienia art. 1015 § 2 k.c. Obecnie bowiem, fikcja przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza niekiedy rozszerzona zostaje na wszystkich milczących spadkobierców będących osobami fizycznymi o pełnej zdolności do czynności prawnych, które w stanie kierować swoim postępowaniem. Jedyną przesłankę stanowi tu fakt, że którykolwiek z pozostałych spadkobierców dziedziczących po tym samym spadkodawcy złożył oświadczenie o przyjęciu spadku lub jego milczenie zostało tak potraktowane na podstawie art. 1015 § 2 k.c.99 Skoro sytuacja wszystkich biernych spadkobierców ma być identyczna0, to rozszerzanie korzystnej dla nich fikcji w oparciu o podobny mechanizm stanie się bezprzedmiotowe w nowej sytuacji. Wydaje się, że w zamierzeniu ustawodawcy art. 1016 k.c. miał pełnić funkcję porządkującą i upraszczającą postępowanie. Częściowo to się udało. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza przez któregokolwiek ze spadkobierców, nie ma już potrzeby badać cech podmiotowych poszczególnych spadkobierców milczących100.

Por. Ibidem. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2007, s.193. 100 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2012 r., sygnatura akt III CZP 89/12, LEX nr 1294690 99

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Zalety powyższej regulacji nie powinny jednak przesłaniać jej niewątpliwej wady. Zagraża ona pewności i bezpieczeństwu obrotu. Może się bowiem zdarzyć, że dany, bierny spadkobierca początkowo odpowiada za długi spadkowe w pełni i spłaca je w kwocie wyższej niż wartość odziedziczonych aktywów, po czym inny spadkobierca, który znacznie później dowiedział się o tytule swego powołania, przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Odpowiedzialność milczącego spadkobiercy ograniczona zostaje wobec tego kwotowo i to ze skutkiem wstecznym tj. od dnia upływu terminu wymienionego w art. 1015 § 1 k.c. w stosunku do niego101 Wierzyciele zaspokojeni przez biernego spadkobiercę stają się wobec tego częściowo bezpodstawnie wzbogaceni i będą zobowiązani do zwrotu uzyskanego świadczenia w zakresie wykraczającym poza wartość stanu czynnego spadku pomnożonego przez udział, jaki przypadł ich dawnemu dłużnikowi (obecnie wierzycielowi) – odpadła bowiem podstawa świadczenia (art. 410 § 2 k.c. w zw. z § 1 tego przepisu)102. Wierzyciele nie mogą mieć więc pewności, czy w pewnym momencie nie okaże się, że ciąży na nich obowiązek zwrotu części spłaconego długu. Dlatego też pozytywnie ocenić należy uchylenie art. 1016 k.c. przewidziane w omawianym projekcie – bez względu na zakładane zmiany w zakresie brzmienia art. 1015 § 2 k.c.

ZANIŻENIE WARTOŚCI STANU CZYNNEGO SPADKU I ZAWYŻENIE WARTOŚCI DŁUGÓW SPADKOWYCH Zdarzeń wymienionych w tytule niniejszego podrozdziału dotyczy art. 1031 § 2 k.c. Mają one istotne znaczenie w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Od danych zawartych w spisie inwentarza zależy bowiem zakres odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe103. Jej bezprawnemu ograniczeniu służą właśnie obydwa wymienione działania. Jeżeli

chodzi

zaniżenie

wartości

stanu

czynnego

spadku,

następuje

ono poprzez niepodanie do inwentarza przedmiotów majątkowych należących do spadku (verba legis) tj. wchodzących w skład spadku – spadek nie jest podmiotem praw 101

Por. B. Janiszewska, Kilka uwag o zakresie stosowania art. 1016 K.C., Radca Prawny, nr 3/2011, s. 88-91; W. Borysiak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Spadki (art. 922-1088 KC), pod red. K. Osajda, s. 821. 102 Por. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2014, s. 302. 103 E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 158.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

i obowiązków, ale ich zbiorem (definicja z art. 922 k.c.) lub przedmiotem (np. na gruncie umowy uregulowanej przez art. 1051 k.c.) – w zależności od sytuacji104. Formalnie kwota, ponad niż

którą

spadkobiercy nie

wynikałoby

ponoszą

rzeczywistej

odpowiedzialności, struktury

spadku.

jest

wówczas

Spadkobiercy

niższa odnoszą

więc w tym zakresie korzyść kosztem ograniczenia roszczeń wierzycieli podlegających przymusowemu wykonaniu z majątku następcy prawnego dłużnika105. Podobne skutki wywołuje zawyżenie łącznej wartości długów spadkodawcy. Podanie do inwentarza nieistniejących zobowiązań powoduje, że wartość świadczeń, które powinien spełnić spadkodawca, formalnie wykracza ponad stan czynny spadku (albo wykracza w wyższym stopniu niż w rzeczywistości), w związku z czym – jako że w razie, gdy pasywa przekraczają aktywa spadku, długi spłaca się zgodnie z zasadami określonymi w art. 1025 i 1026 k.p.c. – przynajmniej część wierzycieli zostanie zaspokojona w węższym zakresie aniżeli wynika to z faktycznie istniejących stosunków prawnych106. Bez wątpienia, interes wierzycieli zostaje w obu powyższych przypadkach naruszony niesłusznie. Przeciwdziałać temu ma norma wynikająca z art. 1031 § k.c., który stanowi, iż pomimo przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza (także na skutek działania fikcji prawnej) odpowiedzialność spadkobiercy jest nieograniczona, jeżeli podstępnie dopuścił się on któregoś z wymienionych działań. Naganne zachowanie spadkobiercy zagrożone zostało więc swoistą sankcją cywilną107. Rozwiązanie powyższe wydaje się w pełni uzasadnione. Z jednej strony spadkobierca nie odnosi korzyści ze swego zachowania negatywnie ocenianego przez ustawodawcę, co ogranicza podobne praktyki, a więc następuje poprawa sytuacji wierzycieli spadkowych. Z drugiej jednak strony spadkobierca nie ponosi negatywnych konsekwencji, jeżeli działa w dobrej wierze108. Analizowany projekt ustawy prima facie właściwie nie wprowadza zmian merytorycznych, jeśli chodzi o normę wynikająca z art. 1031 § 2 k.c. Pierwsze wrażenie jest jednak mylące. Analizując językowo wymieniony przepis można bowiem dojść do wniosku, że podanie 104

J. Kremis [w:] Podstawy prawa cywilnego, pod red. E. Gniewek, Warszawa 2011, s. 622, 673; A. Kawałko, H. Witczak, Prawo cywilne, Warszawa 2008, s. 896-898. 106 M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do artykułów 450-1088, pod red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 1237. 107 E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, s. 219-220. 108 Por. M. Sychowicz [w:] H. Ciepła, B. Czech, S. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Kodeks cywilny. Tom II art. 353-1088, Warszawa 2005, s. 931. 105

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

przez spadkobiercę do inwentarza nieistniejących długów prowadzi obecnie do odpadnięcia ograniczenia jego odpowiedzialności za zobowiązania spadkowe w razie obiektywnego wystąpienia tej okoliczności, bez względu na fakt, czy zachowanie danego podmiotu jest podstępne (użycie słowa „podstępnie” tylko przed sformułowaniem oznaczającym zaniżenie stanu

czynnego

spadku).

Jedynie

względów

funkcjonalnych

wydaje

się,

że dokonując wykładni art. 1031 § 2 k.c. należy w pewnym zakresie odstąpić od jego literalnego brzmienia109. Zmiana, jaka może nastąpić w zakresie omawianego przepisu nie pozostawi już wątpliwości co do tego, że jedynie naganne zachowanie spadkobiercy pociąga za sobą negatywne dla niego skutki. Zabieg ten należy oczywiście ocenić pozytywnie z punktu widzenia prawidłowej legislacji. Projekt nowelizacji nie zakłada jednak poprawienia błędu logicznego w redakcji art. 1031 § 2 k.c. Zaniżenie wartości stanu czynnego spadku oraz zawyżenie wartości długów spadkowych zestawione zostały w alternatywę rozłączną za pomocą spójnika „albo”. Obie te sytuacje mogą wystąpić jednocześnie, dlatego też należy postulować zastosowanie w wymienionym przepisie spójnika „lub” odpowiedniego dla alternatywy nierozłącznej110.

NOWY OBOWIĄZEK SPADKOBIERCY K.c. w obecnym brzmieniu przewiduje, że spadkobierca, który przyjął spadek z

dobrodziejstwem

inwentarza

ponosi

odpowiedzialność

odziedziczone

długi

ponad wartość stanu czynnego spadku w jeszcze innej sytuacji, aniżeli opisana w poprzednim podrozdziale. Art. 1032 stanowi bowiem, iż podczas spłacania długów spadkowych, spadkobierca powinien kierować się swoją wiedzą co do istnienia zobowiązań. Jeżeli spełnił on część świadczeń w całości lub w większym stopniu niż wynika to z rzeczywistego układu stosunków prawnych bez świadomości, że miał obowiązek wykonać jeszcze inne zobowiązania, odpowiada za pozostałe należności jedynie w zakresie, w jakim ich suma nie wykracza ponad wartość stanu czynnego spadku. W przeciwnym razie wierzyciel pominięty

109 110

Por. J. Kremis, B. Burian [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewek, s. 1668. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2000, s. 79-80, 86-88.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

może żądać spełnienia tej części świadczenia, którą powinien otrzymać w razie należytego spłacania długów spadkowych111. Wprowadzenie powyższej regulacji do systemu normatywnego wydaje się mieć na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych przed nielojalnym zachowaniem spadkobiercy pierwotnego dłużnika. Przepis ten nie spełnia jednak dobrze swej funkcji. Przesłankę rozszerzenia odpowiedzialności stanowi tutaj obiektywne wystąpienie faktu, że spadkobierca ma określoną wiedzę we wskazanej przez ustawę chwili 112. Jej wystąpienie, zgodnie z art. 6 k.c., powinien udowodnić wierzyciel. Wymienione zjawisko ma charakter przeżycia ściśle wewnętrznego. W praktyce niezwykle trudno wykazać z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, że dana osoba dysponuje określoną wiedzą. Może ona istnieć bez żadnych zewnętrznych oznak dostępnych dla powoda (np. spadkobierca znalazł dokument zawierający oświadczenie woli spadkodawcy o zaciągnięciu zobowiązania, po czym, nie ujawniając tego faktu nikomu, zniszczył go, a w trakcie postępowania sądowego twierdzi, że nic o długu nie wiedział) i odwrotnie (wierzyciel wysłał spadkobiercy wezwanie do zapłaty, które odebrał domownik adresata bez przekazania go nowemu dłużnikowi). Mając powyższe na względzie, zasadną wydaje się konkluzja, że poprawa sytuacji wierzyciela na podstawie art. 1032 k.c. jest dziś w dużej mierze iluzoryczna. Dlatego też pozytywnie ocenić należy kierunek zmian przyjęty w analizowanym projekcie ustawy. Zakłada on, że w nowym stanie prawnym spadkobierca poniesie dodatkową odpowiedzialność za niektóre długi spadkowe nie tylko w sytuacji, gdy świadomie pominie je podczas spełniania innych świadczeń, ale także jeżeli nie dochował należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego stanu pasywów spadku. Pojęcie „należytej staranności” zostało już w doktrynie i judykaturze zdefiniowane i szeroko omówione. Nie wywoła zatem trudności interpretacyjnych. Odnosi się ono do możliwości zobowiązanego w zakresie wykonania danego obowiązku w konkretnym przypadku. Dlatego też spadkobierca zostanie obarczony powinnością dążenia do ujawnienia długów spadkowych jedynie w takim zakresie, w jakim jest on w stanie zrobić

111 112

E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, s. 160-161. Por. Kodeks cywilny. Tom IV. Spadki, pod red. A. Kidyba, Warszawa 2012, s. 323.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

to przy uwzględnieniu dostępnych dla niego środków oraz doświadczenia życiowego i rozeznania przeciętnego podmiotu znajdującego się w jego sytuacji 113. Nowego obowiązku ustawa nie będzie nakładać na osoby niemające pełnej zdolności do czynności prawnych ani na te, co do których istnieje podstawa całkowitego ubezwłasnowolnienia. Potrzeba ochrony ich interesów jest niewątpliwa (por. wcześniejsze uwagi dotyczące tej kwestii na gruncie art. 1015 § 2 k.c.), dlatego też podobne rozróżnienie nie narusza konstytucyjnej zasady równości wobec prawa. Zaproponowane brzmienie art. 1032 k.c. wydaje się więc rozwiązaniem słusznym.

PRYWATNY SPIS INWENTARZA Ostatnią zakładaną w omawianym projekcie zmianą k.c., jest wprowadzenie do polskiego systemu normatywnego wykazu inwentarza – instytucji obecnie nieznanej naszemu prawu spadkowemu. Zgodnie z założeniami nowelizacji ma być on uregulowany on w dodanych do kodeksu art. 10311-10313. Nowym przepisem k.c. będzie także art. 10314. Stanowi on, iż wierzyciel, który zażądał sporządzenia spisu inwentarza, nie może odmówić przyjęcia należnego mu świadczenia niezależnie od wymagalności długu. Prywatny spis inwentarza w założeniu wnioskodawcy ma funkcjonować obok istniejącego obecnie spisu inwentarza sporządzanego przez komornika – dla odróżnienia nazywany dalej sądowym – którego konstrukcja również ulegnie ważnym zmianom (np. możliwość złożenia wniosku o dokonanie spisu bezpośrednio do komornika oraz uregulowanie sądowego spisu w szerszym zakresie aktem normatywnym o randze ustawy tj. k.p.c. zamiast rozporządzeniem114). Zgodnie z projektowanym art. 10311 § 1 k.c. wykaz inwentarza będzie mógł być złożony na dwa równoważne sposoby – przed sądem albo przed notariuszem. W ostatnim przypadku czynność powinna zostać objęta protokołem, co ma znaczenie z punktu widzenia jawności

113 114

Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna s. 314-316; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2002 r., sygnatura akt I CKN 1180/99, LEX nr 1172457. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz. U. Nr 92, poz. 411).

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

złożonych wykazów, o czym niżej. Zastosowanie alternatywy rozłącznej w redakcji wspomnianego przepisu pozwala sądzić, że nie będzie dopuszczalne złożenie przez danego uprawnionego wykazu jednocześnie przed sądem i przed notariuszem115. Krąg

uprawnionych

złożenia

wykazu

inwentarza

będzie

ograniczony

do spadkobierców, którzy przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza (albo są tak traktowani), zapisobierców windykacyjnych oraz wykonawcy testamentu. Zasadność podobnego rozwiązania nie budzi wątpliwości. Podmioty te spłacają długi spadkowe, a omawiana czynność odnosi się do ich majątku, względnie do majątku czasowo przez nie zarządzanego, a więc mają one zwykle największą wiedzę odnośnie praw i obowiązków wchodzących w skład spadku. Wykaz inwentarza wywoływać będzie istotne skutki. To właśnie danymi w nim zawartymi podmioty zobowiązane do spłaty długów spadkowych będą musiały się kierować przy spełnianiu świadczeń – nawet jeśli same nie złożyły wykazu albo złożyły wykaz o innej treści, gdyż zgodnie z projektowanym art. 10313 k.c. nie będzie można zasłaniać się nieznajomością żadnego z wykazów dotyczących danego spadku. Wiąże się to z zakładanym, nowym brzmieniem art. 1032 k.c., ponieważ § 3 art. 10311 k.c. stanowić ma, że w wykazie inwentarza z należytą starannością ujawniane będą przedmioty majątkowe należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość. W ramach nowego obowiązku wynikającego z art. 1032 z pewnością mieścić się będzie zatem ustalenie, czy złożono inne wykazy oraz ewentualnie, jaka jest ich treść? Wnioskodawca nie przewidział powstania specjalnego rejestru wykazów pomagającego w wykonaniu powyższego zobowiązania, ale dostrzegł konieczność wskazania jednego miejsca, w którym spadkobierca będzie mógł poszukiwać niezbędnych informacji. Będzie nim sąd spadku. Zgodnie z nowym art. 6363 § 1 i 2 k.p.c. na sąd, przed którym złożono wykaz, niebędący sądem spadku, nałożony zostanie obowiązek przesłania z urzędu wykazu do sądu spadku, a notariusz będzie musiał niezwłocznie przesłać sądowi spadku protokół z dokonanej czynności. Sąd spadku na podstawie art. 6363 § 3 oraz art. 6381 § 1 k.p.c. zostanie zobligowany do niezwłocznego ogłoszenia o złożeniu wykazu inwentarza na swoich: stronie internetowej oraz tablicy ogłoszeń. Zgodnie z art. 6381 § 3 k.p.c. ze złożonym

115

Z. Ziembiński, Logika praktyczna, s. 79-80, 86-88.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

wykazem inwentarza będzie mógł się zapoznać każdy, kto taką potrzebę dostatecznie usprawiedliwi. Dodatkowym ułatwieniem spełnienia obowiązku, który wynikać będzie z art. 1032 k.c., ma być możliwość składania wspólnych wykazów przez więcej niż jednego uprawnionego (nowy art. 10311 § 1 k.c.). Późniejsze ujawnienie przedmiotów majątkowych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie już po jego złożeniu nie stanowić będzie problemu. Na składającego nałożony zostanie po prostu obowiązek uzupełnienia wykazu, do której to czynności stosowane będą odpowiednio przepisy dotyczące samego wykazu – a więc m.in. dotyczące jego ogłoszenia i możliwości zapoznania się z nim (nowy art. 10311 § 4 k.c.). Oczywiście może się zdarzyć, że spadkobierca lub inny uprawniony celowo albo w sposób przez siebie niezawiniony poda do wykazu niepełne lub nieprawdziwe dane. Interes wierzycieli mógłby wówczas ucierpieć. Dlatego też omawiany projekt ustawy przewiduje, że wykaz inwentarza przestanie być wiążący przy spłacaniu długów spadkowych, gdy zostanie sporządzony sądowy spis inwentarza, zastępujący złożone wykazy (nowy art. 10313 § 2 k.c.). Legitymowanym czynnie w tym zakresie będzie każdy, kto uprawdopodobni, że jest: spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą; a także wykonawca testamentu oraz wierzyciel dysponujący pisemnym dowodem należności przeciw spadkodawcy (art. 637 § 1 k.p.c. w nowym brzmieniu). Omówiona instytucja wydaje się interesującym rozwiązaniem. Ma ona wiele zalet. Spadkobiercy i inne osoby odpowiedzialne za długi spadkowe nie będą musieli czekać na ustalenie dokumentem urzędowym, jaka jest granica ich obowiązków względem wierzycieli aż do wydania odpowiedniego postanowienia przez sąd, a następnie do zakończenia czynności przez komornika – postępowanie przed notariuszem jest znacznie szybsze i prostsze. Ułatwi to prowadzenie spraw związanych z dziedziczeniem zwłaszcza w przypadku

małych spadków i w sytuacjach, gdy osoba dziedzicząca jest dobrze

zorientowana w strukturze praw i obowiązków objętych sukcesją generalną. Odciążone w ten sposób zostaną sądy spadków, co ma istotne znaczenie w kontekście projektowanego odwrócenia fikcji prawnej wynikającej z art. 1015 § 2 k.c., które pewnością spowoduje wzrost przyjęć spadków z dobrodziejstwem inwentarza. Ponadto, wierzyciele szybciej uzyskają

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

informację o stanie czynnym spadku i wartości jego pasywów, przy dalszej ochronie ich interesu w oparciu o sądowy spis inwentarza.

PODSUMOWANIE Projekt nowelizacji kodeksu cywilnego, który stanowił przedmiot rozważań w niniejszym rozdziale, oceniam pozytywnie ze względu na uchylenie art. 1016 k.c., doprecyzowanie redakcji art. 1031 k.c., urealnienie ochrony interesu wierzyciela na podstawie art. 1032 k.c. oraz wprowadzenie, wygodnej dla wszystkich zainteresowanych, możliwości szybkiego ustalenia kwotowej granicy odpowiedzialności spadkobiercy poprzez złożenie wykazu inwentarza. Jedynym poważnym mankamentem, w mojej ocenie, jest nadmierna ochrona biernych spadkobierców. Generalnie jednak proponowana nowelizacja unowocześni polskie prawo spadkowe, dzięki czemu będzie ono bardziej odpowiadać potrzebom praktyki, aniżeli obecnie, co należy uznać za słuszny kierunek zmian.

SUMMARY The draft of an amendment to the Civil Code, which was the subject of discussion in this chapter, I estimate as a positive change of law because of the repeal of Article 1016 of the Civil Code, a clarification of the editorial of Article 1031 of the Civil Code, getting the real protect the interests of the creditor on the basis of Article 1032 of the Civil Code and the introduction, convenient for all concerned, able to quick determination the limit of liability of the heir quota by submitting a list of inventory. The only serious drawback, in my opinion, is excessive protection of passive heirs. However, generally, the proposed amendment will modernize the Polish law of succession, so that it will be more appropriate for the needs of the practice, rather than now, which should be considered as a correct direction of changes.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) 2. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza, Dz. U. Nr 92, poz. 411 3. Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. z 2014 r., poz. 121 – j.t.)\ 4. Ustawa

Kodeks

postępowania

cywilnego

dnia

listopada

1964

r.,

(Dz. U. z 2014 r., poz. 101 – j.t.) 5. Ustawa Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz. U. z 2012 r., poz. 788 – j.t.

Wydawnictwa zawarte: 1. Babiarz S., Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa 2012 2. Banaszak B., Prawo konstytucyjne, Warszawa 2012 3. Borkowski P., Notarialne poświadczenie dziedziczenia, Warszawa 2011 4. Ciepła H., Czech B., Dąbrowski S., Domińczyk T., Pietrzkowski H., Strus Z., Sychowicz M., Wypiórkiewicz A., Kodeks cywilny. Tom II art. 353-1088, Warszawa 2005 5. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2014 6. Gwiazdomorski J., Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1990 7. Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo rzeczowe, Warszawa 2012 8. Kawałko A., Witczak H., Prawo cywilne, Warszawa 2008 9. Kodeks cywilny. Tom IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2012 10. Morawski L, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006 11. Polskie prawo konstytucyjne, pod red. Skrzydło R., Lublin 2010

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

12. Polskie

prawo

konstytucyjne

tle

porównawczym,

pod

red.

R. Małajny, Warszawa 2013 13. Radwański Z., Olejniczak A., Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2013 14. Radwański Z., Olejniczak A., Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2014 15. Ruszewski J., Dziedziczenie ustawowe i testamentowe, Suwałki 2011 16. Skowrońska-Bocian E., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2007 17. Skowrońska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 2012 18. System Prawa Prywatnego. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2009 19. Wronkowska S, Zieliński M., Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 2004 20. Zarys prawa cywilnego, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego., Warszawa 2014 21. Ziembiński Z., Logika praktyczna, Warszawa 2000,

Artykuły: 1. Janiszewska B., Kilka uwag o zakresie stosowania art. 1016 K.C., Radca Prawny, nr 3/2011

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

MICHAŁ ANISZEWSKI116, PAWEŁ GŁUCHOWSKI117

ZACHOWEK - INSTYTUCJA ZABEZPIECZAJĄCA INTERES NAJBLIŻSZYCH SPADKODAWCY

LEGITIME –INSTITUTION DEVOTED TO SECURING THE POSITION OF DECEDENT’S FAMILY

słowa kluczowe: zachowek, prawo spadkowe, spadkobierca, spadkodawca, kodeks cywilny keywords: legitime, law of inheritance, beneficiary, devisor, civil code

STRESZCZENIE W niniejszym rozdziale została poruszona problematyka zachowku. W pierwszej części zostało przedstawione pojęcie tej instytucji oraz jej funkcje. Następnie wskazano osoby, które maja prawo do ochrony swoich interesów za pomocą zachowku. W kolejnej części przedstawiona została problematyka związana z wysokością roszczenia z tego tytułu. Następnie zostały wskazane osoby zobowiązane do wypłaty zachowku. W dalszych rozważaniach zostały poruszone kwestie realizacji roszczenia o zachowek. Ostatnia część przedstawia czynność prawną, która skutkuje pozbawieniem prawa do zachowku.

116

Mgr, doktorant II roku na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, absolwent prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, 117 Mgr, doktorant III roku na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, absolwent prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

EXTRACT The following chapter is concerned with problematic aspects of legitime. In the first part there has been presented the term of this institution and its functions. Afterwards there have been pointed persons, who are entitled to protect their legal interests with legitime. In the next part there was shown problematic aspects of amount of claim attached to this title. Afterwards there have been pointed persons, who are commited to pay out the legitime. In further considerations there have been made references to the matter of legitime's claim realisation. The last part introduces legal activity, which effects with divestiture legal basis of legitime.

WPROWADZENIE Zagadnienia związane z instytucją zachowku oraz wynikające z niej prawa odnoszące się do ochrony osób najbliższych spadkodawcy dotyczą praktycznie każdego. Jednak nie wszyscy są świadomi swoich praw oraz przysługujących im roszczeń spadkowych. Należy pamiętać, że fakt spisania testamentu z pominięciem któregoś z członków najbliższej rodziny nie oznacza dla tej osoby pozostania bez jakichkolwiek korzyści majątkowych. Ważną kwestię w odniesieniu do masy spadkowej stanowi wysokość zachowku, która znacząco wpływa na ograniczenie swobody testowania. Trzeba także zauważyć, że osoby otrzymujące spadek mają również zobowiązania względem osób, którym przysługuje zachowek.

POJĘCIE I FUNKCJA ZACHOWKU System prawny obowiązujący w Polsce pozwala na swobodę testowania, która powoduje zagrożenie naruszenia interesów najbliższych osób spadkodawcy, w sytuacji, gdy w testamencie cały majątek zostanie rozporządzony na rzecz obcej osoby. Jednak fundamentem porządku dziedziczenia jest założenie, aby majątek zmarłego otrzymali najbliżsi krewni spadkodawcy. Z tego właśnie powodu powstała w polskim prawie instytucja zachowku pozwalająca zabezpieczyć interesy osób z najbliższego kręgu zmarłego 118.

118

Por. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014, s. 171.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Rozważania na temat zachowku, jego funkcji oraz prawa do niego należy rozpocząć od zdefiniowania tego pojęcia. Instytucja ta sięga czasów prawa rzymskiego, w którym oznaczała minimalną część majątku spadkowego, jaką powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny spadkodawcy119. W prawie polskim definicja zachowku zawarta jest w art. 991§1 kodeksu cywilnego. Ustawodawca wskazuje, że jeżeli zachowek przypada „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innym zaś wypadku – połowa wartości tego udziału”120. Z przepisu tego wynika, że zachowek jest roszczeniem polegającym na zapłacie określonej kwoty pieniężnej na rzecz najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy byliby uprawnieni do spadku w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jednak osoby te nie mogą domagać się części masy spadkowej121. Główne cele instytucji zachowku to: zabezpieczenie i ochrona interesów majątkowych najbliższej rodziny spadkodawcy. Są one realizowane przez zagwarantowanie roszczenia pieniężnego bez względu na wole zmarłego, a także wbrew jego woli122. Warunkiem powstania tego roszczenia jest domniemanie dziedziczenia ustawowego. Oznacza to, że w przypadku braku testamentu lub jego nieważności osoba ta odziedziczyłaby spadek123. Troska o losy najbliższych

członków rodziny spadkodawcy spowodowała

ograniczenie swobody testowania. Instytucja zachowku ma na celu wyeliminowanie negatywnych i niesprawiedliwych skutków swobodnego rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci. Jednak stanowi ona jeden z przykładów ograniczenia zasady swobodnego testowania124.

PODMIOTY UPRAWNIONE DO ZACHOWKU Instytucja zachowku, która została wprowadzona, aby chronić interesy najbliższych spadkodawcy przysługuje tylko podmiotom wskazanym w kodeksie cywilnym. Osoby 119

A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2000, s. 347. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm. 121 Por. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014, s. 172. 122 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 158 123 Por. A. Malinowski, Prawo spadkowe z komentarzem i aktami szczegółowymi, Warszawa 2010, s. 43. 124 Por. K. Smotter, Zachowek jako ograniczenie swobody testowania, Państwo i Prawo, nr 9/2013, s. 55. 120

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

uprawnione do zachowku zostały wskazane w art. 991§1 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem podmiotami uprawnionymi są: dzieci, wnuki i prawnuki, małżonek oraz rodzice zmarłego. Jednak na podstawie norm zawartych w art. 936-937 kodeksu cywilnego krąg osób uprawnionych

można

rozszerzyć

przysposobionego

jego

zstępnych

oraz

przysposabiającego125. Wymienionym osobom przysługuje prawo do zachowku tylko w przypadku gdyby dziedziczyły ustawowo i nabywają je w takiej kolejności, w jakiej byłyby powołane do dziedziczenia spadku z ustawy. Pierwszymi w kolejności, którzy nabywają prawo do zachowku są zstępni oraz małżonek spadkodawcy, a w sytuacji, gdy zmarły nie pozostawi dzieci prawo to nabywają jego rodzice126. W kontekście zstępnych spadkodawcy, prawo do zachowku przysługuje wnukom zmarłego, a w sytuacji, gdy rodzic wnuka stracił status spadkobierczy ustawowego, ale tylko w okolicznościach, które nie skutkują rozszerzeniem na zstępnych127. Taki przypadek ma miejsce przy odrzuceniu spadku, ponieważ z mocy odrzucenia zstępni spadkobiercy nie są pozbawieni prawa do zachowku. Przeciwieństwem tej sytuacji jest zrzeczenie się dziedziczenia zgodnie z art. 1049 kodeksu cywilnego, ponieważ co do zasady zstępni spadkobiercy zrzekającego się są pozbawieni prawa do zachowku chyba, że w umowie o zrzeczenie strony postanowiły o nierozciągnięciu skutków na zstępnych spadkobiercy128. Przynależność do grupy podmiotów uprawnionych nie jest wystarczająca do uzyskania roszczenia o zachowek. Może ono nie przysługiwać potencjalnie uprawnionym, ponieważ ustawodawca przewidział sytuacje, w których osoba z najbliższej rodziny spadkodawcy może być wyłączona. Podstawową instytucją, która pozbawia prawa do zachowku jest wydziedziczenie. Ta konstrukcja prawna dotyczy osoby spadkodawcy, który poprzez rozrządzenie testamentowe może pozbawić spadkobiercę roszczenia o zachowek129. Kolejne okoliczności wpływające na krąg podmiotów uprawnionych wyłączają od dziedziczenia osoby tak jakby nie dożyły one otwarcia spadku. Ustawodawca przewidział

125

Por. M. Pazdan, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz art. 450-1088, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2013, s. 907 126 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 159 i nast. 127 Por. P. Księżak, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Spadki, pod red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 716 128 Por. M. Pazdan, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz art. 450-1088, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2013, s. 907 129 Por. B. Kordasiewicz, Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 950

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

cztery takie sytuacje: uznanie za niegodnego dziedziczenia; zrzeczenie się dziedziczenia; odrzucenie spadku; wyłączenie małżonka od dziedziczenia130. Osoba uznana za niegodną dziedziczenia, zgodnie z art. 928§2 kodeksu cywilnego zostaje wyłączona, tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. Opisywana czynność prawna ma charakter konstytutywny, jednak jest skuteczna od chwili otwarcia spadku, czyli z mocą wsteczną. Ze względu na to uznanie za niegodnego dziedziczenia skutkuje pozbawieniem prawa do zachowku. Należy stwierdzić, że osoba niegodna dziedziczenia jest także niegodna zachowku. Każdy, kto ma w tym interes może zażądać uznania spadkobiercy za niegodnego.131 Zgodnie z art. 929 kodeksu cywilnego można tego dokonać w „ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku”132. Skutki uznania za niegodnego dziedziczenia nie rozciągają się na zstępnych, a co do zasady ta czynność prawna nie powoduje zwiększenia zachowków innych133. Jednak skutki uznania niegodności nie następują w przypadku, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy134. Kolejną z możliwości wyłączenia osoby uprawnionej do zachowku jest zrzeczenie się dziedziczenia. Ta konstrukcja prawna polega na zawarciu umowy pomiędzy spadkobiercą ustawowym i przyszłym spadkodawcą, w której ten pierwszy zrzeknie się dziedziczenia. Według art. 1048 kodeksu cywilnego umowa ta powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Zgodnie z art. 1049§1 kodeksu cywilnego skutki zrzeczenia się dziedziczenia rozciągają się również na zstępnych spadkobiercy. Jednak ustawodawca pozwala na ustalenie tej kwestii w umowie. Podmioty objęte zrzeczeniem się dziedziczenia zostają wyłączeni, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Należy zauważyć, że jeżeli osoby podlegające zrzeczeniu się nie są w kręgu podmiotów, które byłyby powołane do spadku na podstawie ustawy to nie przysługuję im również zachowek135. Trzecim wyłączeniem, przez które spadkobierca może utracić prawo do zachowku jest odrzucenie spadku. Według art. 1020 kodeksu cywilnego osoba odrzucająca spadek zostaje

130

Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 160 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 108-110, 132 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm. 133 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 111 134 Por. B. Kordasiewicz, Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 951 135 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 115 i nast. 131

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

wyłączona od dziedziczenia, tak jakby nie dożyła otwarcia spadku 136. Należy rozważyć kwestie odrzucenia spadku przypadającego z testamentu w kontekście prawa do zachowku. W przypadku odrzucenia spadku z testamentu odrzucający pozostaję spadkobiercą na podstawie dziedziczenia ustawowego, co skutkuje posiadaniem nadal prawa do zachowku. Można uznać, że odrzucenie spadku z zachowaniem prawa do zachowku jest możliwe jako odrzucenie całego spadku z wyłączeniem pewnych określonych skutków. Jednak należy zauważyć, że niedopuszczalność zastrzeżenia prawa do zachowku przy odrzuceniu spadku jest skutkiem przepisu zawartego w art. 1020 kodeksu cywilnego, który reguluje skutki tego oświadczenia137. Zgodnie z art. 1022 kodeksu cywilnego spadkobierca powołany do dziedziczenia zarówno na podstawie testamentu, a także ustawy może odrzucić spadek przysługujący mu na mocy testamentu, przyjmując tylko spadek należny mu na mocy ustawy. Odrzucający spadek powinien oświadczyć czy i jak przyjmuje spadek z ustawy138. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia jest ostatnią z możliwości wyłączenia podmiotu uprawnionego do zachowku. Polega ono na wystąpieniu przez spadkodawcę o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy. Podstawą tego działania jest art. 940 kodeksu cywilnego139. Regulacja tego przepisu nie jest do końca jasna i z tego względu powstał spór w doktrynie czy wyłączony od dziedziczenia małżonek ma prawo do zachowku. Należy rozważyć dwa przypadki: dziedziczenia ustawowego i testamentowego. W pierwszym przypadku, gdy wyłączenie następuje na żądanie zgłoszone przez jednego ze spadkobierców małżonek traci cechy osoby, która byłaby powołana od dziedziczenia ustawowego, jednocześnie tracąc prawo do zachowku, związane z dziedziczeniem na mocy ustawy. Natomiast w drugim przypadku, kiedy spadkodawca występując o rozwód rozrządził w testamencie na rzecz innych osób, sytuacja małżonka jest mocniejsza, ponieważ nie traci on statusu spadkobiercy ustawowego automatycznie, lecz na podstawie orzeczenia sądu. W art. 940§2 ustawodawca reguluje instytucje wyłączenia od dziedziczenia, natomiast nie przewidział wyłączenia uprawnienia małżonka do zachowku. Należy stwierdzić, że małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego powinien zostać wyeliminowany od jakichkolwiek

136

Por. B. Kordasiewicz, Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 950 137 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 138-140; B. Kordasiewicz, Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 950 138 Por. A. Kidyba, E. Niezbecka, Komentarz do art. 1022 Kodeksu cywilnego, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex nr. 114632 139 Por. B. Kordasiewicz, Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 952

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

korzyści, które mogłyby mu przypadać ze spadku, a utrata cech osoby, mogącej dziedziczyć ustawowo powoduje również niemożność skorzystania z prawa do zachowku140.

WYSOKOŚĆ ZACHOWKU Rozważając kwestie wysokości zachowku oraz sposób i etapy jej ustalania należy wziąć pod uwagę kilka czynników. Do określenia wysokości zachowku trzeba ustalić: wielkość udziału spadkowego, kwalifikacje osobiste uprawnionego oraz wartość masy spadkowej141. Wielkość udziału spadkowego określa się jako ułamek części majątku spadkowego, którą dziedziczyłby na podstawie ustawy. Przy obliczaniu należy uwzględnić spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili, ale nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia oraz wydziedziczonych.142 Na podstawie osobistych kwalifikacji uprawnionego określa się, jaka część wartości udziału spadku stanowi zachowek. Ustawodawca uregulował tę kwestię w art. 991§1 kodeksu cywilnego. Ustawodawca określił, że wysokość zachowku wynosi, co do zasady połowę wartości udziału spadkowego przypadającego podczas dziedziczenia ustawowego. Jednak zastrzeżono, że wysokość zachowku jest wyższa i wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który przypada z ustawy, w sytuacji, gdy podmiotem uprawnionym do zachowku jest zstępny małoletni spadkodawcy lub trwale niezdolny do pracy. Należy zauważyć, że czynniki podnoszące wysokość zachowku muszą występować w chwili otwarcia spadku, ponieważ wtedy powstaje roszczenie, natomiast późniejsze okoliczności nie mają wpływu na wysokość zachowku143. Ostatnim czynnikiem wpływającym na wysokość zachowku jest wartość masy spadkowej. Zgodnie z uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 roku wartość spadku ustala się na podstawie cen z dnia orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku 144. Zgodnie z art. 993 kodeksu cywilnego nie uwzględnia się poleceń i zapisów zwykłych, ale do ustalenia 140

Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 112-115; B. Kordasiewicz, Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2013, s. 952 i nast. 141 Por. L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 74 142 Por. P. Księżak, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Spadki, pod red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 720 i nast. 143 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 160 144 Por. Uchwała SN z dnia 26.03.1985 r., sygn. akt III CZP 75/84, OSN 1985, nr 10, poz. 147

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

wartości spadku dolicza się darowizny i zapisy windykacyjne. Oznacz to, że nie odejmuje się zapisów zwykłych i poleceń, które stanowią długi spadkowe od wartości spadku145. Czystą wartość spadku z doliczonymi darowiznami i zapisami windykacyjnymi określa się jako substrat zachowku. Jednak sposób jego obliczenia jest skomplikowany i składa się na niego kilka etapów. Początkowo należy oszacować pieniężną wartość aktywów i pasywów bez uwzględnienia zapisów zwykłych, poleceń i zachowków. Kolejnym krokiem jest odjęcie ustalonej kwoty długów od sumy aktywów, a uzyskany wynik określa czystą wartość spadku, do której należy doliczyć wartość zapisów windykacyjnych oraz niektóre darowizny. Przy ustalaniu wartości przedmiotów zapisów windykacyjnych należy brać pod uwagę stan z momentu otwarcia spadku, a w przypadku darowizn z momentu dokonania, natomiast cen należy użyć z chwili ustalania zachowku146.

W art. 994§1 ustawodawca wskazał jakie

darowizny nie podlegają doliczeniu do czystej wartości spadku. Zgodnie z przytoczonym przepisem nie dolicza się „drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”147. Z normy tej wynika, że darowizny na rzecz spadkobierców oraz podmiotów uprawnionych do zachowku muszą być doliczone do wartości spadku148. Ustawodawca wskazał, także jakie darowizny nie podlegają doliczeniu w przypadku zachowku dla oznaczonych osób. W przypadku zstępnego nie dolicza się darowizn dokonanych przez zmarłego w czasie, kiedy nie miał zstępnych, z wyłączeniem darowizn dokonanych w czasie trzystu dni przed narodzeniem się zstępnego. W sytuacji, gdy zachowek jest obliczany dla małżonka spadkodawcy nie dolicza się darowizn z przed zawarcia małżeństwa149.

PODMIOTY ZOBOWIĄZANE Z TYTUŁU ZACHOWKU Zachowek jest traktowany, jako dług spadkowy, dlatego też spadkobiercy otrzymujący spadek po zmarłym muszą się liczyć z zobowiązaniami z tego tytułu. Jako pierwsi zobowiązani do wypłacenia zachowku osobą, które zgłaszają takie roszczenia są, spadkobiercy powołani do dziedziczenia. Z reguły ma to miejsce przy dziedziczeniu 145

Por. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. J. Gudowskiego, Warszawa 2013, s. 233 i nast. 146 Por. L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 74 i nast. 147 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm. 148 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 162. 149 Por. L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 75.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

testamentowym. Kolejnymi osobami, które ponoszą odpowiedzialność z tytułu zachowku są osoby na rzecz, których spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne. Na samym końcu do odpowiedzialności pociąga się podmioty obdarowane przez zmarłego150. Do zachowku jako długu spadkowego odnoszą się ogólne zasady odpowiedzialności za długi spadkowe wynikające z art. 1030 – 1034 kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność ta jest dla spadkobierców solidarna do momentu podziału spadku, następnie każdy z dziedziczących odpowiada za zachowek tylko w stosunku do wielkości swojego udziału151. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 roku, jeżeli osoba uprawniona do zachowku, która dziedziczy na mocy ustawy razem z innymi podmiotami, a nie dostała zachowku może wystąpić przeciwko współspadkobiercą z roszczeniem o zapłatę kwoty pieniężnej niezbędnej do pokrycia wartości zachowku bądź jego uzupełnienia152. Analizując kontekst odpowiedzialności podmiotów zobowiązanych z tytułu zachowku, przyjmiemy kolejność, według której kierowane są roszczenia o zapłatę należności. Jako pierwsi odpowiadają spadkobiercy powołani do dziedziczenia, z reguły testamentowego 153. W sytuacji, gdy spadkobierca zobowiązany do wypłaty należności wynikających z zachowku jest również z tego tytułu podmiotem uprawnionym, wtedy zgodnie z art. 999 kodeksu cywilnego ponosi odpowiedzialność wyłącznie do wysokości nadwyżki, która przekracza jego zachowek. Natomiast w przypadku, gdy osoba dziedzicząca jest uprawniona do zachowku, a w skład masy spadkowej wchodzą zapisy zwykłe oraz plecenia, ponosi ona za nie odpowiedzialność, lecz tylko do wysokości nadwyżki, która przekracza wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku. Spadkobierca odpowiedzialny za długi z tytułu zachowku może w pewnej części zwolnić się z tej powinności występując z żądaniem zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń, co wiąże się z poniesieniem ciężaru tego roszczenia przez zapisobiorców i beneficjentów154. Kolejną grupę zobowiązanych z tytułu roszczenia o zachowek stanowią zapisobiercy windykacyjni. Są oni odpowiedzialni w sytuacji, gdy osoba uprawniona do zachowku nie otrzymała go od spadkobiercy. Odpowiadają oni za zachowek posiłkowo, w przeciwieństwie do innych długów spadkowych w przypadku, których odpowiadają wspólnie ze spadkobiercą. Odpowiedzialność zapisobiercy jest ograniczona do wartości wzbogacenia, które jest 150

Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 163 i nast. Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 364-366. 152 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia. 13.02.2004 r. sygn. akt II CK 444/02, OSP 2007, Nr. 4, poz. 51 153 Por. A. Doliwa, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 102 154 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 164 i nast. 151

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

konsekwencją zapisu windykacyjnego, a w przypadku, gdy osoba ta jest również upoważniona do zachowku odpowiada tylko w granicach nadwyżki przekraczającej jej zachowek155. Zapisobierca może zwolnić się z powinności zapłaty należności przez wydanie przedmiotu zapisu. W przypadku zapisu windykacyjnego na kilka osób ich odpowiedzialność jest solidarna156. Ostatnimi podmiotami w kolejności odpowiedzialności za roszczenia z tytułu zachowku są osoby, które otrzymały od zmarłego darowiznę doliczoną do czystej wartości spadku. Jednak obdarowani będą zobowiązani z tego tytułu, jeżeli spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjni nie uregulują roszczeń uprawnionego do zachowku. Osoby obdarowane odpowiadają tylko w granicach wzbogacenia, które jest konsekwencją darowizny, a w przypadku, gdy również są uprawnionymi do zachowku tylko do wysokości nadwyżki, która przekracza ich zachowek157. Również w przypadku, gdy zobowiązanie nie zostanie przez spadkobierców lub zapisobierców w pełni uregulowane, wtedy obdarowany również ponosi odpowiedzialność. W obydwu przypadkach odpowiada on za długi z tytułu zachowku całym swoim majątkiem, lecz tylko w granicach wzbogacenia, które jest wynikiem darowizny158. Osoby, które otrzymały darowiznę od zmarłego zgodnie z art. 1000§3 mogą zwolnić się z odpowiedzialności względem osoby uprawnionej do zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny, ponieważ przysługuje im upoważnienie przemienne. Natomiast zużycie lub utrata, przed powstaniem zobowiązania względem uprawnionego do zachowku, uzyskanej korzyści na skutek darowizny powoduje zwolnienie z odpowiedzialności za zachowek159. W przypadku kilku obdarowanych osób odpowiedzialność w pierwszej kolejności ponosi ten, który został obdarowany później. Jednak gdy nie może on spełnić zobowiązania odpowiedzialność przechodzi na obdarowanego wcześniej160.

REALIZACJA ROSZCZENIA O ZACHOWEK Roszczenie o zachowek jest typowym roszczeniem o zapłatę wskazanej sumy pieniężnej. Można żądać od zobowiązanego zapłaty pełnej sumy lub sumy stanowiącej 155

Por. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014, s. 175 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 166 157 Por. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014, s. 176 158 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 167 159 Por. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. J. Gudowskiego, Warszawa 2013, s. 246. 160 Por. A. Doliwa, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 104 156

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

uzupełnienie wysokości zachowku i ma to miejsce w sytuacji, gdy uprawniony od zachowku uzyskał od spadkodawcy już korzyści majątkowe161. Do zachowku zalicza się między innymi darowiznę poczynioną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku. Z całą pewnością nie będą podlegać zaliczeniu drobne darowizny przyjęte w stosunkach danego rodzaju, jednak podlegają te, które zostały doliczone do substratu zachowku przy jego obliczaniu. Należy również wskazać, że nie ma tutaj znaczenia czas dokonania darowizny162. Zalicza się również zapisy windykacyjne, które spadkodawca ustanowił na rzecz osoby uprawnionej do zachowku. W sytuacji, gdy uprawnionym jest dalszy zstępny spadkodawcy, do zachowku zalicza się zapisy windykacyjny dokonany na rzecz jego wstępnego163. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy zalicza się na zachowek poczynione na rzecz uprawnionego do zachowku koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego o ile w danym środowisku przekraczają one przeciętną miarę164. Postępowanie o zachowek w przypadku niezrealizowania obowiązku przez osoby zobowiązane odbywa się w trybie procesowym. Stroną legitymowaną biernie jest spadkobierca powołany do dziedziczenia lub obdarowany165. Dochodzenie zachowku nie wymaga specjalnych formalności. Uprawniony do zachowku nie musi pozyskiwać urzędowego poświadczenia swojego stanu166. Sądem właściwym miejscowo jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy zgodnie z przepisami o właściwości sądu w Kodeksie postępowania cywilnego, natomiast o właściwości rzeczowej decyduje wartość przedmiotu sporu167. Roszczenie o zachowek musi być jednak dochodzone w zakreślonym terminie, bowiem przedawnia się ono z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Do zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego o przedawnieniu roszczeń. Należy również wskazać, że roszczenie z tytułu zachowku 161

Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 167. Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 314-315. 163 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 168. 164 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 317-318. 165 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 168. 166 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 331. 167 Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 170 162

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

przechodzi na spadkobiercę uprawnionego, gdy należy on do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy168.

WYDZIEDZICZENIE Stworzona przez ustawodawcę instytucja wydziedziczenia ma służyć pozbawieniu uprawnionego przez spadkodawcę przysługującego mu ustawowo zachowku. Musi ono nastąpić w testamencie i sama przyczyna musi z niego wynikać169. Wydziedziczenie, czyli pozbawienie prawa do zachowku jest karną prywatną sankcją, będącą konsekwencją nieetycznego zachowania uprawnionego170. Spadkodawca musi użyć takich sformułowań, aby nie było wątpliwości co do woli pozbawienia uprawnionego prawa do zachowku. Musi być podana przyczyna oświadczenia woli spadkodawcy w taki sposób, aby można było określić, która z przesłanek wyliczonych w art. 1008 k.c. była podstawą wydziedziczenia171. Przyczynami wydziedziczenia, o których mowa w art. 1008 k.c. są: a) uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, które dokonywane jest wbrew woli spadkodawcy, b) dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, c) uporczywe niewypełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. W pierwszym przypadku sąd będzie musiał zbadać czy życie wydziedziczonego było faktycznie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i co więcej czy było ono niezgodne z wolą spadkodawcy. Bowiem, przepis ten umożliwia wydziedziczenie osoby, która prowadzi naganny tryb życia, ale również ten tryb życia nie znajduje akceptacji u spadkodawcy172. Zwrócić uwagę należy na zastosowany przez ustawodawcę zwrot „uporczywe postępowanie”. Wskazać należy, że chodzi tu o długotrwałe, ciągłe i powtarzające się zachowanie, które jest dla spadkodawcy nie do przyjęcia. Oznacza to, że wszelkiego rodzaju jednorazowe naganne zachowanie nie będzie podstawą wydziedziczenia173. W drugim przypadku zwrócić należy uwagę na pojęcie osoby najbliższej, której nie definiuje ustawodawca. Jest to na pewno krąg 168

Por. H. Witczak, A. Kawałko, Prawo spadkowe, Warszawa 2011, s. 170-171. Por. S. Babiarz, Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa 2012, s. 110. 170 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 154. 171 Por. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. J. Gudowskiego, Warszawa 2013, s. 254. 172 Por. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. J. Gudowskiego, Warszawa 2013, s. 255. 173 Por. P Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010, s. 168. 169

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

osób o wiele szerszy niż określenie rodziny spadkodawcy, dlatego podzielić należy, pogląd, że dopiero po przeanalizowaniu konkretnego przypadku, można określić czy dana osoba mieści się w kręgu osób najbliższych dla spadkodawcy. Wskazać należy, że dominuje pogląd, iż popełnienie przestępstwa, o którym mowa w art. 1008 k.c. dotyczy wszystkich form zjawiskowych oraz form stadialnych, które są omówione w kodeksie karnym. Trzecia z przyczyn to niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Chodzi tutaj m.in. o obowiązki alimentacyjne, czy opiekę niezbędną ze względu na wiek, czy stan zdrowia. Niedopełnienie tych obowiązków rodzinnych powinno istnieć w chwili wydziedziczenia174. Podkreślić jednak należy, że konflikt rodzinny czy ograniczone kontakty nie są podstawą do skutecznego wydziedziczenia175. Skutki zastosowania przez spadkodawcę wydziedziczenia, powodują, że w chwili otwarcia spadku, osoba uprawniona do zachowku nie nabędzie do niego prawa. Jednak wydziedziczony może żądać spisu inwentarza, jeżeli uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku176. Przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu. Spadkodawca nie musi podawać konkretnej przyczyny wydziedziczenia, ale jeżeli nie będzie ona wynikała z treści testamentu tym samym wydziedziczony nie będzie pozbawiony prawa do zachowku177. Ustawodawca wprowadził także do kodeksu instytucję przebaczenia. Wskazać należy, że jest to uzewnętrzniony akt woli, który zbliżony jest do oświadczenia woli. Spadkodawca musi działać z dostatecznym rozeznaniem, w czasie przebaczania 178. Jeżeli spadkodawca skutecznie przebaczył, nie można osoby uprawnionej do zachowku wydziedziczyć. Ma to miejsce pod warunkiem, że po akcie przebaczenia, nie dopuściła się ona nowego czynu uzasadniającego wydziedziczenie179. Warto zwrócić uwagę na fakt, że nie jest wymagane zachowanie szczególnego formalizmu. Przebaczenie nie musi mieć określonej formy prawnej.

174

Por. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. J. Gudowskiego, Warszawa 2013, s. 256. 175 Wyrok SA w Warszawie z dn. 21 października 2009 r., VI ACa 448/09. 176 Por. M. Pazdan, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz art. 450-1088, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2013, s. 923-924. 177 Por. M. Pazdan, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz art. 450-1088, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2013, s. 924. 178 Por. E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. J. Gudowskiego, Warszawa 2013, s. 258. 179 Por. L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 81.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Spadkodawca, który przebacza nie jest zobowiązany do sporządzenia nowego testamentu lub odwołania poprzedniego w części dotyczącej dziedziczenia180. Przy wydziedziczeniu należy spojrzeć jeszcze na jedną kwestię, a mianowicie problemu zstępnych wydziedziczonego zstępnego. Przepis ten należy rozumieć, zakładając, że wydziedziczenie nie skutkuje uznaniem jakoby wydziedziczony nie dożył otwarcia spadku. Powoduje ono utratę prawa do zachowku, ale nie utratę pozycji spadkobiercy ustawowego. Wydziedziczenie skutkuje pozbawieniem prawa do zachowku wydziedziczonego i nabycie tego prawa przez jego zstępnych. Wobec tego nabywają oni swoje indywidualne prawo do zachowku181.

PODSUMOWANIE Normy prawne przeanalizowane w powyższym rozdziale przedstawiają instytucje zachowku, która w prawie spadkowym zajmuje bardzo ważne miejsce od czasów prawa rzymskiego. Głównym jej celem jest ochrona interesów najbliższych osób spadkodawcy. Zachowek nie jest roszczeniem o jakąś część spadku, lecz o sumę pieniędzy odpowiadającą wartości pewnej części masy spadkowej i jest traktowany, jako dług spadkowy. Analiza przepisów kodeksu cywilnego regulujących przedstawione zagadnienie, wskazał podmioty uprawnione do zachowku oraz kolejność, w jakiej przysługuję im te roszczenie. Z regulacji tych wynika, że samo uprawnienie na podstawie więzi rodzinnych nie jest wystarczające, aby móc ubiegać się o zapłatę zachowku, należy jeszcze spełniać dodatkowe przesłanki. Przedstawiono również, co dolicza się do wartości spadku przy obliczaniu wysokości zachowku oraz w jaki sposób oblicza się wysokość tego roszczenia. Wskazane zostały osoby, które oprócz spadkobierców są odpowiedzialne i w jakich granicach, za zobowiązania wynikające z prawa do zachowku. Analiza przepisów dotyczących zachowku pozwala wskazać treść roszczenia o zachowek oraz jego typ, ponieważ jest to roszczenie majątkowe. Na jego poczet zaliczane są darowizny, zapisy windykacyjne oraz inne korzyści. Dochodzenie roszczenia o zachowek toczy się w trybie procesowym. W ostatniej części przedstawiona została instytucja wydziedziczenia. Jest to specjalne rozrządzenie testamentowe, które 180

Por. A. Kidyba, E. Niezbecka, Komentarz do art. 1010 Kodeksu cywilnego, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex nr. 114621. 181 Por. P. Księżak, Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Spadki, pod red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 786-787.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

pozbawia spadkobiercę prawa do zachowku. Może zostać dokonane z kilku przyczyn jednak może zostać również cofnięte, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy.

SUMMARY Legal provisions analyzed in the foregoing chapter presents institution of legitime, which engages very important spot in inheritance law since Roman law. Protecting interests of testator's loved ones is its main purpose. Legitime is not claim for any part of inheritance, but for amount of money corresponded to value of certain part of the estate and it's treated like inheritance debt. Analysis of the articles of Civil Code, which regulate introduced issue, has pointed subjects entitled, and the order they are entitled to legitime. From these regulations result, that entitlement based on family bonds is not enough to apply for legitime payment, it must be complied with an additional conditions. It has been also presented what counts to inheritance value and how to calculate amount of this claim. There also have been pointed persons, who (besides inheritors) are responsible and bounds of this responsibility, for obligations that result from ligitime's entitlement. Analysis of the articles concerned to legitime allows to indicate the content of legitime's claim and it's type, because it is financial claim. For its entirety counts donation, specific bequest and other benefits. Inquiry of legitime's claim proceeds before the court. In the last part there is presented an institution of disinheritance. It is special testamentary record, which deprives inheritor of legitime's entitlement. It can be done for few reasons, but it can also be canceled if testator forgave inheritor.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA:

Akty prawne: 1. Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 roku, (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm.) 2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26.03.1985 r., (sygn. akt III CZP 75/84, OSN 1985, nr 10, poz. 147) 3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia. 13.02.2004 r. (sygn. akt II CK 444/02, OSP 2007, Nr. 4, poz. 51)

4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dn. 21 października 2009 r., VI ACa 448/09.

Wydawnictwa zwarte: 1. Babiarz S., Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa 2012. 2. Dębiński A., Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2000. 3. Doliwa A., Prawo spadkowe, Warszawa 2012. 4. Kaltenbek-Skarbek L., Żurek W., Prawo spadkowe, Warszawa 2012. 5. Kidyba A., Niezbecka E., Komentarz do art. 1010 Kodeksu cywilnego, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex nr. 114621. 6. Kidyba A., Niezbecka E., Komentarz do art. 1022 Kodeksu cywilnego, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex nr. 114632 7. Kordasiewicz B., Zachowek, w: Prawo spadkowe. Tom 10, pod red. Kordasiewicza B., Warszawa 2013. 8. Księżak P, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2010. 9. Księżak P., Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Spadki, pod red. K. Osajda., Warszawa 2013. 10. Malinowski A., Prawo spadkowe z komentarzem i aktami szczegółowymi, Warszawa 2010.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

11. Pazdan M., Zachowek, w: Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz art. 450-1088, pod red. K. Pietrzykowskiego., Warszawa 2013. 12. Skowrońska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 2014. 13. Skowrońska-Bocian E., Wierciński J., Zachowek, w: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, pod red. Gudowskiego J., Warszawa 2013. 14. Witczak H., Kawałko A., Prawo spadkowe, Warszawa 2011.

Artykuły: 1. Smotter K., Zachowek jako ograniczenie swobody testowania, Państwo i Prawo, nr 9/2013.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

JUSTYNA KUCHARSKA182

WYDZIEDZICZENIE W POLSKIM PRAWIE CYWILNYM

DISINHERITANCE IN POLISH CIVIL LAW

słowa kluczowe: wydziedziczenie, testament, zachowek keywords: disinheritance, will, legitim

STRESZCZENIE Artykuł ma na celu przybliżenie wydziedziczenia w prawie polskim. Sensu stricto jest to instytucja polegająca na pozbawieniu bliskich zachowku. Ukazano ewolucję wydziedziczenia na przestrzeni wieków od początków w prawie rzymskim po współczesne rozważania de lege lata i de lege ferenda. Skupiono się na porównaniu dekretu Prawo spadkowe z obecnie obowiązującą ustawą Kodeks cywilny w zakresie wydziedziczenia. Artykuł wskazuje cechy charakterystyczne konstrukcji. Omówiono skutki jakie wywołuje i jak oddziałuje na inne przepisy kodeksu cywilnego. Wskazano przesłanki zastosowania instytucji. Podkreślono doniosłość przebaczenia i zasadę swobody testowania.

182

Studentka IV roku prawa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wiceprezes Koła Naukowego Publicznego Prawa Gospodarczego. Zaangażowana w działalność Studenckiego Koła Naukowego Prawa Cywilnego i Rodzinnego.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

EXTRACT The aim of article is to present a disinheritance in polish legal system. Disinheritance is the act by which the devisor deprives a person of the right to inherit and legitim the same, who would otherwise be his heir. This article offers an brief analysis of the historical background of disinheritance from Roman law to polish civil code of 23.04.1964. This article also includes the characteristics of disinheritance. Analyzed the effects it produces, and how affects the other provisions of the Civil Code. Later on, described conditions for the application of the institution. Author present how to probate a will includes a testamentary freedom. Then the author enclosed conclusions.

WPROWADZENIE Wydziedziczenie mimo swojej wielowiekowej obecności w prawie wciąż budzi kontrowersje. Literalne brzmienie art. 1008 KC183 pozbawia uprawnionych tylko zachowku. Orzecznictwo sądów kształtuje się różnie. Problemy rodzi właściwa interpretacja woli testatora, który nie zawsze poprawnie odczytuje zamysły ustawodawcy.

RYS HISTORYCZNY Już Starożytni tworzyli konstrukcje prawne służące odsunięciu niektórych członków rodziny od dziedziczenia. W prawie rzymskim pojawiła się instytucja exheredatio. Pater familias miał pełną swobodę testowania. Nie mógł jednak nikogo pominąć (sui heredes aut instituendi aut exheredandi sunt184). Aby skutecznie wydziedziczyć jednego z synów spadkobierca musiał wskazać daną osobę w testamencie np.: ab omnibus heredibus Lucius filius meus exheres esto185. Co do pozostałych spadkobierców stosowano zasadę iuris civilis – ceteri omnes exheredes sunto186. Formalna ochrona przed pominięciem nie broniła członków rodziny przed prawidłowym wydziedziczeniem.187 Doprowadziło to do rozwoju instytucji zachowku (pars legitima). Dopiero justyniańska Nowela 115 z 542 r. wprowadziły 183 184 185 186 187

Kodeks cywilny – ustawa z dnia 23.04.1964r. Dz. U. Nr 16 poz. 93 ze zm., zwany dalej KC U. 22.14, tłum.: Spadkobierców domowych należy albo powołać albo wydziedziczyć G. 2, 127, tłum.: Wobec wszystkich dziedziców Lucjusz, syn mój, niech będzie wydziedziczony G. 2, 128, tłum.: Wszyscy pozostali niech zostaną wydziedziczeni K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2005, s. 482

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

ograniczenie wydziedziczania krewnych z linii prostej do wyraźnie ustalonych przypadków niewdzięczności czy niegodności.188 Ustawodawstwo rzymskie oddziaływało na większość państw Europy, głównie w Niemczech oraz krajach romańskich. Od XII wieku następuje proces tzw. recepcji prawa. W początkach poprzez prace glosatorów, komentatorów i duchownych, a później także przez działalność Sądu Kameralnego Rzeszy oraz rozwój fakultetów prawniczych. Mimo faktu, iż nie doszło do recepcji przez prawo polskie to ustawodawstwo państw zaborczych opierało się na rozwiązaniach rzymskiej jurysprudencji i wprowadziło do polskiej nauki cywilistycznej wątki prawa rzymskiego189. Na ziemiach polskich funkcjonowało wiele systemów prawnych: prawo niemieckie i pruskie (BGB), francuskie (Kodeks Napoleona), austriackie (ABGB), węgierskie, rosyjskie („Swod Zakonow”).190 Współczesne polskie prawo rozpoczęło trudną drogę unifikacji i kodyfikacji po odzyskaniu niepodległości w 1918r.

Pod zaborami ukształtowała się praktyka łącząca

elementy konstrukcyjne z tych systemów wyrażająca się w zasadach, że spadek powinien przypaść najbliższej rodzinie zmarłego, ale pozostawiały jednocześnie spadkobiercy dużą swobodę dysponowania swym majątkiem.191 Prace nad kodyfikacją prawa spadkowego przerwał wybuch II wojny światowej.192 Po zakończeniu działań zbrojnych wydano szereg dekretów: z 8.10.1946 - Prawo spadkowe (Dz. U. Nr 60, poz. 328 ze zm.), również z 8.10.1946r. - Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz. U. Nr 60 poz. 329 ze zm.), z 8.11.1946r. O postępowaniu spadkowym (Dz. U. Nr 63, poz. 346 ze zm.). Pierwsza i jedyną kodyfikację prawa cywilnego uchwalono w 23.04.1964 r. Księga czwarta została poświęcona prawu spadkowemu. Wraz z upadkiem komunizmu rozpoczęto proces uchylania przepisów pozostających reliktami przeszłości. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 2002 r. Utworzono Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego. Zmiany w zakresie regulacji prawnospadkowej mają przyznać spadkodawcy szeroką swobodę rozporządzania mortis causa, aby mógł on wywrzeć wpływ zgodny ze swoją wolą na przyszłą rzeczywistość193.

188

K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 2005, s. 484 Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Kraków 2001, s. 69 190 Historia ustroju i prawa polskiego, J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Warszawa 2005, s. 552 191 Historia ustroju i prawa polskiego, J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Warszawa 2005, s. 561 192 Historia ustroju i prawa polskiego, J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Warszawa 2005, s. 554 193 Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2006, s. 181 189

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

DEKRET PRAWO SPADKOWE Prawo

spadkowe

przewidywało

instytucje

testamentu

negatywnego

oraz

wydziedziczenia. Art. 31 wprowadził definicję legalną testamentu negatywnego stanowiącą, że występuje on w przypadku, gdy spadkodawca wyłączył w testamencie od dziedziczenia ustawowego swego krewnego lub małżonka, nie ustanawiając równocześnie innej osoby spadkobiercą. Wyłączonego uważa się tak, jak gdyby nie żył w chwili otwarcia spadku. Testator nie musi podawać przyczyn tak jak w przypadku dyspozycji z tytułu niniejszego opracowania. Wyłączenie od dziedziczenia nie pozbawia takiego spadkodawcy prawa do zachowku.194 Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, iż wyłączenie wcale nie musi się łączyć z pozbawieniem spadkobiercy jakichkolwiek korzyści majątkowych ze spadku i nie jest równoznaczne z wydziedziczeniem. Wyłączenie w testamencie od dziedziczenia ustawowego spadkodawcy nie musi być wyraźne.195 Najważniejsze jest właściwe zrozumienie animus testandi. Mimo faktu, iż funkcjonowanie testamentu negatywnego nie zostało uregulowane w obecnie obwiązującej kodyfikacji, to jest on nadal dopuszczalny zgodnie z zasadą swobody testowania (podobny pogląd wyrażali J. Gwiazdomorski i J. S. Piątowski, a w kolejnych latach większość doktryny). Dekret Prawo spadkowe po raz pierwszy wprowadzał do prawa polskiego wydziedziczenie rozumiane jako oświadczenie woli testatora powodujące wykluczenie od dziedziczenia (a ściślej – pozbawienie prawa do zachowku)196. Artykuły dot. wydziedziczenia znajdują się w dziale V Zachowek, rozdziale I Spadkobiercy konieczni. Wynika z tego, że testator mógł wydziedziczyć tylko spadkobierców koniecznych czyli zstępnych, małżonka oraz rodziców, którzy w braku testamentu dziedziczyliby z mocy ustawy. Dyspozycja wydziedziczenia była ważna, w przypadku, gdy spadkodawca dokonał jej przy pomocy testamentu podając przyczynę, która istniała w chwili jego sporządzania.197 Dekret przewidywał 3 przyczyny odnoszące się do wszystkich spadkobierców koniecznych : 1) popełnienie zbrodni albo prowadzenie uporczywie wbrew woli spadkodawcy życia niemoralnego; 2) dopuszczenie się względem spadkodawcy lub osoby mu najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) złośliwie i uporczywie nie dopełnianie względem spadkodawcy ciążących na nim

194

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10.04.1975r., III CZP 14/75, OSNC 1976, nr 2, poz. 28 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.10.1962 r. III CR 56/62, OSNCP 1963/6 poz. 138 196 M. Załucki, Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010, s. 80 197 Prawo spadkowe – dekret z 8.10.1946 Dz. U. Nr 60, poz. 328 ze zm., art.148 195

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

obowiązków utrzymania lub innych obowiązków rodzinnych. Ponadto spadkodawca mógł wydziedziczyć swego małżonka także z przyczyny, na podstawie której mógłby uzyskać rozwód z jego winy (art.146 §2), np. dopuszczenie się cudzołóstwa lub przestępstwa hańbiącego198, oraz mógł wydziedziczyć swego zstępnego z powodu jego marnotrawstwa lub znacznego

zadłużenia,

jednak

pozostawieniem

należnego

zachowku

zstępnym

wydziedziczonego (art.147). W przypadku przebaczenia art. 149 odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów dot. niegodnego. Przebaczenie mogło być wyraźne lub dorozumiane. W szczególności uważało się, że spadkodawca przebaczył, jeżeli znając przyczynę wydziedziczenia powołał go do spadku199. Dekret pozbawiał praw spadkobiercy koniecznego wydziedziczonego, nadawał jednak je jego zstępnym. Przy ustalaniu zachowku nie uwzględniano osób wydziedziczonych.200

CHARAKTER PRAWNY I SKUTKI Wydziedziczenie jest typowym rozrządzeniem testamentowym takim jak zapis zwykły (art. 968 KC) czy polecenie (art. 982 KC). Uregulowane zostało w tytule IV Zachowek, Księgi czwartej Spadki Kodeksu cywilnego w art. 1008 – 1011. Zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu i pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 KC można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych.201 Właściwym przepisem pozwalającym pozbawić zachowku jest art. 1008 KC. Sąd Najwyższy wskazuje także iż, tak unormowane wydziedziczenie jest daleko idące w skutkach, odsuwa wymienione osoby od dziedziczenia i pozbawia możliwości dochodzenia stosownej wierzytelności pieniężnej (art. 991 § 2).202 Podobnie M. Pogonowski203 i E. Niezbecka204. E. SkowrońskaBocian wyróżnia podział na wydziedziczenie sensu stricto, którym jest tylko możliwość pozbawienia zachowku, zauważa że w potocznym rozumieniu dotyczy to pozbawienia zdolności do dziedziczenia, jednak z prawem do zachowku.205 Znacząca część doktryny łączy wydziedziczenie tylko z pozbawieniem zachowku.206 Należałoby zauważyć, iż prawo nie jest 198

Prawo małżeńskie – dekret z 7.11.1945 Dz. U.1945.48.270, art. 24 Prawo spadkowe, art. 9 200 Prawo spadkowe, art. 152 201 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.01.2001 r., sygn. IV CKN 250/00 202 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10.04.1975 r., III CZP 14/75, OSNC 1976, nr 2, poz.28 203 M. Pogonowski, Wydziedziczenie. Zarys problematyki, Rejent 2005, nr 4, s. 121 204 E. Niezbecka, Skutki prawne testamentu negatywnego i wydziedziczenia, Rejent 1992, nr 7-8, s.16; Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex 2015 205 E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2012, s. 111 206 B. Kordasiewicz, System Prawa Prywatnego, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2010, s. 841 199

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

stanowione dla prawa, ale dla ludzi i powinno odzwierciedlać w tym przypadku wolę testatora i świadomość prawną obywateli. Być może w art. 1008 KC brak jest § 2, który podobnie jak w przypadku niegodności (art. 928 KC) stanowiłby wprost, że spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Uprawnienie małżonka i innych osób bliskich do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego są niezależne od powołania do dziedziczenia. Z dobrodziejstw art. 923 KC mogą korzystać także wydziedziczeni. Z treści art. 939§2 (tzw. zapis naddziałowy) wynika, iż uprawnionym jest małżonek, który dziedziczyłby z ustawy. Małżonek spadkodawcy zostaje pozbawiony uprawnienia do żądania przedmiotów urządzenia domowego ponadto w tych wszystkich przypadkach, kiedy ustawa nakazuje traktować spadkobiercę jak osobę, która nie dożyła chwili otwarcia spadku (np. 1008 KC)207. Zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu udziału spadkowego będącego podstawą do obliczenia zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zostali wydziedziczeni. W przypadku prawomocnego orzeczenia separacji małżonek spadkobiercy nie dochodzi do dziedziczenia z ustawy.208 W sprawach dotyczących zapisu zwykłego oraz zapisu windykacyjnego nie mają zastosowania przepisy o wydziedziczeniu (art. 972 i 9816 KC). Spadkobierca

wydziedziczony

może

żądać

sporządzenia

spisu

inwentarza,

jeżeli

uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku (art. 637 § 1 KPC)209. Niegodność i wydziedziczenie łączy forma przebaczenia spadkobiercy. Odróżnia natomiast krąg podmiotów – spadkobiercy ustawowi, testamentowi, zapisobiorcy zwykli i windykacyjni, uprawnieni do zachowku oraz przesłanki – dotyczące przewinień względem spadkodawcy, ale także względem testamentu (umyślne przerobienie, zniszczenie). Uznania spadkobiercy przez sąd za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes w odpowiednim terminie.210

KRĄG PODMIOTOWY I PRZESŁANKI Testator może wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców, którzy byliby uprawnieni do zachowku. W kręgu uprawnionych nie znajdują się dziadkowie spadkodawcy. Wynika to z przekonania ustawodawcy, iż są oni najbliższymi członkami rodziny i często 207

E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex 2015 Art. 9351 KC 209 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24.01.2007 r., III CZP 149/06 210 Art. 928 KC i nast. 208

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

odgrywają w niej ogromną rolę, np. pomoc finansowa dla innych członków rodziny. Jak wskazuje doktryna, uprawnienia wskazane w art. 938 i 966 KC stanowią dla dziadków spadkodawcy namiastkę zachowku.211 Brak rodzeństwa spadkodawcy może wynikać z występowania w społeczeństwie przeważającej ilości tzw. „małych rodzin”, złożonych z rodziców i ich dzieci. W odniesieniu do ochrony zstępnych i małżonka spadkodawcy, uzasadnieniem ograniczenia swobody testowania jest konstytucyjny nakaz ochrony rodzicielstwa i małżeństwa – wywiedziony w szczególności z art. 18 Konstytucji 212. Na uwagę zasługuje również wskazany w podanym orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego fakt, iż z samego istnienia więzi rodzinnych nie wynika uprawnienie do uzyskania tytułu prawnego przysługującego osobie zmarłej przez pozostałych przy życiu członków jej rodziny. Dopuszczalne i wystarczające jest takie określenie osoby wydziedziczanej, które pozwoli na zidentyfikowanie jej w sposób nie budzący wątpliwości 213 - np. Jan K. ma dwóch synów, w swoim testamencie zamieszcza rozrządzenie: „Wydziedziczam mojego najstarszego syna”. Gdy w drodze wykładni testamentu nie można oznaczyć wydziedziczonych, to wydziedziczenie jest bezskuteczne214. Wierzytelność z tytułu zachowku jest dziedziczna215 i zbywalna, więc może być przeniesiona na inną osobę216. Uzyskuje ona własne prawo niezależne od prawa poprzednika. Na tej samej podstawie nie mogą zostać wydziedziczeni także zstępni wydziedziczonego, jeżeli żadna z okoliczności wymienionych w art. 1008 KC bezpośrednio ich nie dotyczy.217 Osoba pominięta w testamencie, a uprawniona może wystąpić z roszczeniem o zachowek do spadkobierców.218 Kodeks cywilny formułuje zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia. Co najmniej jedna z nich powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 KC). Występują, gdy uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 211

M. Załucki, Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010, s. 332 i nast. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.07.2013 r., 85/6/A/2013 213 E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004, s. 135 214 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.08.2009 r., III CSK 7/09 215 Art 1011 KC 216 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.02.1975 r., III CZP 91/74, OSN 1976, nr 1, poz. 6 217 E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex 2015 218 Art. 991 KC 212

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia określona w art. 1008 pkt 1 KC wymaga łącznego spełnienia trzech przesłanek: 1) sprzeczności postępowania z zasadami współżycia społecznego; 2) uporczywości takiego postępowania; 3) dezaprobaty spadkodawcy219.

Definicja zasad współżycia społecznego nastręcza wiele trudności, gdyż jest to bardzo szeroka klauzula generalna. Wyznaczają one bowiem tylko pewne granice zachowań uznanych za słuszne i tym samym – granice ocen220. W ocenie Sądu Najwyższego na treść zasad współżycia społecznego składają się akceptowane i godne ochrony reguły rzetelnego postępowania w stosunkach społecznych221. Zachowanie uprawnionego do zachowku musi być świadome i spowodowane okolicznościami, które leżą po jego stronie oraz muszą mieć charakter uporczywy. Jeśli podstawą wydziedziczenia jest stan trwały, to powinien on istnieć w chwili wydziedziczenia222. W judykaturze można znaleźć przykłady narkomanii i alkoholizmu spadkobierców oraz prowadzonego przestępczego trybu życia. W kodeksie cywilnym nie występuje definicja osoby najbliższej. Kodeks karny223 określa krąg takich osób w art. 115 § 11, są to: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. J.S. Gwiazdomorski uważał pogląd, że za osobę najbliższą należy rozumieć osobę związaną ze spadkodawcą tak silnymi więzami uczuciowymi, iż czyn popełniony przeciwko jednej z tych osób można z punktu widzenia dolegliwości krzywdy czy cierpienia spadkodawcy postawić „prawie że w równym rzędzie” z czynem popełnionym przeciwko samemu spadkodawcy224. Kwestię popełnienia przez spadkobiercę przestępstwa rozstrzygnie sąd przy zastosowaniu przepisów prawa 219 220 221 222 223 224

M. Pazdan, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. II, Warszawa 2011, s. 1192 Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, pod red. P. Księżaka, M. Pyziak-Szafnickiej, Lex 2015 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.1998 r., I CKN 459/97 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21.12.2012, I ACa 911/12 Kodeks karny – ustawa z dnia 6.06.1997r., Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553 ze zm. J.S. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 396

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

karnego – przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu (rozdział XIX), wolności (rozdział XXIII), rażącej obrazy czci (rozdział XXVII). Zgodnie z art. 11 KPC 225 ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Podstawę wydziedziczenia tworzy samo dopuszczenie się czynu226, może mieć ono charakter jednorazowy, ważne jednak aby przesłanka była spełniona przed sporządzeniem testamentu. Przesłanka z pkt 3 podobnie jak występująca w pkt 1 charakteryzuje się uporczywością działania spadkobiercy czyli wielokrotnością i trwałością. Jeżeli podstawę stanowi stan trwały powinien on istnieć w chwili wydziedziczenia227. Pojęcie „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych" wyjaśnia Sąd Najwyższy jako również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami 228. Judykatura wskazuje także uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, nieudzielenie pomocy w czasie choroby, brak opieki. Sam rozpad małżeństwa i pozostawanie małżonków w faktycznej separacji nie może być uznany za zaniedbywanie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, konieczne jest bowiem wskazanie przez spadkodawcę co było przyczyną rozpadu i dopiero określone zachowania ze strony osoby podlegającej wydziedziczeniu mogą być oceniane w kontekście przesłanek z art. 1008 KC229. Obowiązki małżeńskie reguluje dział II KRO230. Są to: wspólne pożycie, wzajemna pomoc i wierność oraz współdziałanie dla dobra rodziny. Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się (art. 87 KRO), chodzi tu także o pomoc finansową i w gospodarstwie dzieci względem rodziców (art. 91). Sąd Apelacyjny w Warszawie stwierdził, iż art. 1008 nie ma charakteru jednokierunkowego. Wskazana norma dopuszcza ustalenie i rozpatrywanie relacji rodzinnych, jako symetrycznego układu powinności i uprawnień, badanie i roztrząsanie przyczyny naruszenia obowiązków przez spadkodawcę. Sankcyjny charakter wydziedziczenia wymaga ustalenia cechy obiektywnie nieprawidłowego, zawinionego postępowania 225 226 227 228 229 230

Kodeks postępowania cywilnego – ustawa z dnia 17.11.1964r., Dz. U. 1964 Nr 43 poz. 296 B. Kordasiewicz, System Prawa Prywatnego, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2010, s. 854 M. Pogonowski, Wydziedziczenie. Zarys problematyki, Rejent, nr 4/2005, s. 123 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.11.2002 r., II CKN 1397/00 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13.11.2013r., VI ACa 578/13 Kodeks rodzinny i opiekuńczy – ustawa z dnia 25.02.1964 r., Dz.U. 1964 Nr 9 poz.59 ze zm.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

uprawnionego. Skoro wspólnota rodzinna nigdy nie zaistniała to nie mogła zostać zerwana poprzez zaniechanie dopełniania obowiązków rodzinnych.231

SKUTECZNOŚĆ WYDZIEDZICZENIA Zgodnie z fundamentalną zasadą postępowania cywilnego ciężar udowodnienia faktu spoczywa na tej osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie, zaś rolą sądu jest ocena, czy okoliczności te należą do jednej z przesłanek wskazanych w art.1008 KC. Nawet bowiem, gdyby w rzeczywistości istniała przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie, ale spadkodawca tej przyczyny nie wskazał w testamencie jako podstawy wydziedziczenia, rozrządzenie spadkodawcy w tym zakresie nie byłoby skuteczne232. Dla stwierdzenia, że doszło do ważnego wydziedziczenia nie jest wystarczającym umieszczenie w testamencie określonego oświadczenia woli, ale niezbędne jest wykazanie, że oświadczenie to było oparte na faktach, a nie jedynie na niezasadnym przeświadczeniu spadkodawcy233. Spadkobierca wydziedziczony w testamencie, któremu już z innych przyczyn nie służy roszczenie o zachowek, może w celu ochrony innego

interesu

prawnego

–

żądać

ustalenia,

że

wydziedziczenie

jest

bezpodstawne234. W sprawie o ustalenie bezpodstawności wydziedziczenia wytoczonej przez spadkobiercę testamentowego wydziedziczonemu zstępnemu spadkodawcy oraz małoletnim zstępnym wydziedziczonego, małoletnich powinien reprezentować kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 w związku z art. 98 § 2 pkt 2 i § 3 KRO)235. Wyrok uzasadniający bezskuteczność wydziedziczenia ma charakter deklaratoryjny. Teoretycznie można wydziedziczenie traktować jako narzędzie o pewnej dozie represji. Stąd istotne znaczenie ma instytucja przebaczenia, polegająca na darowaniu i puszczeniu w niepamięć pewnych przewinień spadkobiercy przez spadkodawcę, wyłączająca zastosowanie dziedziczenia.236 Przebaczenie jest skuteczne, gdy spadkodawca dokonuje go w pełnej zdolności do czynności prawnych lub przynajmniej z dostatecznym rozeznaniem,

231 232 233 234 235 236

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24.11.2011r., I Aca 524/11 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13.11.2013r., VI ACa 578/13 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 08.03.2013, I ACa 99/13 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.12.1974 r., I CR 873/74 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.03.2008 r., III CZP 1/08 M. Załucki, Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010, s. 431 i nast.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

mając świadomość swoich działań237. Art. 1010 nie odnosi się do formy przebaczenia. Powszechnie uznaje się za akt woli o charakterze uczuciowym 238. W §1 znalazło się sformułowanie, że spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy, jeśli już mu przebaczył. Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę w jakiej przebaczenie nastąpiło.239 Ustawodawca milczy w kwestii odwołania wydziedziczenia, więc ma tu zastosowanie zasada swobody testowania, ale także pewien formalizm cechujący szczególny dokument jakim jest testament. Sposoby odwołania testamentu wyrażone zostały w art. 946 KC. Należy pamiętać, iż w przypadku sprzeczności między dysproporcjami testamentowymi

racjonalna

wykładnia

będzie

polegać

zapewnieniu

możliwie

najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy. Nieważność testamentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia. Oświadczenie o wydziedziczeniu może istnieć bez oświadczenia o powołaniu do spadku, a więc bezskuteczność tego drugiego w żadnej mierze nie może powodować bezskuteczności wydziedziczenia240. Wydziedziczenia nie można dokonać pod warunkiem (np. za „karę” - „jeśli moja córka nie skończy studiów oraz nie przestanie palić papierosów”) oraz z zastrzeżeniem terminu („jeśli przed trzydziestym rokiem życia nie wyjdzie za mąż”). Krytykowana jest także dopuszczalność wydziedziczenia częściowego. M. Załucki wyraża pogląd, że taką konstrukcje należałoby uznać za przebaczenie, a w polskim porządku prawnym nie ma podstaw do jej zastosowania.241 Kodeks cywilny wprawdzie nie przewiduje takiego rozrządzenia, ale część doktryny przychyla się do jego stosowania. 242 Skutkowałoby to zmniejszeniem wysokości kwoty należnej z zachowku.

237 238 239 240 241 242

Art. 1010 KC P. Księżak, Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, Państwo i prawo 2006, z.11, s. 54 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14.06.1971, III CZP 24/71, OSNCP 1972, Nr 2, poz. 23 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27.02.2013 r., I ACa 862/12 M. Załucki, Wydziedziczenie częściowe – głos w dyskusji, Monitor Prawniczy, nr 14/2013 R. M. Paliwoda, Dopuszczalność dokonywania wydziedziczenia częściowego w polskim prawie spadkowym, Monitor Prawniczy, nr 7/2013

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

PODSUMOWANIE Obecność wydziedziczenia w wielu systemach prawnych, jego modyfikacje odpowiadające kulturze danego społeczeństwa podkreślają doniosłość i ważność tej instytucji w obrocie prawnym.

Ochrona dziedziczenia wciąż jest aktualna i polega na właściwej wykładni

testamentu lub zastosowania przepisów ustawy. Wydziedziczenie nacechowane jest negatywnym emocjami testatora w stosunku do spadkobiercy, który zachowywał się nieetycznie i generował konflikty. Spadkodawcy często działają pod silnym wzburzeniem i zapominają, że o skuteczności wydziedziczenie zadecyduje ostatecznie sąd.

SUMMARY The presence of disinheritance in many legal systems, the modifications corresponding to the culture of a society emphasize the significance and importance of this institution in legal transactions. The protection of inheritance is still actual and is based on the correct interpretation of the will or the application of the provisions of the Act. Disinheritance is characterized by negative emotions in relation to the testator - heirs, who behaved unethically and generate conflicts. Testator often operate under strong agitation and forget that the effectiveness of the court will ultimately decide disinheritance.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC BIBLIOGRAFIA

Akty prawne 1. Dekret Prawo małżeńskie z 7.11.1945 r. (Dz. U. 1945 Nr 48 poz. 270) 2. Dekret Prawo spadkowe z 8.10.1946 r. (Dz. U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) 3. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22.04.2002 r. w sprawie utworzenia, organizacji i trybu działania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego 4. Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23.04.1964 r. (Dz. U. 1964 Nr 16 poz. 93 ze zm.) 5. Ustawa Kodeks karny z dnia 6.06.1997 r. (Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553 ze zm.) 6. Ustawa Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17.11.1964 r. (Dz. U. 1964 Nr 43 poz. 296 ze zm.) 7. Ustawa Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25.02.1964 r. (Dz. U. 1964 Nr 9 poz.59 ze zm.)

Orzecznictwo 1. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14.06.1971, III CZP 24/71, OSNCP 1972, Nr 2, poz.23 2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.02.1975 r., III CZP 91/74, OSN 1976, nr 1, poz. 6 3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10.04.1975r., III CZP 14/75, OSNC 1976, nr 2, poz.28 4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24.01.2007 r., III CZP 149/06 5. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13.03.2008 r., III CZP 1/08 6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.10.1962 r., III CR 56/62, OSNCP 1963/6 poz.138 7. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.12.1974 r., I CR 873/74 8. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3.02.1998 r., I CKN 459/97 9. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.01.2001 r., IV CKN 250/00 10. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.11.2002 r., II CKN 1397/00 11. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.08.2009 r., III CSK 7/09 12. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27.02.2013 r., I ACa 862/12 13. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 08.03.2013 r., I ACa 99/13 14. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24.11.2011 r., I Aca 524/11 88

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC 15. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21.12.2012 r., I ACa 911/12 16. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13.11.2013 r., VI ACa 578/13 17. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.07.2013 r., 85/6/A/2013

Wydawnictwa zwarte 1. Gwiazdomorski J.S., Prawo spadkowe, Warszawa 1959 2. Historia ustroju i prawa polskiego, J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Warszawa 2005 3. Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, pod red. P. Księżaka, M. Pyziak-Szafnickiej, Lex 2015 4. Kordasiewicz B., System Prawa Prywatnego, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2010 5. Niezbecka E., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, pod red. A. Kidyby, Lex 2015 6. Pazdan M., Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. II, Warszawa 2011 7. Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Kraków 2001 8. Skowrońska-Bocian E., Prawo spadkowe, Warszawa 2012 9. Skowrońska-Bocian E., Testament w prawie polskim, Warszawa 2004 10. Załucki M., Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010 11. Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2006

Artykuły 1. Księżak P., Przebaczenie w polskim prawie cywilnym, Państwo i prawo, nr 11/2006 2. Niezbecka E., Skutki prawne testamentu negatywnego i wydziedziczenia, Rejent, nr 78/1992 3. Paliwoda R. M., Dopuszczalność dokonywania wydziedziczenia częściowego w polskim prawie spadkowym, Monitor Prawniczy, nr 7/2013 4. Pogonowski M., Wydziedziczenie. Zarys problematyki, Rejent, nr 4/2005 5.

Załucki M., Wydziedziczenie częściowe – głos w dyskusji, Monitor Prawniczy, nr 14/2013 89

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

MARTA SOBIECKA243

ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KODEKSU CYWILNEGO W PRAWIE PRACY NA MOCY ART. 300 KODEKSU PRACY

AUXILIARY APPLICATION OF THE CIVIL CODE TO EMPLOYMENT RELATIONSHIPS ON THE BASIS OF ART. 300 OF LABOUR CODE

słowa kluczowe: kodeks cywilny, kodeks pracy, odpowiednie stosowanie keywords: civil code, labour code, auxiliary application

STRESZCZENIE 243

Studentka IV roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji

Uniwersytetu Warszawskiego, studentka II roku studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo Unii Europejskiej, prawo cywilne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Artykuł 300 KP ustanawia zasady posiłkowego stosowania do stosunku pracy przepisów KC. Reguluje on jedno z zasadniczych zagadnień w prawie pracy, jakim jest brak zupełności regulacji założony przez ustawodawcę przy uchwalaniu KP. Podstawową przesłanką stosowania przepisów KC do stosunku pracy jest brak unormowania określonej sprawy w przepisach prawa pracy. Warunkiem stosowania określonego przepisu KC jest jego niesprzeczność z zasadami prawa pracy. Ponieważ stosunek pracy nie jest stosunkiem cywilnoprawnym, posiłkowe stosowanie przepisów KC musi być przy tym odpowiednie, co oznacza, iż dyspozycja i sankcja wybranego przepisu KC tylko wyjątkowo może być stosowana wprost.

EXTRACT Article 300 of the Labour code sets the rules of auxiliary application of the civil code to employment relationships (as labour code is not a complete legislation). Basic premise of auxiliary application of the civil code to employment relationships is lack of regulation of specific issue in labour law. Another premise is consistency of civil rule with principles of labour law. Finally, it must be highlighted that the auxiliary application of civil code to employment relationships must be adequate, not explicit.

WPROWADZENIE

Początki prawa pracy wiążą się z rewolucją przemysłową. Pierwotnie prawo pracy kształtowało się w ramach prawa cywilnego i administracyjnego. Jako samodzielna gałąź prawa, prawo pracy wyodrębniło się po I wojnie światowej. 244 W polskiej literaturze sama nazwa „prawo pracy” pojawiła się właśnie dopiero po I wojnie światowej w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Używano jej jednak w ograniczonym zakresie, bowiem zdecydowanie częściej posługiwano się określeniami takimi jak: „prawo robotnicze”, „prawo przemysłowe”, czy „ustawodawstwo fabryczne”.245 Jako pojęcie ustawowe określenie „prawo pracy” pojawiło się w polskim porządku prawnym dopiero w ustawie z dnia 26 czerwca 1974

244 245

Szerzej na ten temat: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/prawo-pracy;3961894.html Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. Barana, Warszawa 2013, s. 31

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

roku – Kodeks Pracy246. Jednak za symboliczną datę ostatecznego wyodrębnienia się prawa pracy od prawa cywilnego w Polsce przyjmuje się wejście w życie 1 stycznia 1965 roku ustawy z 23.04.1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny247 , w której znalazł się art. XII. Przepis ten stanowił, że w wypadkach nieuregulowanych przepisami prawa cywilnego stosuje się odpowiednio do stosunków pracy przepisy KC, chyba że nie są one zgodne z zasadami prawa pracy. Ponadto art. XII stanowił, iż KC nie narusza przepisów ustawodawstwa pracy.

„Długotrwała przynależność prawa pracy do prawa cywilnego zaowocowała więzią pomiędzy tymi dziedzinami”248. Ta więź znajduje wyraz między innymi w posiłkowym stosowaniu Kodeksu Cywilnego249 w prawie pracy na mocy art. 300 KP, a wcześniej na mocy art. XII Przepisów wprowadzających kodeks cywilny. Oczywiście do zastosowania KC w prawie pracy niezbędne jest zachowanie warunków przewidzianych w art. 300 KP, którym poświęcona będzie dalsza część niniejszego opracowania.

PRZESŁANKI STOSOWANIA KC W PRAWIE PRACY

Art. 300 KP stanowi podstawę prawną posiłkowego stosowania KC w prawie pracy. Zgodnie z nim w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy, przy czym wszystkie przesłanki wymienione w tym przepisie muszą być spełnione kumulatywnie. Zatem określona sprawa nie może być uregulowana prawem pracy (tzn. istnieje luka w prawie pracy), sprawa musi dotyczyć stosunku pracy, a samo zastosowanie KC nie może być w sprzeczności z zasadami prawa pracy niesprzeczności)250,

(klauzula

zarówno podstawowymi, jak i innymi wynikającymi z charakteru stosunku

pracy (jak np. zasada podporządkowania czy zasada ryzyka pracodawcy). Ponadto należy podkreślić trzy kwestie. Po pierwsze, przepisy KC mają być stosowanie odpowiednio, a nie wprost oraz po drugie, posiłkowo mogą być stosowane tylko normy cywilistyczne zawarte w

246

Ustawa z dnia 16 czerwca 1974r. - Kodeks pracy, Dz. U. Nr 24, poz. 141 ze zm., dalej: KP Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm 248 B. Bury, Odpowiednie stosowanie w prawie pracy wybranych przepisów księgi III Kodeksu cywilnego, Monitor Prawniczy, nr 5/2007 247

249

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. - Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm., dalej: KC Nazwy „klauzula niesprzeczności” chętnie używa A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis 250

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

KC, a nie w innych aktach prawnych251. Po trzecie, stosowanie norm KC należy ograniczyć do stosunku pracy, a nie innych stosunków prawnych wchodzących w zakres prawa pracy, „chociaż w tej kwestii nie ma pełnej zgodności w nauce prawa pracy”252. Warto podkreślić, że brzmienie art. 300 KP nie zostało zmienione od daty wejścia w życie KP, tj. od 1 stycznia 1975 r. Dlatego dla pełnego zrozumienia bogatej treści tego przepisu należy szczegółowo rozważyć wszystkie użyte w nim zwroty, bowiem dopiero pogłębione rozważania na temat ich znaczenia pozwolą na zrozumienie, w jaki sposób art. 300 KP może być stosowany w systemie prawa pracy, Na koniec ogólnej analizy przesłanek dopuszczalności zastosowania odesłania z art. 300 KP warto podkreślić, że „mając na uwadze charakter prawny odesłania zawartego w art. 300 KP, w nauce prawa pracy przyjmuje się, że jest to przepis odsyłający do analogii stosowania prawa spośród kilku grup przepisów odsyłających drugiego stopnia.”253

SPRAWY NIEUNORMOWANE PRZEPISAMI PRAWA PRACY Podstawowym warunkiem stosowania KC wprawie pracy jest stwierdzenie, że dana kwestia nie została unormowana przepisami prawa pracy w rozumieniu art. 9 KP 254. 251

Jak ujmuje to M.Barzycka – Banaszczyk, Prawo pracy, Warszawa 2013, s. 3: „(…) w sprawach nieuregulowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, a nie przepisy prawa cywilnego (…)”. 252 A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis 253 por. K. Roszewska, Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do stosunku pracy, Warszawa 2004, s. 43, praca doktorska obroniona na Uniwersytecie Warszawskim w 2004 r., niepubl., dostępna w bibliotece Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego [za] A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis; „W teorii prawa wyróżnia się przepisy odsyłające systemowo I i II stopnia. Do przepisów odsyłających I stopnia zalicza się przepisy odsyłające do konkretnego artykułu (przepisy odsyłające sensu stricto) oraz przepisy odsyłające o charakterze blankietowym (sensu largo). Te ostatnie dzieli się na przepisy odsyłające sankcji oraz przepisy blankietowe dyspozycji. Do przepisów odsyłających II stopnia zalicza się: przepisy derogacyjne sensu stricto, przepisy blankietowe legi speciali, generalne klauzule derogacyjne, przepisy odsyłające do analogii stosowania prawa oraz odsyłające przepisy kompetencyjne (na temat typów przepisów odsyłających wyróżnianych w teorii prawa zob. J. Wróblewski, Przepisy odsyłające, ZNUŁ 1964, z. 35” - A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis 254 Art. 9 [Źródła prawa pracy] § 1. Ilekroć w Kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.§ 2. Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych.§ 3. Postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych.§ 4. Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

W doktrynie prawa pracy nie ma pełnej zgodności co do tego, jak rozumieć wyrażenie "sprawy nieunormowane" zawarte w art. 300 KP. Dominuje pogląd255, zgodnie z którym chodzi tu o tzw. rzeczywiste luki konstrukcyjne, inaczej zwane w teorii prawa lukami technicznymi. O luce w takim rozumieniu można mówić jedynie wówczas, gdy dla określonego prawnie doniosłego stanu faktycznego, nie można znaleźć pasującej normy prawa pracy. Taka sytuacja ma miejsce, gdy w ogóle brakuje takiego unormowania lub gdy takie unormowanie istnieje, ale jest niewystarczające. Lukę techniczną należy odróżnić od unormowania niepełnego, in. fragmentarycznego. Unormowanie niepełne nie stanowi wystarczającej podstawy uprawniającej do posiłkowego stosowania KC w prawie pracy, ponieważ jak wskazują przedstawiciele doktryny „bardziej jest wskazane poszukiwanie rozwiązania w normach prawa pracy.”256 Przesłanką dopuszczalności posiłkowego zastosowania KC jest istnienie luki technicznej w obowiązującym w danym momencie prawie pracy. Doktryna257 jest zgodna co do tego, że ustawodawcy nie chodzi o tzw. lukę aksjologiczną polegającą na braku pożądanego unormowania.258 Krytykę powyższych poglądów prezentowanych w piśmiennictwie z zakresu prawa pracy, które utożsamiają pojęcie "sprawy nieuregulowane" użyte w art. 300 KP z luką konstrukcjną przeprowadziła K. Roszewska. W ocenie tej autorki pojęcia "sprawy nieuregulowane" użytego w art. 300 KP, nie należy odnosić do żadnej z koncepcji dotyczącej luk w prawie wypracowanych w ogólnej teorii prawa, bowiem lukę w prawie traktuje się jako wadę sytemu prawa, tymczasem brak regulacji niektórych spraw w prawie pracy jest celowy i przez ustawodawcę zamierzony259 . Jeżeli zatem ustawodawca z góry przewiduje, że część zdarzeń mających znaczenie prawne w prawie pracy nie jest uregulowana w przepisach prawa pracy, nie można mówić o istnieniu luki w prawie, ale poszukiwać odpowiednich unormowań w przepisach KC. 255

Tak: T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys systemu. Część ogólna, Kraków-Warszawa 1986, s. 142; A. Kijowski, [w:] Zieliński, Komentarz 2000, s. 1208; G.Bieniek, Prawo pracy a prawo cywilne, cz. I, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 9/1986, s. 22; U. Jackowiak [w:], Prawo pracy. Podręcznik dla studentów prawa, pod red. U. Jackowiak, Kraków 2003, s. 67; H. Szurgacz, [w:] Prawo pracy. Zarys wykładu, pod red. H. Szurgacza Warszawa 2005, s. 41 256 B. Bury, Odpowiednie stosowanie w prawie pracy wybranych przepisów księgi III Kodeksu cywilnego, Monitor Prawniczy, nr 5/2007 257 Szerzej na ten temat: A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis 258 Zob. L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, Warszawa 2010, s. 33. Por. także M.T. Romer, Prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2000, s. 771 259 K. Roszewska, Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do stosunku pracy, Warszawa 2004, s. 84

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Za słuszny należy uznać pogląd doktryny, że sięganie do KC każdorazowo powinno być poprzedzone rozważeniem istnienia normy prawa pracy, która reguluje sytuację podobną do przedmiotowej, tj. wymagającej rozstrzygnięcia.260 Uzasadnienie takiego działania jest oczywiste – co do zasady przepisy prawa pracy bardziej odpowiadają istocie stosunku pracy niż przepisy prawa cywilnego uregulowane w Kodeksie Cywilnym. W doktrynie podkreśla się również, że podstawy prawnej dla oceny konkretnego stanu faktycznego należy poszukiwać w całej gałęzi prawa pracy, a nie tylko w KP.261 Jeżeli istnieje przepis normujący choćby podobny stan faktyczny, należy go zastosować stosując wykładnię per analogiam i – w takiej sytuacji - nie ma podstaw do odpowiedniego stosowania KC. Kwestia istnienia luki w prawie pracy każdorazowo będzie przedmiotem analizy organu rozpoznającego spór ze stosunku pracy. Jeżeli organ dojdzie do wniosku, że luka faktycznie występuje to zastosuje odpowiednio przepis KC, w podstawie prawnej rozstrzygnięcia powołując na pierwszym miejscu stosowny przepis KC w związku z art. 300 KP albo odwrotnie powołując na pierwszym miejscu art. 300 KP w związku ze stosownym art. KC.262

STOSUNEK PRACY Drugim warunkiem dopuszczalności posiłkowego stosowania KC w prawie pracy jest przyjęcie, że kwestia wymagająca rozstrzygnięcia dotyczy stosunku pracy. Przy czym w doktrynie nie ma zgody, co do tego, czy chodzi tutaj o zbiorowe stosunki pracy, czy jedynie o przepisy indywidualnego prawa pracy, tj. przepisy regulujące indywidualny stosunek prawny łączący bezpośrednio konkretnego pracownika z konkretnym pracodawcą. Zgodnie poglądem, głoszonym np. przez I. Sierocką263 chodzi tu jedynie o przepisy indywidualnego prawa pracy. Odmienny pogląd wyrazili m.in. L. Florek264 i B. Bury265. Ich zdaniem 260

Tak K. Roszewska, Skutki sprzeczności przepisów Kodeksu cywilnego z zasadami prawa pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, Nr 2/2005, s. 22, Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1996, s. 45 oraz J. Skoczyński [w]: Kodeks pracy. Komentarz, pod red. L. Florka, Warszawa 2013, s. 914. 261

Tak m.in. M.T. Romer, Prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2000 s. 771. Szerzej na temat rozbieżności co do formułowania podstawy prawnej: M.T. Romer, Prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2000, s. 771 oraz B. Bury, Odpowiednie stosowanie w prawie pracy wybranych przepisów księgi III Kodeksu cywilnego, Monitor Prawniczy, nr 5/2007 263 Por. I. Sierocka, Charakter prawny. s. 46. 262

264

L. Florek, Umowny charakter układu zbiorowego pracy, Państwo i Prawo, Nr 7/1997, s. 24. B. Bury, Odpowiednie stosowanie w prawie pracy wybranych przepisów księgi III Kodeksu cywilnego, Monitor Prawniczy, nr 5/2007 265

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

dyspozycja art. 300 KP odnosi się zarówno do indywidualnych, jak i do zbiorowych stosunków pracy, w tym zwłaszcza do stosunków łączących strony rokowań i układów zbiorowych pracy. Drugi pogląd wydaje się znacznie bliższy intencji polskiego ustawodawcy.

BRAK SPRZECZNOŚCI NORM KC Z ZASADAMI PRAWA PRACY

Kolejnym warunkiem dopuszczalności posiłkowego stosowania KC w prawie pracy jest brak sprzeczności norm KC, które mają zostać odpowiednio zastosowane z zasadami prawa pracy (tzw. klauzula niesprzeczności). Zatem na tle art. 300 KP istotne jest ustalenie, co należy rozumieć przez zasady prawa pracy. W nauce prawa pracy, począwszy od lat 50. XX w., formułuje się różne katalogi zasad prawa pracy i proponuje różne definicje tego pojęcia. Najogólniej rzecz ujmując, zasady prawa pracy są to normy ogólne, które mają fundamentalne znaczenie dla wszystkich regulowanych prawem pracy stosunków. J. Stelina definiuje

zasady prawa

pracy jako

„dyrektywy o

wysokim

stopniu

ogólności,

odzwierciedlające funkcję możliwie wielu norm prawa pracy i posiadające doniosłe znaczenie dla regulacji stosunków społecznych”266. A. Rycak buduje bardziej rozbudowaną definicję: „jako zasady prawa pracy uznaje się normy prawne o charakterze ogólnym (czy inaczej o dużym stopniu ogólności), które wyrażają podstawowe reguły, idee, założenia, mające zasadnicze znaczenie w systemie prawa pracy oraz znaczenie dla kształtowania i stosowania prawa, odzwierciedlające istniejący układ stosunków społeczno-gospodarczych, a także podstawowe założenia polityki społecznej państwa, ustalające jednocześnie prawne dyrektywy postępowania skierowane do określonych adresatów”267. Niektóre z zasad prawa pracy zostały przez ustawodawcę sformułowane wprost i nazwane jako podstawowe zasady prawa pracy268 uregulowane w art. 10–18 KP. Inne należy wyprowadzić w drodze wykładni przepisów prawa pracy, np. zasada ochrony trwałości stosunku pracy, zasada ograniczonej odpowiedzialności materialnej pracownika za wyrządzoną szkodę czy zasada ochrony wynagrodzenia za pracę.

266

J. Stelina, Glosa do wyroku SN z 5.11.1998 r., I PKN 414/98, OSNP Nr 24/1999, poz. 779 , Orzecznictwo Sądów Polskich, Nr 5/2000, s. 77. 267 A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis 268 Bardzo ciekawe opracowanie podstawowych zasad prawa pracy oparte o bogate orzecznictwo stanowi: R. Szlehaus, Z. Szczuka, Prawo pracy. Skrypt dla aplikantów radcowskich Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, Warszawa 2013, s. 23 - 39

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Zasady prawa w znaczeniu normatywnym trzeba koniecznie odróżnić od zasad prawa w znaczeniu opisowym i postulatywnym269, bowiem rozróżnienie zasad prawa w tych trzech rozumieniach jest bardzo istotne w kontekście art. 300 KP, bowiem jedynie zasady prawa pracy w znaczeniu normatywnym są wyznacznikiem odpowiedniego stosowania prawa cywilnego do stosunków pracy w kwestiach nieuregulowanych w prawie pracy, a zasady prawa pracy w znaczeniu opisowym , czy postulatywnym takimi wyznacznikami już nie są.270 Warto rozważyć sytuację, w której dany przepis KC jest jednocześnie zgodny z jedną normą prawa pracy i pozostaje w sprzeczności z inną normą prawa pracy. Doktryna w takiej sytuacji stwierdza, że należy przeprowadzić wartościowanie pomiędzy tymi normami prawa pracy, w wyniku którego należy ustalić, która zasada i w jakich przypadkach ma przewagę nad drugą.271

ODPOWIEDNIE STOSOWANIE PRZEPISÓW KC Ostatnim warunkiem dopuszczalności posiłkowego stosowania KC w prawie pracy jest konieczność jego stosowania odpowiedniego. Problem odpowiedniego stosowania przepisów jest przedmiotem wielu wypowiedzi272 zarówno w ogólnej teorii prawa, jak i w orzecznictwie, począwszy od lat 60. „Odpowiednie stosowanie oznacza tyle, co stosowanie odpowiadające celowi, przeznaczeniu przepisu, spełniające wymagane warunki. Implicite zakłada konieczność dokonania zmiany w normie prawnej, by odpowiadała ona specyfice stosunku prawnego, do którego ma być zastosowana”273. Konieczność stosowania odpowiedniego KC w prawie pracy zawiera w istocie trzy 269

Zasady prawa w znaczeniu normatywnym to wiążące dyrektywy postępowania, natomiast zasady prawa w znaczeniu opisowym są uogólnioną charakterystyką określonych instytucji prawnych dokonywaną przez naukę prawa, a zasady o charakterze postulatywnym są jedynie wyrazem pewnych idei kierunkowych i myśli przewodnich danej gałęzi prawa. 270 J. Skoczyński [w]: Kodeks pracy. Komentarz, pod red. L. Florka, Warszawa 2013, s. 915 271

K. Roszewska, Skutki sprzeczności przepisów Kodeksu cywilnego z zasadami prawa pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, Nr 2/2005, s. 23 272

M.in. J. Nowacki, "Odpowiednie" stosowanie przepisów prawa, Państwo i Prawo, nr 3/1964; R. Hauser, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa - uwagi porządkujące, Przegląd Prawa i Administracji t. LXV, Wrocław 2005, s. 151 i n.; A. Błachnio-Parzych, Przepisy odsyłające systemowo (wybrane zagadnienia); uchw. SN (7) z 30.1.2000 r., I KZP 50/00, Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Karna i Wojskowa, 2001, Nr 3-4, poz. 16 273 W. Masewicz [w]: Kodeks pracy po nowelizacji, pod red. W. Masewicza, Warszawa 1996,s. 836.

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

możliwości274: 

stosowanie określonych przepisów wprost,



stosowanie określonych przepisów po dokonaniu odpowiedniej modyfikacji275, uwzględniającej specyfikę danej instytucji prawa pracy (odpowiednie stosowanie sensu stricto)276,



całkowitą niemożność zastosowania określonego przepisu, także w części277.

Odpowiednie stosowanie przepisów KC w sprawach ze stosunków pracy może nastąpić tylko wówczas, gdy zostanie stwierdzona zgodność tych przepisów z zasadami prawa pracy. Natomiast

stwierdzenie sprzeczności normy KC z którąkolwiek z zasad prawa pracy

wyklucza możliwość zastosowania normy cywilistycznej do danego stanu faktycznego.

OBECNY MODEL STOSOWANIA KC W PRAWIE PRACY – ARGUMENTY ZA JEGO UTRZYMANIEM ORAZ ARGUMENTY ZA JEGO ZMIANĄ W doktrynie278 toczy się dość burzliwa dyskusja na temat obecnego modelu stosowania KC w prawie pracy.

274

Podział za: B. Bury, Odpowiednie stosowanie w prawie pracy wybranych przepisów księgi III Kodeksu cywilnego, Monitor Prawniczy, nr 5/2007 275

Przykładowo w razie zawarcia umowy przedwstępnej zobowiązującej do zawarcia umowy o pracę, zastosowanie ma art. 390 KC. Jednak z uwagi na zasadę wolności pracy, nie można zastosować wobec pracownika sankcji z art. 390 § 2 KC, tj. dopuścić możliwości dochodzenia przez pracodawcę zawarcia umowy przyrzeczonej. Dopuszczalna jest natomiast sankcja odszkodowawcza przewidziana w art. 390 § 1 KC, a zatem przepis ten ma odpowiednie zastosowanie do zawarcia umowy przedwstępnej zobowiązującej do zawarcia umowy o pracę, z tym że jego odpowiednie stosowanie wymaga z kolei modyfikacji przewidzianej w nim sankcji odszkodowawczej poprzez jej ograniczenie do wysokości trzykrotności ustalonego wynagrodzenia pracownika (tak M. Gersdorf-Giaro, Zawarcie umowy o pracę, Warszawa 1985, s. 132). 276

Zob. m.in. J. Iwulski, W. Sanetra, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 1996, s. 722. Por. także W. Masewicz [w]: Kodeks pracy po nowelizacji, pod red. W. Masewicza, Warszawa 1996, s. 836; J. Nowacki, "Odpowiednie" stosowanie przepisów prawa, Państwo i Prawo, nr 3/1964, s. 367 i nast.; M. Raczkowski, Odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego o wyzysku w stosunkach pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, Nr 7/2006, s. 11 oraz J. Skoczyński [w]: Kodeks pracy. Komentarz, pod red. L. Florka, Warszawa 2013, s. 914. 277

Zob. J. Nowacki, Odpowiednie" stosowanie przepisów prawa, Państwo i Prawo, nr 3/1964, s. 370 i nast. Por. także T. Liszcz, Glosa do wyroku SN z 11.6.2003 r., jw., s. 355. 278 M. in. S. Driczinski, Stosowanie przepisów prawa cywilnego w prawie pracy – kilka uwag de lege lata i de lege ferenda, Monitor Prawniczy, nr 9/2007

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Za zmianą obecnego modelu przemawiają następujące argumenty: 1) Osoby zajmujące się prawem pracy w praktyce, zarówno osoby niebędące prawnikami, jak i praktykujący prawnicy, czy nawet sady, z Sądem Najwyższym włącznie, niejednokrotnie mają ogromne problemy ze „zdiagnozowaniem prawnym sytuacji”279, gdy zachodzi konieczność stosowania KC w związku z brakiem regulacji w prawie pracy. Taka sytuacja doprowadza do niepewność prawa oraz do wzrostu ryzyka rozbieżnych rozstrzygnięć sądowych w analogicznych sytuacjach. 2) Artykuł 300 KP wywołuje również wątpliwości z punktu widzenia dzisiejszej techniki legislacyjnej. Wydaje się, że odesłanie zawarte w tym artykule nie spełnia wymogów dla tego typu konstrukcji legislacyjnej. Jest to odesłanie zbyt szerokie (do całego KC) i niejasne (ze względu na konieczność doprecyzowania poszczególnych określeń użytych w tym przepisie prawnym).280 3) Redakcja art. 300 KP wpływa również na postrzeganie prawa pracy w aspekcie jego samodzielności. Tak szerokie odesłanie do przepisów prawa cywilnego może sprawiać sugerować, zwłaszcza laikom, że prawo pracy, podobnie jak prawo rodzinne czy prawo prasowe stanowi część prawa cywilnego, a tak przecież nie jest. Za utrzymaniem obecnego modelu przemawiają następujące argumenty: 1) Obecna redakcja art. 300 KP daje ogromną elastyczność organom stosującym prawo. jest to zarówno ogromna wada, jak i ogromna zaleta takiego rozwiązania legislacyjnego. 2) Za pozostawieniem dotychczasowego rozwiązania przemawia też „inercja przyzwyczajeń Dotychczasowy model okrzepł już i mimo swojej niedoskonałości jest stosowany. W teorii prawa wskazuje się, że zmiana stanu prawnego powinna zostać dokonana, jeżeli istnieje

279

S. Driczinski, Stosowanie przepisów prawa cywilnego w prawie pracy – kilka uwag de lege lata i de lege ferenda Monitor Prawniczy, nr 9/2007 280 Szerzej na ten temat: S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 2004, s. 298

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

uzasadnione

stanowisko

przedmiocie

ulepszenia

istniejącego

stanu

rzeczy” 281.

3) Za pozostawieniem obecnego modelu przemawia również argument systemowy. System prawa jest spójny, nie ma więc potrzeby powtarzania przepisów zawartych w KC ponownie w KP. Oczywiście łatwo podać kontrargument – wystarczyłoby w KP enumeratywnie wymienić, które przepisy z KC powinny być stosowane wprost, które zmodyfikowane, a które wcale.

KATALOG PRZEPISÓW KC STOSOWANYCH W PRAWIE PRACY282

Art. 3 (zakaz retroakcji) – np. wyr. SN z dnia 19.11.1997 r., sygn. I PKN 379/97

Art. 6 (ciężar dowodu) – np. wyr. SN z dnia 5.12.2006 r., sygn. II PK 112/06, wyr. SN z dnia 12.10.1999 r., sygn. II UKN 144/99

Art. 8 – 20 (pełnoletniość, zdolność do czynności prawnych, ważność umowy, itp.)

Art. 23 i 24 (ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu) – np. wyr. SN z dnia 16.11.2000 r., sygn. I PKN 537/00

Art. 56 (skutki czynności prawnej) – np. uchw. SN z dnia 3.12.2003 r., sygn. III PZP 16/03

Art. 58 (nieważność czynności prawnej) – wyr. SN z dnia 7.08.2001 r., sygn. I PKN 563/00, wyr. SN z dnia 25.01.2005, sygn. II UK 141/04,

281

S. Driczinski, Stosowanie przepisów prawa cywilnego w prawie pracy – kilka uwag de lege lata i de lege ferenda, Monitor Prawniczy, nr 9/2007 282

Lista została opracowana na podstawie: A. Rycak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015, Leglis oraz A. Sobczak, Komentarz do art. 300 [w] Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. A. Sobczaka, Warszawa 2014, Legalis

100

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Art. 60 (oświadczenie woli) - wyr. SN z dnia 19.03.2002 r., sygn. I PKN 209/01

Art. 61 (chwila złożenia oświadczenia woli) - wyr. SN z dnia 6.10.1998 r., sygn. I PKN 369/98, wyr. SN z dnia 9.12.1999 r., sygn. I PKN 430/99 Art. 64 (orzeczenie sądu zastępujące oświadczenie woli danej osoby) Art. 65 (wykładnia umów i oświadczeń woli) - wyr. SN z dnia 1.10.1999 r., sygn. I PKN 251/99 Art. 66 i n. (zawarcie umowy) - wyr. SN z dnia 4.10.2000 r., sygn. I PKN 58/00 Art. 76 KC (forma czynności prawnych zastrzeżona w umowie) - wyr. SN z dnia 5.09.1997 r., sygn. I PKN 250/97

Art. 82-88 (wady oświadczeń woli) – uchw. SN z dnia 24.09.2004 r., sygn. II PZP 8/04

Art. 89 (warunek) – wyr. SN z dnia 12.2.2004 r., sygn. I PK 398/03

Art. 95 i n. (przedstawicielstwo) - wyr. SN z dnia 22.7.1998 r., sygn. I PKN 223/98

Art. 110-115 (terminy) - wyr. SN z dnia 29.09.2005 r., sygn. I PK 531/03

Art. 3531 (granice swobody umów) - wyr. SN z dnia 3.11.2010 r., sygn. II PK 93/10

Art. 354 (sposób wykonania zobowiązania) Art. 3581 (waloryzacja świadczeń pieniężnych) - wyr. SN z dnia 16.1.1996 r., sygn. I PRN 114/94, wyr. SN z dnia 8.10.1996 r., sygn. II PRN 90/96

101

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Art. 359 orar art. 481 (odsetki) - wyr. SN z dnia 19.8.1999 r., sygn. I PKN 189/99, uchw. SN z dnia 10.1.2003 r., sygn. III PZP 23/02 Art. 361 (adekwatny związek przyczynowy, szkoda) - wyr. SN z dnia 27.2.2007 r., sygn. II PK 208/06 Art. 363 (naprawienie szkody) - wyr. SN z dnia 23.2.2005 r., sygn. III PK 74/04 Art. 389-390 (umowa przedwstępna) - wyr. SN z dnia 10.1.1998 r., sygn. I PKN 482/97 Art. 395 (umowne prawo odstąpienia) - wyr. SN z dnia 24.10.2006 r., sygn. II PK 126/06 Art. 405-411 (bezpodstawne wzbogacenie) - wyr. SN z dnia 9.1.2007 r., sygn. II PK 138/06 Art. 415-449 (odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych) - wyr. SN z dnia 11.6.2003 r., sygn. I PK 273/02, . wyr. SN z dnia 2.10.2008 r., sygn. I PK 57/08, wyr. SN z dnia 13.11.1997 r., sygn.I PKN 352/97 Art. 450-470 (wykonanie zobowiązań) - wyr. SN z dnia 7.5.1998 r., sygn. I PKN 88/98 Art. 471-486 (skutki niewykonania zobowiązań) - wyr. SN z dnia 16.01.2007 r., sygn. II PK 174/06, wyr. SN z dnia 7.12.2000 r., sygn. I PKN 135/00, wyr. SN z dnia 13.10.2004 r., sygn. II PK 36/04 Art. 483 (kara umowna) - wyr. SN z dnia 3.11.2010 r., sygn. II PK 93/10, wyr. SN z dnia 8.01.2008 r., sygn. II PK 120/07

102

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

PODSUMOWANIE Długotrwała przynależność prawa pracy do prawa cywilnego zaowocowała więzią pomiędzy tymi dziedzinami. Ta więź znajduje wyraz między innymi w posiłkowym stosowaniu Kodeksu Cywilnego w prawie pracy na mocy art. 300 Kodeksu Pracy. Zgodnie z nim w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy, przy czym wszystkie przesłanki wymienione w tym przepisie muszą być spełnione kumulatywnie. Zatem określona sprawa nie może być uregulowana prawem pracy (tzn. istnieje luka w prawie pracy), sprawa musi dotyczyć stosunku pracy, a samo zastosowanie KC nie może być w sprzeczności z zasadami prawa pracy. Ponadto należy podkreślić dwie kwestie: przepisy KC mają być stosowanie odpowiednio, a nie wprost oraz posiłkowo mogą być stosowane tylko normy cywilistyczne zawarte w KC, a nie w innych aktach prawnych. W doktrynie toczy się dość burzliwa dyskusja na temat obecnego modelu stosowania KC w prawie pracy. Można znaleźć zarówno argumenty przemawiająca za tym modelem, jak i przeciwko niemu.

SUMMARY For long time labour law was a part of civil law. This heritage is visible in the article 300 of the labour code, which sets the rules of auxiliary application of the civil code to employment relationships. According to this article 300 whenever given issue is not regulated in labour law, one must auxiliary apply civil code to this case. Basic premise of auxiliary application of the civil code to employment relationships is lack of regulation of specific issue in labour law. Another premise is consistency of civil rule with principles of labour law. Finally, it must be highlighted that the auxiliary application of civil code to employment relationships must be adequate, not explicit. In the doctrine, there is a heated debate on current mode of application of the civil code to employment relationships. Some researchers argue that the model is correct, some disagree.

103

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. - Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm 2. Ustawa z dnia 16 czerwca 1974r. - Kodeks pracy, Dz. U. Nr 24, poz. 141 ze zm.

Wydawnictwa zwarte: 1. Barzycka – Banaszczyk M., Prawo pracy, Warszawa 2013 2. Florek L., Zieliński T., Prawo pracy, Warszawa 2010 3. Iwulski J., Sanetra W., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 1996 4. Kodeks pracy. Komentarz, pod red. L. Florka, Warszawa 2013 5. Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. A. Sobczaka, Warszawa 2014, Legalis 6. Kodeks Pracy. Komentarz., pod red. K. Walczaka, Warszawa 2015 7. Kodeks pracy po nowelizacji, pod red. W. Masewicza, Warszawa 1996, 8. Prawo pracy. Podręcznik dla studentów prawa, pod red. U. Jackowiak, Kraków 2003 9. Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. Barana, Warszawa 2013 10. Prawo pracy. Zarys wykładu, pod red. H. Szurgacza Warszawa 2005 11. Romer M. T., Prawo pracy. Komentarz, Warszawa 2000, s. 771 12. Roszewska K., Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do stosunku pracy, Warszawa 2004 13. Salwa Z., Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1996 14. Szlehaus R., Szczuka Z., Prawo pracy. Skrypt dla aplikantów radcowskich Okręgowej Izby Radców Prawnych w Warszawie, Warszawa 2013 15. Wronkowska S., Zieliński M., Komentarz do zasad techniki prawodawczej, Warszawa 2004 16. Zieliński T., Prawo pracy. Zarys systemu. Część ogólna, Kraków-Warszawa 1986

104

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Artykuły: 1. Bury B., Odpowiednie stosowanie w prawie pracy wybranych przepisów księgi III Kodeksu cywilnego, Monitor Prawniczy, nr 5/2007 2. Bieniek G., Prawo pracy a prawo cywilne, cz. I, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 9/1986 3. Driczinski S., Stosowanie przepisów prawa cywilnego w prawie pracy – kilka uwag de lege lata i de lege ferenda, Monitor Prawniczy, nr 9/2007 4. Florek L., Umowny charakter układu zbiorowego pracy, Państwo i Prawo, Nr 7/1997 5. Hauser R., Odpowiednie stosowanie przepisów prawa - uwagi porządkujące, Przegląd Prawa i Administracji t. LXV, Wrocław 2005 6. Nowacki J., "Odpowiednie" stosowanie przepisów prawa, Państwo i Prawo, nr 3/1964 7. Raczkowski M., Odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego o wyzysku w stosunkach pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, Nr 7/2006 8. Roszewska K., Skutki sprzeczności przepisów Kodeksu cywilnego z zasadami prawa pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, Nr 2/2005 9. Stelina J., Glosa do wyroku SN z 5.11.1998 r., I PKN 414/98, OSNP Nr 24/1999, poz. 779 , Orzecznictwo Sądów Polskich, Nr 5/2000

Źródła internetowe 

http://kadry.infor.pl/poprzednie_tematy_dnia/591756,Kiedy-mozna-zastosowacprzepisy-Kodeksu-cywilnego-w-prawie-pracy.html



http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawa-pracy/artykul/odpowiednie-stosowanie-wprawie-pracy-wybranych-przepisow-ksiegi-iii-kodeksu-cywilnego/



http://www2.wpia.uw.edu.pl/files//podyplomowe/gospodarka_rynkowa/stosowanie%2 0art.%20300_raczkowski.pdf



http://biznes.onet.pl/wiadomosci/analizy/analizy-podatkowe/stosowanie-normkodeksu-cywilnego-do-stosunku-pracy-przepisy-regulujace-obliczanie/skxsb



http://orka.sejm.gov.pl/opinie6.nsf/nazwa/Stanowisko_SK_28_09/$file/Stanowisko_S K_28_09.pdf



http://www.prawo-pracy.pl/kodeks_pracy_a_kodeks_cywilny-p-112.html 105

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC



http://www.informacjaprawnicza.pl/Article,7408,10/



http://twoje-prawo.com.pl/kodeks-cywilny-a-kodeks-pracy/



http://ppmp.com.pl/index.php/orzecznictwo/141-terminy/166-stosowanie-zasadprawa-cywilnego-do-obliczania-terminow-w-prawie-pracy



http://www.mpips.gov.pl/aktualnosci-wszystkie/prawo-pracy/art,6133,stanowiskompips-w-sprawie-stosowania-weksli-jako-zabezpieczenia-roszczen-pracodawcy-wstosunkach-pracy.html



http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.ekon-element-000168112435



http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=42&cad=rja&uac t=8&ved=0CCkQFjABOCg&url=http%3A%2F%2Fwww.law.uj.edu.pl%2F~kppips% 2Fupload%2Fprzep%2520kc%2520stosowane%2520%2520w%2520stos.%2520pracy .DOC&ei=AYmgVPm0FKuv7Abt9oGADw&usg=AFQjCNGMEL31p1SbOyWx_gJ5 Z2zLcU6ahg&sig2=Tw3IeVQAXu6aC_Woa-kOzQ&bvm=bv.82001339,d.ZGU



http://www.prawnik-online.eu/stosunek-przepisow-kodeksu-cywilnego-do-stosunkupracy,3,1624.html



http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/prawo-pracy;3961894.html



http://www.arslege.pl/12593/materialy-edukacyjne/8267/poczatki-prawa-pracy/



http://www.zus.pl/files/prasa/Pocz%C4%85tki%20i%20rozw%C3%B3j%20ubezpiecz e%C5%84.pdf

106

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

MIKOŁAJ ŚLĘZAK283

ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KODEKSU CYWILNEGO NA MOCY ART. 2 KODESU SPÓŁEK HANDLOWYCH. PROBLEMY WYBRANE.

AUXILIARY APPLICATION OF CIVIL CODE ON THE BASIS OF ART. 2 OF COMMERCIAL COMPANIES CODE. SELECTED ISSUES. słowa kluczowe: prawo cywilne, kodeks spółek handlowych, kodeks cywilny keywords: civil law, Commercial Companies Code ,Civil Code

STRESZCZENIE Polskie prawo prywatne oparte jest na zasadzie jedności prawa cywilnego, dlatego problematyka spółek handlowych stanowi integralną część prawa cywilnego. Kodeks spółek handlowych zawiera podobne postanowienia do art. 1 kodeksu handlowego, stanowiąc, że w sprawach określonych w art. 1 § 1 nieuregulowanych w ustawie stosuje się przepisy kodeksu cywilnego, a jeżeli wymaga tego właściwość stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio.

283

107

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

EXTRACT Polish private law is based on the principle of civil law unity. Therefore, all issues connected with commercial companies are part of civil law. Commercial Companies Code (as previous legislations) refers users to Civil Code always whenever given issue is not regulated by it.

WPROWADZENIE Polskie prawo prywatne oparte jest na zasadzie jedności prawa cywilnego, dlatego problematyka spółek handlowych stanowi integralną część prawa cywilnego. Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne także odnoszące się do przedsiębiorców, podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. W swojej regulacji uwzględnia umowy handlowe (czyli takie w których co najmniej jedna ze stron musi być przedsiębiorcą). Przyjęta koncepcja jedności prawa cywilnego oddziałuje na kodeks spółek handlowych 284, co powoduje że przepisy kodeksu spółek handlowych należy traktować jako lex specialis, natomiast kodeksu cywilnego jako lex generalis285. W kodeksie handlowym art. 1 regulował stosunek przepisów kodeksu handlowego do kodeksu cywilnego, zgodnie z którym w stosunkach handlowych obowiązują w braku przepisów kodeksu handlowego i ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego przepisy prawa cywilnego. Skutkowało to, tym, że prawo cywilne miało charakter prawa drugorzędnego, które znajdowało zastosowanie dopiero po przepisach pisanego i zwyczajowego prawa handlowego. Charakter przepisów prawa cywilnego był, więc wyraźnie uzupełniający286. Stosowano, więc prawo cywilne w braku rozstrzygnięcia w przepisach prawa handlowego i normach powszechnych szczególnego prawa zwyczajowego. Prawo handlowe nazywane było prawem zawodu kupieckiego287. Kodeks spółek handlowych zawiera podobne postanowienia do art. 1 kodeksu handlowego. stanowiąc, że w sprawach określonych w art. 1 § 1 nieuregulowanych w ustawie stosuje się przepisy kodeksu cywilnego, a jeżeli wymaga tego właściwość stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio. Powoduje to, że 284

Kodeks cywilny, Dz. U. z 1966, Nr 16, poz. 93, dalej: KC

285

Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, Państwo i Prawo, nr 2/2001, s. 28. 287 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2014, s. 25-31 286

108

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

zarówno pod rządami kodeksu handlowego z 1934r., jak i pod rządami kodeksu spółek handlowych

do stosunków wynikających z zawarcia umowy spółki handlowej, w

nieregulowanych sprawach stosujemy wprost lub odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego. Przepisy kodeksu spółek handlowych288, zawierają jednak wiele odrębności w stosunku do stosunków obligacyjnych uregulowanych w kodeksie cywilnym. Nie możemy, więc stosować wprost wielu przepisów części ogólnej i szczególnej księgi trzeciej w stosunku do spółek prawa handlowego. Zasada wolności umów i autonomii woli stron, także doznaje szeregu ograniczeń, które mają szerszy zakres niż w prawie zobowiązań, spowodowane jest to szczegółową regulacją struktur organizacyjnych, jakimi są spółki289. Zasada wolności umów może być ograniczona głównie w odniesieniu do umowy spółki. Umowa spółki jako umowa organizacji gospodarczej zawiera nie tylko stosunki wewnętrzne (inter partes - czyli między wspólnikami i między wspólnikami a spółką), ale także stosunki zewnętrzne - między spółką a osobami trzecimi. Kodeks spółek handlowych zawiera bardzo szczegółowe regulacje umowy spółki w spółkach kapitałowych, związane jest to z tym, że spółki te charakteryzują się większym nasileniem elementów organizacyjnych niż spółki osobowe290.

ZASADY STOSOWANIA PRZEPISÓW KODEKSU CYWILNEGO Zgodnie z zasadami KSH najpierw powinniśmy zastosować przepisy kodeksu spółek handlowych, a gdy w kodeksie brakuje stosowanej regulacji to sięgamy wprost do przepisów kodeksu cywilnego, ponieważ w obrocie prawnym, mogą zdarzyć się jednak sytuacje, w których właściwość stosunku prawnego spółki handlowej będzie wymagała odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego291. Należy przyjąć za M. Pazdanem292, że przepisy kodeksu cywilnego do spółek handlowych, należy stosować, gdy: po pierwsze, brak jest powodów do przyjęcia regulacji negatywnej w przepisach kodeksu spółek handlowych; po drugie gdy stosunek guestionis nie został uregulowany w przepisach kodeksu spółek handlowych, czyli gdy brak jest w 288

Kodeks spółek handlowych, Dz. U. z 2000, nr 94, poz. 1037, dalej: KSH

289

Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2014, s. 25-31 291 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 292 M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, Państwo i Prawo, nr 2/2001, s. 28. 290

109

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

przepisach kodeksu odpowiedzi na rozstrzygany problem; po trzecie zaś gdy brak jest również przesłanek, które usprawiedliwiają wypełnienie luki przy wykorzystaniu innych przepisów kodeksu spółek handlowych w drodze analogii legis. Pierwsza z wymienionych sytuacji dotyczy tzw. regulacji negatywnej w przepisach kodeksu spółek handlowych, odnosi się ona do sytuacji, gdy KSH reguluje wyczerpująco daną kwestię i pomija przepisy KC293. Przykładem takiego uregulowania w KSH jest art. 21 § 6 KSH294, który stanowi, że orzeczenie o rozwiązaniu spółki nie wpływa na ważność czynności prawnych zarejestrowanej spółki. Oznacza to, że np. do umów zawartych przez rozwiązaną spółkę nie stosuje się m.in. przepisów art. 58 KC295. Inne przykłady tego typu przepisów w KSH to art. 254 § 2 KSH296, 427 § 2 KSH297 oraz art. 510 § 2 KSH298. Obok wyczerpującej regulacji KSH danej kwestii mogą też występować sytuacje, w których za wyłączeniem zastosowania przepisów KC przemawiają dyrektywy wykładni funkcjonalnej, ale w takich przypadkach znajduje zastosowanie art. 2 zd. 2 KSH299. O wyczerpującej lub negatywnej regulacji nie można mówić w KSH na przykład w odniesieniu do przepisów o wadliwych uchwałach spółek kapitałowych (art. 254 i art. 422427 KSH). Istotne kwestie w zakresie wadliwych uchwał, a dokładnie nieważności regulują przepisy art. 58 § 1-3 KC. Sąd Najwyższy w swoim orzecznictwie także porusza kwestię stosowania przepisów kodeksu cywilnego do wadliwych uchwał, m.in. w wyroku 300 z dnia 13.05.2004r., orzekł, że art. 58 § 3 KC stosuje się również do uchwał wzruszalnych, jeżeli zaskarżona część uchwały nie jest nierozerwalnie związana z jej pozostałymi elementami. 293

M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, Państwo i Prawo, nr 2/2001, s. 32 Art. 21 KSH § 6. Orzeczenie o rozwiązaniu spółki nie wpływa na ważność czynności prawnych zarejestrowanej spółki. 295 Art. 58 KC: § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. § 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. § 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana. 296 Art. 254 § 2. W przypadkach gdy ważność czynności dokonanej przez spółkę jest zależna od uchwały zgromadzenia wspólników, uchylenie takiej uchwały nie ma skutku wobec osób trzecich działających w dobrej wierze. 297 Art. 427 § 2. W przypadkach, w których ważność czynności dokonanej przez spółkę jest zależna od uchwały walnego zgromadzenia, uchylenie takiej uchwały nie ma skutku wobec osób trzecich działających w dobrej wierze. 298 Art. 510 § 2. Wykreślenie z rejestru, o którym mowa w § 1, nie wpływa na ważność czynności prawnych spółki przejmującej albo spółki nowo zawiązanej, dokonanych w okresie między dniem połączenia a dniem ogłoszenia o wykreśleniu. Za zobowiązania wynikające z takich czynności łączące się spółki odpowiadają solidarnie. 299 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 300 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.05.2004r., sygn. V CK 452/04 294

110

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Przykładem nieuzasadnionego wyłączenia przepisów KC o miarkowaniu szkody (art. 362 KC) jest wyrok Sądu Najwyższego z 10.02.2011r., w którym Sąd orzekł, że art. 2 KSH stoi na przeszkodzie stosowania art. 362 KC w razie odpowiedzialności za szkodę członka zarządu na podstawie art. 299 KSH. Jak uważa S. Sołtysiński: ,,twierdzenie, że art. 299 KSH "wyczerpująco reguluje odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. za jej zobowiązania, zarówno pod względem podmiotowym jak i przedmiotowym […]", jest wysoce dyskusyjne, gdyż powołany przepis KSH z całą pewnością nie normuje takich kwestii, jak pojęcie szkody, związek przyczynowy i miarkowanie szkody. Sąd [przecież] nie badał również, czy za eliminacją miarkowania szkody przemawia właściwość stosunku prawnego spółki handlowej"301. Niekiedy może się okazać, że dobrym rozwiązaniem będzie zastosowanie w drodze analogii odpowiednich przepisów KSH, zamiast sięgania do przepisów kodeksu cywilnego, np. art. 377 KSH302 stosujemy do członków rady nadzorczej. Oprócz tego art. 2 zd. 1 KSH zawiera także kilka szczegółowych odesłań do KC, np. w art. 45 KSH, art. 49 § 1 KSH, art. 202 § 5 KSH i art. 369 § 6 KSH. W innych przepisach może znaleźć pojęcia takie jak „umowa” – art. 3 KSH, „nieruchomości i inne prawa rzeczowe" – art. 8 § 1 KSH, „odpowiedzialność solidarna" – art. 10 § 3 KSH, „potrącenie" art. 14 § 4 KSH czy też „czynność prawna" - art. 17 § 1 KSH albo „zdolność do czynności prawnych" art. 21 § 1 pkt 4 KSH. W takich przypadku, gdy kodeks odwołuje się do pojęć z prawa cywilnego przepisy KC znajdą również zastosowanie303.

AUTONOMIA REGULACJI KSH A ODPOWIEDNIE STOSOWANIE PRZEPISÓW KC Autonomia regulacji spółek prawa handlowego w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego wyraża się w wielu przepisach kodeksu spółek handlowych. Jedną z takich regulacji jest art. 21 KSH, który stanowi, że nie każda czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna. Jest to wyraźne ograniczenie sankcji z art. 58 § 1 KC. Innym przykładem ograniczenia stosowania przepisów kodeksu cywilnego w kodeksie spółek handlowych jest wprowadzenie zasady ograniczonej wolności umów w stosunku do spółki akcyjnej, zgodnie 301

Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS Art. 377 KSH W przypadku sprzeczności interesów spółki z interesami członka zarządu, jego współmałżonka, krewnych i powinowatych do drugiego stopnia oraz osób, z którymi jest powiązany osobiście, członek zarządu powinien wstrzymać się od udziału w rozstrzyganiu takich spraw i może żądać zaznaczenia tego w protokole. 303 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 302

111

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

bowiem z art. 304 KSH statut może zawierać postanowienie odmienne, niż przewiduje ustawa, jeżeli ustawa na to zezwala, zaś statut może zawierać dodatkowe postanowienia, chyba że na mocy ustawy wynika, że umowa przewiduje wyczerpujące uregulowanie albo dodatkowe postanowienia statutu są sprzeczne z naturą spółki akcyjnej (art. 304 § 4 KSH). Oznacza to, że zasada wolności umów wyrażona w art. 3531 KC, nie ma pełnego zastosowania co do zmian, ani uzupełnienia w statucie rozwiązań ustawowych. Odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego do stosunku prawnego spółki handlowej nie należy łączyć ze stosowaniem analogii w ramach norm kodeksowych. Ustawodawca w kodeksie spółek handlowych zdecydował się na wyczerpującą regulację stosunków spółek kapitałowych, zaś w stosunku do spółek osobowych konieczne jest stosowanie wykładni rozszerzającej304. Nakaz stosowania przepisów KC powinniśmy traktować jako wyjątek od zasady wyrażonej w art. 2 zd. 1 KSH, a więc wyraz ograniczonej autonomii prawa spółek handlowych. Zgodnie z Uzasadnieniem Rządowego Projektu KSH z 1999r :. „cechy prawa spółek handlowych wymagają uznania ograniczonej autonomii tego działu prawa cywilnego. Swoistość stosunków tego działu prawa polega nie tylko na roli czynnika organizacyjnego, lecz także na innych odrębnościach, które nie pozwalają stosować do nich np. większości przepisów KC o zobowiązaniach wzajemnych”. Zasadniczo odpowiednie stosowanie przepisów oznacza wystąpienie następujących możliwości305: 1. niektóre przepisy będą zastosowane wprost, nie będą występowały ich jakiekolwiek modyfikacje albo modyfikacje te będą miały jedynie charakter gramatyczny, który dostosuje brzmienie przepisu do konkretnego stanu prawnego; 2. przepisy będą stosowane z modyfikacjami, które nie będą ograniczać się do ich gramatycznego brzmienia, ale będą merytorycznie dostosowane do konkretnego stanu prawnego, 3. niektóre przepisy kodeksu cywilnego nie będą w ogóle stosowane306.

304

Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2014, s. 25-31 T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, Komentarz, Spółki osobowe, Warszawa 2001, s. 31-32. 306 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 305

112

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

NAKAZ ODPOWIEDNIEGO STOSOWANIA PRZEPISÓW KC I JEGO WYJĄTKI Nakaz odpowiedniego stosowania przepisów powstaje, gdy wymaga tego „właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej [...]". Zastosowanie przez ustawodawcę w tym miejscu klauzuli generalnej pozostawia judykaturze i doktrynie zadanie stałego precyzowania niedookreślonych zwrotów, które są użyte w danym przepisie. Zwrot „właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej" nawiązuje do art. 3531 KC, który zawiera kryteria dla zasady wolności umów.

Odwołanie się do właściwości stosunku spółki handlowej, nie

powoduje, że wszystkie spółki handlowe stanowią takie same stosunki prawne, co prawda łączą je wspólne cechy, ale każda ze spółek posiada cechy swoiste, które różnią je od pozostałych typów spółek.

Oznacza to, że w procesie wykładni przed zastosowaniem

przepisów KC należy badać, czy do określonego stanu faktycznego, możemy zastosować te przepisy. Po pierwsze musimy zbadać właściwość konkretnego stosunku prawnego, co nie ogranicza się jedynie do uwzględnienia swoistych cech ustawowego typu spółki handlowej, ale także do oceny konkretnego stosunku prawnego np. poprzez uwzględnienie natury spółki publicznej307 albo spółki prywatnej, w której możemy dopuścić znacznie większą autonomię woli stron np. w zakresie podwyższenia ustawowego progu większości głosów wymaganej dla zmiany statutu, niż w spółce publicznej308. Potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa obrotu powoduje, że powstają odstępstwa od stosowania przepisów KC wprost do stosunków prawnych nieuregulowanych w KSH. Wynika to z

natury spółek handlowych, które wchodzą w stosunki prawne z wieloma

podmiotami, wśród których najistotniejsze są cztery grupy podmiotów: pracownicy, kontrahenci, inwestorzy oraz organy państwowe. Ich uzasadnione interesy powodują konieczność ograniczenia zastosowania przepisów KC, które dotyczą nieważności czynności prawnej, ponieważ skutki wad i braków umów założycielskich nie mają szkodzić osobom, które działały w zaufaniu do tych organizacji. Przepisy art. art. 6 § 3 KSH, art. 17 § 2 KSH, art. 21 KSH, 254 § 2 KSH, art. 427 § 2 KSH i art. 510 § 2 KSH ograniczają zastosowanie przepisów KC o nieważności czynności prawnej309.

307

Art. 4 § 1, pkt. 6: spółka publiczna - spółkę w rozumieniu przepisów o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych 308 System Prawa Prywatnego, tom 17a, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, s. 26 i nast. 309 Kodeks spółek handlowych. Komentarz, pod red. S. Strzępki, Warszawa 2015, s. 14

113

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Uchwały wspólników spółek osobowych i organów spółek kapitałowych wymagają odpowiedniego zastosowania przepisów KC. Jak trafnie zauważył M. Pazdan310: „w niewielkim tylko zakresie dadzą się tu wykorzystać regulacje czynności prawnych z Kodeksu cywilnego". Czynności te bowiem mogą wywoływać skutki zewnętrzne wobec osób trzecich, np. art. 228 pkt 3 KSH albo skutki wewnętrzne, np. art. 231 § 2 pkt 3 KSH311. Zgodnie z najnowszymi poglądami doktryny312 uchwały kolektywnych organów osób prawnych nie należą do kategorii jednostronnych, ani wielostronnych czynności prawnych, ponieważ członkowie organu nie występują w roli odrębnych stron stosunku prawnego i mają z reguły identyczne prawa i obowiązki, co prowadzi do następującego wniosku, że uchwały organów stanowią zbiorowe oświadczenia woli, które składają się na czynność korporacyjną przypisaną osobie prawnej. Uchwały nie są więc także umowami, ale możemy do nich stosować odpowiednio niektóre przepisy KC o umowach, choć nie znajdą tu zastosowania przepisy art. 59 KC313 i art. 66-72 KC, ale możliwe zdaje się sięganie w razie konieczności interpretacji niejasnej uchwały do art. 65 § 2 KC314. Warto także zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30.09.2004r., w którym SN stwierdził, że „Postanowienie statutu spółki akcyjnej uzależniające ważność uchwał od uczestnictwa w walnym zgromadzeniu reprezentanta Skarbu Państwa dysponującego jedną imienną, uprzywilejowaną akcją, jest nieważne na podstawie art. 58 § 1 KC jako sprzeczne z art. 20 KSH"315. Kolejną kwestią na jaką warto zwrócić uwagę jest traktowanie przez doktrynę316 umów założycielskich spółek handlowych jako umów niewzajemnych, co powoduje, że w przypadku założenia przez kilka osób spółki akcyjnej, której statut przewiduje uzupełnienie wkładów pieniężnych po jej zarejestrowaniu (art. 309 § 3 KSH 317) strona zobowiązana nie może wstrzymać się ze spełnieniem zobowiązania w sytuacji przewidzianej w art. 490 § 1 310

M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, Państwo i Prawo, nr 2/2001, s. 33. Zob. K. Zawada, Zaskarżenie uchwał wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy, w: Prawo prywatne czasu przemian, pod red. A. Nowickiej, Poznań 2005 312 System Prawa Prywatnego, tom 17b, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, s. 590-591; System Prawa Handlowego, tom 2, pod red. S. Włodyki, s. 1102 313 Art. 59 KC W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia. 314 Art. 65 § 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. 315 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 316 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 317 Art. 309 KSH § 3. Akcje obejmowane za wkłady niepieniężne powinny być pokryte w całości nie później niż przed upływem roku po zarejestrowaniu spółki. Akcje obejmowane za wkłady pieniężne powinny być opłacone przed zarejestrowaniem spółki co najmniej w jednej czwartej ich wartości nominalnej. 311

114

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

KC318. Możemy jednak zastosować odpowiednio przepis art. 488 § 1 KC319, lecz zastosowanie § 2 tego artykułu320 należy uznać za niezgodne z naturą spółki handlowej, ponieważ wstrzymanie się z wniesieniem wkładu przez jednego ze wspólników mogłoby doprowadzić do sytuacji uniemożliwiającej kapitalizację spółki, której zaufali pracownicy lub kontrahenci321.

PODSUMOWANIE Podsumowując, należy stwierdzić, że przepisy Kodeksu cywilnego mają zastosowanie w prawie spółek zgodnie z zasadą jedności prawa cywilnego. Przepisy te należy stosować w niektórych sytuacjach wprost, w niektórych odpowiednio, a w niektórych ich stosowanie naruszałoby zasadę autonomii prawa spółek. Niektóre przepisy Kodeksu spółek handlowych wprost odnoszą się do przepisów Kodeksu cywilnego poprzez zastosowanie określonych pojęć z prawa cywilnego. Nakaz stosowania przepisów Kodeksu cywilnego wprost należy uznać za ograniczenie zasady autonomii prawa spółek. Odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego zaś powinno uwzględniać naturę stosunku prawnego jak i rodzaj spółki.

SUMMARY Polish private law is based on the principle of civil law unity. Therefore, all issues connected with commercial companies are part of civil law. Civil regulations must be applied in Commercial Companies Code directly or accordingly.

318

Art. 490 § 1. Jeżeli jedna ze stron obowiązana jest spełnić świadczenie wzajemne wcześniej, a spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe ze względu na jej stan majątkowy, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia. 319 Art. 488 KC § 1. Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. 320 Art. 488 § 2. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego. 321 Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS

115

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Kodeks cywilny, Dz. U. z 1966, Nr 16, poz. 93 2. Kodeks spółek handlowych, Dz. U. z 2000, nr 94, poz. 1037

Wydawnictwa zwarte 1. Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012, SIP LEGALIS 2. Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Tom 1, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2014 3. Kodeks spółek handlowych. Komentarz, pod red. S. Strzępki, Warszawa 2015 4. Siemiątkowski T., Potrzeszcz R., Komentarz, Spółki osobowe, Warszawa 2001 5. System Prawa Prywatnego, tom 17a, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012 6. System Prawa Prywatnego, tom 17b, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2012

Artykuły 1. Pazdan M., Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, Państwo i Prawo, nr 2/2001

116

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

KRZYSZTOF OLSZAK322

CHARAKTER PRAWNY UCHWAŁ ORGANÓW SPÓŁKI Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ I SPÓŁKI AKCYJNEJ A ZAKRES ZASTOSOWANIA PRZEPISÓW KODEKSU CYWILNEGO

LEGAL CHARACTER OF RESOLUTIONS MADE BY BODIES OF JOINT-STOCK COMPANIES AND LIMITED LIABILITY COMPANIES VERSUS SCOPE OF CIVIL CODE APPLICATION

słowa kluczowe: spółka akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, uchwała, kodeks cywilny keywords: joint-stock company, limited liability company, resolution, Civil Code

STRESZCZENIE Autor analizuje pojęcie uchwały i jej stosunek do czynności prawnej. Zbadanie tego zagadnienia pozwala ustalić zakres zastosowania przepisów kodeksu cywilnego dotyczących czynności prawnych w stosunku do uchwał organów spółek kapitałowych. Na gruncie polskiego prawa są to uchwały zgromadzenia wspólników, zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz uchwały walnego zgromadzenia 322

Autor jest aplikantem adwokackim, doktorantem w Instytucie Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

117

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

akcjonariuszy, zarządu i rady nadzorczej spółki akcyjnej.

Zgodnie z zasadą jednolitości

prawa cywilnego, a zwłaszcza treścią art. 2 Kodeksu spółek handlowych, kluczową rolę w rozstrzyganiu kwestii nieuregulowanych w KSH. pełni Kodeks cywilny. Z racji nieostrości pojęcia

„nieuregulowania”,

rozważenia

wymaga

jakich

aspektach

dotyczących

analizowanych uchwał można stosować przepisy Kodeksu cywilnego323.

EXTRACT The author analyzes the concept of the resolution and its relation to juridical acts (legal acts). To examine this issue allows to determine the scope of application of the provisions of the Civil Code (CC) concerning juridical acts in relation to the resolutions of the bodies of capital companies. On the basis of Polish law there are resolutions of a general meeting, a management board, a supervisory board and an audit committee of a limited liability company, and a resolution of a general assembly, a management board and a supervisory board of a joint-stock company. In accordance with the principle of the unity of the civil law, and, in particular, the content of the article 2 of the Code of Commercial Partnerships and Companies (CCPC), a key role in governing the matters not regulated in CCPC plays CC. Due to vagueness of the concept of "not regulated", it is required to give a serious consideration to which matters concerning the resolutions the provisions of CC can be applied.

WPROWADZENIE W polskim systemie prawnym panuje obecnie zasada jedności prawa cywilnego. W świetle tej zasady przepisy KSH324 stanowią lege speciale w stosunku do przepisów KC. Na podstawie art. 2 KSH w sprawach określonych w art. 1 § 1 KSH325 nieuregulowanych w ustawie stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego. Jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej, przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio. 323

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 121), (dalej: KC) 324 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.), (dalej: KSH) 325 Art. 1 § 1 Ustawa reguluje tworzenie, organizację, funkcjonowanie, rozwiązywanie, łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych

118

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

W celu delimitacji zakresu zastosowania poszczególnych przepisów KC do uchwał organów spółek kapitałowych należy rozpocząć rozważania od pojęcia samej uchwały.

UCHWAŁA I JEJ CHARAKTER PRAWNY Uchwała nie ma swojej definicji legalnej w żadnym z aktów prawnych. Niniejsze pojęcie nie zostało zdefiniowane ani na gruncie KSH, ani na gruncie Prawa Spółdzielczego326. KSH wskazuje jedynie kto, jaką większością głosów i w jakim przedmiocie ją podejmuje327. Kwestia

charakteru

prawnego

uchwały

walnego

zgromadzenia

akcjonariuszy lub

zgromadzenia wspólników, czyli , organu właścicielskiego spółek kapitałowych była przedmiotem sporów doktrynalnych już w okresie międzywojennym328. Wątpliwości doktrynalne dotyczą kwestii czy uchwała ma charakter czynności prawnej, a przy udzieleniu odpowiedzi twierdzącej na powyższe pytanie, czy dotyczy to każdej uchwały329. W daleko idącym uproszczeniu, poglądy piśmiennictwa można podzielić na trzy główne nurty. Pierwszy uznaje, iż uchwały nie posiadają przymiotu czynność prawnej330. Pogląd przeciwny oparty jest na założeniu, że każda uchwała stanowi czynność prawną331.

326

Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1443) E. Marszałkowska-Krześ, Uchwały zgromadzeń w spółkach kapitałowych, Warszawa 2000, s. 13 328 A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1933, s. 210 – 211 329 Zob. P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych, Warszawa 2009; G. Cern, Podejmowanie uchwał przez organy spółek kapitałowych, Sopot 2010, s. 35; tenże, Uchwały organów spółek kapitałowych – czynność prawna?, [w:] Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań, pod red. E. Gniewka, K. Górskiej, P. Machnikowskiego, Warszawa 2010, s. 31; J. Frąckowiak, Charakter prawny uchwał organów spółek kapitałowych a ich zaskarżalność, PPH nr 9/2014, s. 40-44; J. Frąckowiak, Handlowe czynności kreujące. Zagadnienia wybrane, [w:] Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań, pod red. E. Gniewka, K. Górskiej, P. Machnikowskiego, Warszawa 2010, s. 79; J. Frąckowiak, Handlowe czynności kreujące, PPH nr 12/2008, s. 13; M. Ganobis, Uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych a pojęcie czynności prawnej, MoP nr 23/2007, s. 1293 i nast.; A. Koch, Podważanie uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, Warszawa 2011, s. 9; E. MarszałkowskaKrześ, Charakter prawny uchwały, PPH nr 6/1998, s. 26; W. Popiołek, Charakter prawny uchwał wspólników i organów spółek handlowych, PPH nr 9/2014, s. 11-17; S. Sołtysiński, [w:] System prawa prywatnego t. 17B: Prawo spółek kapitałowych, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2010, s. 584; G. Wolak, O charakterze prawnym uchwał wspólników oraz organów spółek kapitałowych uwag kilka, Prawo spółek nr 9/2010; B. Ziemianin, Charakter prawny uchwał kolegialnych organów osób prawnych, PPH nr 9/2014 330 Tak np. A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny t. II, Warszawa 1991, s. 134; A. W. Wiśniewski., Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny t. III, Warszawa 1993, s. 216 331 Tak np. S. Grzybowski, [w:] System Prawa Cywilnego t. I, Gdańsk, Kraków, Łódź, Warszawa, Wrocław 1985, s.487; E. Płonka, Uczestnictwo osób prawnych w walnym zgromadzeniu spółki kapitałowej, PiP nr 1/1990, s. 93 327

119

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

doktrynie

zagranicznej

nie

przekonującego pojęcia czynności prawnej

wypracowano 332

jednolitego

powszechnie

. Nie ulega jednak wątpliwości, że czynność

prawna to podstawowa kategoria w prawie cywilnym 333. W celu rozstrzygnięcia problemu czy uchwała stanowi czynność prawną, należy najpierw odpowiedzieć na pytanie, czym jest czynność prawna. Podobnie jak w wypadku uchwały ustawodawca nie podaje definicji legalnej tegoż pojęcia. Jednakże w przeszłości definicja taka obowiązywała. Na podstawie art. 40 Przepisów ogólnych prawa cywilnego 334, który utracił moc wiążącą 1 stycznia 1965 r. na mocy u.p.w.k.c. 335, czynność prawna została zdefiniowana jako czynność, zmierzająca do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Ustawodawca w tym samym przepisie doprecyzował, iż czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wymienione, lecz także takie, które wynikają z ustawy lub zwyczaju336. Zarazem w tej samej ustawie zdefiniowano także pojęcie oświadczenia woli. Oświadczenie woli to wola osoby, która dokonywa czynności prawnej, może być wyrażona przez jakiekolwiek zachowanie się tej osoby, ujawniające jej wolę w sposób dostateczny337. Nieobowiązująca definicja z artykułu 40 Przepisów ogólnych prawa cywilnego jest o tyle istotna, że część doktryny oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego 338 przyjmuje ją jako wiążącą339. Przykładem tego ostatniego może być uzasadnienie wyroku SN z dnia 19.10.1995 r.340 Pomimo braku jednolitej i uniwersalnie akceptowalnej przez teorię i praktykę prawa definicji czynności prawnej, wypracowanej w doktrynie czy orzecznictwie, da się wyróżnić jej elementy składowe. Jest to co najmniej jedno oświadczenie woli, które zmierza do

332

S. Rudnicki, [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 222 333 A. Szpunar, Uwagi o pojęciu czynności prawnej, PiP nr 12/1974, s. 3 334 Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. z 1950 r. Nr 34, poz. 311) 335 Art. III 1) ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 94) 336 Por. art. 56 KC, w którym nie zawarto fragmentu o zmierzaniu do ustanowienia zmiany lub zniesienia stosunku prawnego, a więc do wywołania skutków prawnych. Celem takiego zabiegu ustawodawcy była obiektywizacja czynności prawnej 337 Art. 43 ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. z 1950 r. Nr 34, poz. 311) 338 Dalej: SN 339 M. Gocłowski, Charakter prawny aktu głosowania a dopuszczalność oddania głosu przez pełnomocnika, PPH Nr 7/2002, s. 6-7 340 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.10.1995 r., sygn. III CRN 40/95, OSNC Nr 3/1996, poz. 43, s. 53: „[…] skutek prawny danej czynności prawnej następuje właśnie dlatego, że podmiot lub podmioty działające pragną go osiągnąć. O wykreowaniu stosunku prawnego, jego zmianie lub zniesieniu przesądza więc wola tych podmiotów. Jest ona nieodzownym składnikiem czynności prawnej. Z tego względu nie traktuje się jako czynności prawnych oświadczeń woli.”

120

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

wywołania skutków prawnych (skutku prawnego)341,jest to jednocześnie czynność konwencjonalna czyli prowadząca do zmiany sytuacji prawnej podmiotów, które je dokonują lub osób trzecich342 i niniejsza czynność konwencjonalna definiuje zdarzenie prawne zachodzące w świecie zewnętrznym343. Ważne jest przy tym zastrzeżenie, iż sama tylko wola podmiotu nie prowadzi do powstania oczekiwanych przezeń skutków prawnych 344, jako że skutki prawne czynności prawnej zgodnie z art. 56 KC wynikają także z ustawy, zasad współżycia społecznego jak i ustalonych zwyczajów. Tak więc przepis prawa lub precyzyjniej ujmując norma prawna musi przewidywać istnienie konkretnego typu czynności prawnej345. B. Ziemianin wskazuje, że najprecyzyjniejszą definicją czynności prawnej de lege lata jest oświadczenie woli, które ma na celu wywołanie skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, jeżeli ustawa wiąże z tym oświadczeniem taki skutek346. W świetle definicji czynności prawnej z artykułu 40 Przepisów ogólnych prawa cywilnego za czynność prawną należałoby uznać ofertę, jako iż jest to oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia stosunku prawnego (zawarcia umowy), jednakże nie jest to ani czynność prawna jednostronna, ani umowa, a tym bardziej uchwała347. W przypadku uchwały problematyczne jest definiowanie przez nią zdarzeń w świecie zewnętrznym. Spółka kapitałowa niewątpliwe jest osobą prawną, podmiotem prawa cywilnego. Uchwała reguluje kwestie wewnątrz spółki, relacje między spółką a wspólnikami oraz członkami organów spółki. Są to relacje wewnętrzne zachodzące w ramach podmiotu prawa cywilnego. Za pomocą samej tylko uchwały nie dochodzi do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego z innym podmiotem prawa cywilnego. Uchwała w pewnych sytuacjach348 stanowić będzie element konieczny czynności prawnej dokonanej z innym podmiotem, ale sama przez się do nawiązania stosunku prawnego z odrębnym podmiotem nie prowadzi.

341

S. Grzybowski [w:] System Prawa Cywilnego t. I, s. 193 S. Czapita, Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996, s. 147-148 343 P. Machnikowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2006, s. 126 344 A. Wypiórkiewicz, [w:] H. Ciepła, B. Czech, S. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Kodeks cywilny. Komentarz t. I, Warszawa 2005, s. 145 345 A. Wypiórkiewicz, [w:] H. Ciepła, B. Czech, S. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Kodeks cywilny. Komentarz t. I, Warszawa 2005, s. 145 346 B. Ziemianin, Charakter prawny uchwał kolegialnych organów osób prawnych, s. 47 347 Por. B. Ziemianin, Charakter prawny uchwał kolegialnych organów osób prawnych, s. 47 348 Art. 17 § 1 KSH 342

121

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Zgodnie z normami ogólnymi KC349 czynność prawna zostaje dokonana poprzez jakiekolwiek zachowanie się podmiotu w dostateczny sposób wyrażający jego wolę. Sytuacja przedstawia się odmiennie w przypadku uchwał. Najpierw dany organ spółki podejmuje decyzję i wyraża wolę (dwa komponenty) a następnie taka wola, jako wola spółki jest przekazywana na zewnątrz przez zarząd spółki. Oczywiście powyższe obwarowane jest detalicznymi wymogami formalnymi, określonymi w KSH, dotyczącymi zwołania obrad organu spółki, samego obradowania, legitymacji do uczestnictwa czy nawet kworum. Jest to zdecydowane odstępstwo od normy przewidzianej w KC. W przypadku uchwał organów osoby prawnej, jeżeli w danej „uchwale” brak jest woli wywołania skutków prawnych, to nawet pomimo nazwy „uchwała”, w istocie nie będziemy mieli do czynienia z uchwałą. Jak konstatuje SN w uchwale z 19.03.1996 r.350, w praktyce można spotkać się z aktami walnego zgromadzenia351 w formie uchwał, które zawierają dezyderaty, apele, wezwania do czynów społecznych, wnioski, opinie352, jednakże niczego obowiązującego (w sensie prawnym) w swojej treści nie zawierają. Pomimo nazwy, nie są to w istocie uchwały. Taki akt o nazwie „uchwała”, niewyrażający woli organu w zakresie skutków prawnych nie jest więc czynnością prawną. Uchwały niezmierzające do wywołania skutków prawnych mogą rodzić istotne problemy prawne pod kątem ich zaskarżalności. Przykład stanowi uchwała o zatwierdzeniu rocznego sprawozdania zarządu353. W sytuacji, gdy np. sprawozdanie nie zostało poddane debacie, może ono stanowić podstawę do zaskarżenia uchwały354. W świetle uzasadnienia przedstawionego w wyżej wymienionej uchwale SN, trzeba postawić pytanie czy uchwała walnego zgromadzenia spółdzielni (i analogicznie walnego zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej) o zatwierdzeniu rocznego sprawozdania zarządu zmierza do kształtowania stosunków prawnych, a zatem czy stanowi czynność prawną spółdzielni (spółki). Brak zatwierdzenia sprawozdania zarządu spółki nie jest równoznaczny z nieudzieleniem absolutorium. Nieudzielenie absolutorium to 349

Art. 60 KC Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19.03.1996 r., III CZP 20/96, OSNC nr 6/1996, poz. 81 351 W rzeczonej sprawie, chodzi o uchwałę walnego zgromadzenia spółdzielni o zatwierdzeniu sprawozdania rady nadzorczej i rocznego sprawozdania zarządu. Niewątpliwe jednak wyrok ten znajdzie zastosowania do uchwały walnego zgromadzenia wspólników (akcjonariuszy) spółki kapitałowej – tak: P. Antoszek, Glosa do wyroku SN z dnia 19 marca 1996 r., III CZP 20/96, Charakter prawny uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni, Glosa nr 3/2006, s. 88 352 Przykładowo uchwała rady nadzorczej lub walnego zgromadzenia spółki akcyjnej z opinią zalecającą podjęcie określonych działań przez zarząd, nie dość, że nie prowadzi do ustanowienia, zmiany lub ustania stosunku prawnego, to nawet nie ma mocy wiążącej w związku z treścią art. 375 1 KSH 353 P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych , s. 89 i nast. 354 J. Szwaja, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2003 t. III, s. 758 350

122

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

skutek prawny. Jednak jak zostało podkreślone powyżej jedno nie implikuje drugiego, ergo może nastąpić sytuacja, w której przy niezatwierdzeniu sprawozdania finansowego dojdzie do udzielenia absolutorium członkom zarządu przez wspólników spółki kapitałowej. Podsumowując, uchwała o zatwierdzeniu rocznego sprawozdania zarządu spółki niesie charakter potwierdzenia faktów i nie zmierza do wywołania skutków prawnych 355. Tym samym, nie mamy do czynienia z czynnością prawną, a jednak można je zaskarżyć356 - w przypadku uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy na podstawie art. 422 § 1 i art. 425 § 1 KSH357. W przypadku spełnienia hipotezy normy wynikającej z art. 425 KSH wątpliwości budzi zakres zastosowania art. 58 KC przy zaskarżaniu uchwał organu właścicielskiego spółki kapitałowej i jego relacja do przepisów KSH.

ZAKRES ZASTOSOWANIA KC Wyróżnić można dwa podstawowe poglądy. Zgodnie z pierwszą koncepcją, iż uchwały walnego zgromadzenia sprzeczne z ustawą należy zaskarżać na materialnoprawnej podstawie art. 58 KC w związku z art. 2 KSH, natomiast art. 425 § 1 KSH ma charakter jedynie procesowy, sankcja dotykająca uchwałę wynika z art. 58 KC, a nie art. 425 § 1 KSH. Przy takim założeniu sankcją będzie bezwzględna nieważność. Przepis art. 425 KSH wprowadzałby jedynie odmienny krąg podmiotów legitymowanych do zaskarżenia uchwały oraz terminy na wniesienie powództwa358. Jeżeli przyjąć, że art. 425 KSH stanowią jedynie przepisy procesowe, a podstawą materialnoprawną sankcji dotykającej uchwałę stanowi art. 58 KC, który dotyczy wszak czynności prawnych to czy w takiej sytuacji założenia teoretycznoprawne dotyczące zaskarżania uchwał sprzecznych z ustawą legną w praktyce? Byłoby tak przy przyjęciu dwóch założeń: 1. każda uchwała walnego zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej to czynność prawna 2. łączenie zaskarżalności tylko z czynnościami prawnymi. Pierwsze założenie jest błędne, co przedstawię na podstawie poniższego podziału uchwał

355

P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych, s. 90-91 Przyczyną zaskarżenia, jak wspominałem wcześniej, może być niepoddane sprawozdania debacie 357 Dla spółki z o.o. odpowiednio art. 249 § 1 i art. 252 § 1 KSH. W dalszej części opracowania, dla uproszczenia wywodu, podaję jedynie przepisy dotyczące spółki akcyjnej, ale oczywiście przedstawione wnioskowanie dotyczy również spółki z o.o. 358 M. Wilejczyk, Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do wadliwych uchwał zgromadzeń wspólników spółek kapitałowych, PPH nr 4/2012, s. 24 356

123

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

zaproponowanego przez M. Ganobis359: Zgodnie z kryterium wywoływania skutków prawnych można wyodrębnić następujące grupy uchwał: wywołujące bezpośrednio skutki zewnętrzne, wywołujące skutek wewnętrzny i pośrednio zewnętrzny, wywołujące tylko skutek wewnętrzny. Pierwsza grupa nie budzi wątpliwości. Przykładami takich uchwał mogą być uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy o likwidacji lub połączeniu spółek360. Warto jednak zauważyć, że w praktyce żadna uchwała nie wywołuje bezpośrednio skutku zewnętrznego. Samo podjęcie uchwały o np. przekształceniu spółki czy podwyższeniu kapitału zakładowego spółki nie wywoła bezpośrednio skutków prawnych. Dla wywołania skutków prawnych konieczne jest przekazanie takich uchwał przez zarząd do sądu rejestrowego 361. Brak takiego zgłoszenia powoduje, że nie dojdzie do wywołania skutków prawnych, pomimo podjęcia uchwały. Stoi to w sprzeczności z tezą o wywołaniu przez uchwałę bezpośrednich skutków zewnętrznych362. Druga grupa dotyczy uchwał wyrażających zgodę dla zarządu na dokonanie czynności prawnej z osobą trzecią. Brak takiej uchwały skutkuje na podstawie art. 17 KSH nieważnością. Chodzi tu o czynności przekraczające umocowanie zarządu spółki kapitałowej do jej reprezentowania363. Trzecia grupa uchwał to te wywołujące jedynie skutek wewnętrzny, niewywołujące skutków wobec osób trzecich, ale mogące nakładać na zarząd spółki obowiązek dokonania czynności prawnej z osobą trzecią364. Skutek wewnętrzny dotyczy relacji organu

359

M. Ganobis, Uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych a pojęcie czynności prawnej, MoP nr 23/2007, Legalis/(el.) 360 M. Ganobis, Uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych a pojęcie czynności prawnej, MoP nr 23/2007, Legalis/(el.) 361 Por. art. 277, art. 321 KSH 362 Por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 5 listopada 2009 r., V ACa 352/09, LEX nr 599725, gdzie sąd postawił trafną tezę, iż uchwała spółki niezależnie od tego czy jest skierowana na zewnątrz czy nie, samodzielnie nie wywoła skutków prawnych. Jest to niezależne od tego czy uznamy tezę, że uchwała stanowi czynność prawną czy nie. ”Nie można uznać uchwał organów osób prawnych za czynności prawne, bez względu na to czy są skierowane na zewnątrz, czy pozostają wewnętrzną sprawą danego podmiotu. Uchwały te nie są podejmowane przez podmiot prawa, tylko stanowią wyraz woli organu takiej osoby, nie wywołują samodzielnie skutków prawnych na zewnątrz spółki (jak to ma miejsce w przypadku czynności prawnej), ale stanowią jedynie element bardziej złożonego stanu faktycznego, który dopiero może być uznany za czynność prawną dokonywaną przez spółkę.” 363 Odmienny pogląd prezentuje Z. Radwański, który uważa, że taka uchwała to element, który składa się na czynność prawną dokonaną z osobą trzecią, co prowadzi do wniosku, iż to walne zgromadzenie podejmuje decyzję, a zarząd jedynie przedstawia wolę walnego zgromadzenia na zewnątrz osobie trzeciej – Z. Radwański, [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, Warszawa 2004 s. 180-181 364 Z. Radwański [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, s. 181

124

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

uchwałodawczego, a więc walnego zgromadzenia akcjonariuszy do organu reprezentacji czyli zarządu, co znajduje swój wyraz w odpowiedzialności odszkodowawczej członków tego ostatniego organu w przypadku niedopełnienia lub przekroczenia umocowania365. Do żadnej z powyższych kategorii nie zaliczymy przywoływanej powyżej uchwały o niezatwierdzeniu sprawozdania finansowego366, apeli lub dezyderatów, jako że nie wywołują one skutków prawnych nawet wewnętrznych. Tym samym, niewątpliwie istnieją uchwały walnego zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej (uściślając pod kątem niniejszej pracy – walnego zgromadzenia akcjonariuszy), które czynnościami prawnymi nie są. Drugie założenie (łączenie zaskarżalności tylko z czynnościami prawnymi), mimo iż okazuje się trafne w większości wypadków i jest reprezentowane w doktrynie 367, to nie znajdzie zastosowania do uchwał wspólników walnego zgromadzenia spółki kapitałowej368. Przepisy szczególne KSH, a więc w materii nas interesującej art. 422 § 1 i art. 425 § 1 KSH, abstrahują od charakteru prawnego uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Nie precyzują one również charakteru prawnego zaskarżalnych uchwał. Nie tylko nie uzależniają możliwości zaskarżenia uchwał od tego czy są one czynnościami prawnymi, ale dozwalają na zaskarżenie każdej uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy, w żaden sposób nie determinując tej kwestii charakterem prawnym uchwał. Poza wyżej wspomnianymi dezyderatami i apelami, uchwała walnego zgromadzenia akcjonariuszy niebędąca czynnością prawną może też przyjąć formę deklaracji, zalecenia, rezolucji, ekspresji aprobaty bądź dezaprobaty dla np. działań zarządu, życzeń niemających na celu wywołanie skutków prawnych369. Powyższe uchwały walnego zgromadzenia 365

E. Marszałkowska-Krześ, Charakter prawny uchwał, PPH nr 6/1998, s. 25 Niezatwierdzenie sprawozdania finansowego spółki w przepisanym prawem terminie ma negatywne reperkusje w stosunku do spółki, co przyznaje nawet A. W. Wiśniewski (A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny, Warszawa 1991 t. II, s. 137), negujący całkowicie charakter uchwał jako czynności prawnych. Jak wskazuje P. Antoszek (nie)zatwierdzenie sprawozdania zarządu przez uchwałę walnego zgromadzenia to oświadczenie wiedzy, a nie woli. Autor podkreśla, iż jest to oświadczenie stwierdzające pewne fakty, a więc zawierające zdania (w sensie logicznym), które podlegają ocenie pod względem ich prawdziwości – konsekwentnie uchwała o zatwierdzeniu sprawozdania zarządu to „wewnątrzorganizacyjny akt spółki nie zmierzający do wywołania skutków cywilnoprawnych” (P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych, s. 90-91) 367 E. Płonka, Uczestnictwo osób prawnych w walnym zgromadzeniu spółki kapitałowej, s. 92 368 R. L. Kwaśnicki uwydatnia konieczność modyfikacji, w praktyce prawa spółek handlowych, wielu klasycznych poglądów (definicji) utartych na podstawie Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu zobowązań, a wręcz dopuszcza całkowite od nich oderwanie – R. L. Kwaśnicki., Zakaz czynności „z samym sobą” (art. 108 KC) i konsekwencje jego złamania na wybranych płaszczyznach prawa spółek kapitałowych, MoP nr 10/2006, Legalis/(el.) 369 Z. Radwański [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, s. 180 366

125

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

akcjonariuszy nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, w związku z czym, stanowią akt wewnątrzorganizacyjny spółki, niebędący czynnością prawną370. Nie są to oświadczenia woli. Można je zakwalifikować jako oświadczenia wiedzy371, przejawy uczuć np. wyrażenie zadowolenia z wyników spółki w danym roku obrotowym, stwierdzenia pewnych faktów 372. Część orzecznictwa373 i doktryny374 uznaje, iż powyższe „uchwały”, co do istoty uchwałami nie są.

Z. Rachaus375 postuluje więc, aby do tego typu aktów walnego

zgromadzenia nie stosować pojęcia uchwała. Jest on przeciwny deprecjacji tego pojęcia poprzez nadawanie go aktom, które nie mają na celu wywołania skutków prawnych. Trudno jednak zgodzić się z tym stanowiskiem w świetle chociażby brzmienia obowiązujących przepisów. KSH uchwałą nazywa każdy akt walnego zgromadzenia akcjonariuszy, jeżeli są spełnione kryteria, aby spotkanie akcjonariuszy było walnym zgromadzeniem akcjonariuszy. Ponadto powszechnie przyjęte jest w polskiej doktrynie stosowanie pojęcia uchwały także na te uchwały, które czynnościami prawnymi nie są376. Taki pogląd wyraża nawet A. W. Wiśniewski, odmawiający wszelkim uchwałom charakteru czynności prawnych377. Co do uchwał będących czynnościami prawnymi, w doktrynie powszechnie akceptowalny jest pogląd, który dzieli czynności prawne na czynności prawne jednostronne, umowy oraz właśnie uchwały378. Wykazanie cech odróżniających uchwałę od czynności prawnej jednostronnej nie nastręczałoby problemów, ale należy wyszczególnić cechy, które odróżniają uchwałę od umowy. Umowa wymaga, aby oświadczenia woli wszystkich stron były zgodne, w wypadku 370

Tak: P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych, s. 91; E. Marszałkowska-Krześ, Uchwały zgromadzeń w spółkach kapitałowych , Warszawa 2000, s. 20 371 Na temat oświadczeń wiedzy por. np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27.01.2000 r., II CKN 702/98, OSNC nr 9/2000, poz. 154, Biul. SN nr 6/2000, poz. 9 372 Tego typu oświadczenia, co do zasady w prawie cywilnym nie rodzą skutków prawnych, a wyjątkiem może być np. art. 563 KC dotyczący zawiadomienia sprzedawcy o wadach rzeczy nabytej. Nie będzie to jednak w żadnym wypadku czynność prawna. Jak podkreślają komentatorzy i orzecznictwo, oświadczenie z art. 563 KC, niewątpliwie nie jest oświadczeniem woli, lecz jest czynnością podobną do oświadczenia woli (tak: Wyrok SA w Krakowie z 14 stycznia 1992 r., I ACr 403/91, OSA w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych rocznik II, poz. 3, Z. Gawlik Komentarz do art. 563 Kodeksu cywilnego [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część szczególna, pod red. A. Kidyby, Lex/el. 2010) lub jest oświadczeniem wiedzy (tak: R. Uliasz, Komentarz do art.563 Kodeksu cywilnego [w:] R. Uliasz, Komentarz do art. 556-581 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.64.16.93)., Lex/el. 2013 373 Przywoływana już uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19.1996 r., sygn. III CZP 20/96 374 Z. Rachaus, Uchylanie uchwał walnych zgromadzeń spółdzielni, Warszawa 1964, s. 10 375 Z. Rachaus, Uchylanie uchwał walnych zgromadzeń spółdzielni, Warszawa 1964, s. 10 376 Z. Radwański [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, Warszawa 2004, s. 180 Autor stosuje pojęcie uchwały również do aktów, które nie mają na celu wywołania skutków prawnych 377 A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny t. II, s. 134 378 Z. Radwański [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, Warszawa 2004, s. 174

126

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

uchwał nieczęsto zdarza się jednogłośne głosowanie, ale do skuteczności uchwały wystarczy jedynie większość przewidziana statutem lub ustawą379 przy zachowaniu kworum380. Jednocześnie obowiązują one wszystkich akcjonariuszy, również tych, którzy sprzeciwili się uchwale lub nie brali udziału w głosowaniu. Wynika to z samego faktu bycia akcjonariuszem spółki. Oświadczenia woli wyrażone poprzez akt głosowania381 winny być w przypadku uchwały zgodne, jednobrzmiące i bezwarunkowe382. Głosowanie może być tajne lub jawne, głosować można osobiście lub przez pełnomocnika, zdarzyć się może również głosowanie użytkownika lub zastawnika. Z momentem obliczenia głosów i stwierdzenia zajścia przesłanek

niezbędnych

dla

ważności

uchwały

przez

przewodniczącego

walnego

zgromadzenia akcjonariuszy, uchwała zostaje podjęta383, podczas gdy w przypadku umowy istotna jest chwila złożenia oświadczenia woli przez ostatnią stronę umowy384. Powyższy podział czynności prawnych na czynności prawne jednostronne, umowy oraz uchwały oparty jest na kryterium podmiotowym. W przypadku tych pierwszych mamy do czynienia z jednym podmiotem, w przypadku drugich mamy co najmniej 2 podmioty, a w przypadku trzecich zazwyczaj wiele podmiotów. Nie należy więc wyprowadzać z powyższego podziału domniemania, iż każda uchwała jest czynnością prawną385. Przy takiej supozycji należałoby odmówić nazwy „uchwała” wielu uchwałom walnego zgromadzenia akcjonariuszy np. zawierającym jedynie przejawy uczuć, a jak już zostało omówione wcześniej, uchwały niebędące czynnościami prawnymi też są uchwałami. Wobec tego każdy akt przegłosowany przez akcjonariuszy stanowiących walnego zgromadzenie akcjonariuszy będzie uchwałą, niezależnie od swojego charakteru prawnego. Jak wykazano powyżej, argumenty odmawiające tego typu aktom pojęcia uchwały są nieprzekonujące. Istnieją uchwały będące oraz niebędące czynnościami prawnymi. Przyjęcie założenia, że część uchwał nie stanowi czynności prawnych, a jednocześnie podlega zaskarżeniu, poddaje w wątpliwość czy podstawą do zaskarżenia będzie art. 58 KC, który 379

J. Szwaja [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz t. III, s. 987 380 Z. Radwański [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, Warszawa 2004, s. 179 381 W kwestii charakteru prawnego aktu głosowania por. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, M. Tarska, Kodeks spółek handlowych t. I, Komentarz do art. 1–150, Warszawa 2006, s. 43 382 Z. Radwański [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. t. II, Warszawa 2004 , s. 179 383 M. Ganobis, Uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych a pojęcie czynności prawnej, a pojęcie czynności prawnej, MoP nr 23/2007 384 Tak np. przy akceptacji oferty; porozumieniu, co do wszystkich postanowień przy negocjacjach; złożeniu podpisu ostatniej osoby na umowie 385 P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych, s. 92

127

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

obejmuje jedynie czynności prawne. Między innymi z tego powodu uwagi wymaga drugi pogląd, odmawiający stosowania art. 58 KC do zaskarżania uchwał organu właścicielskiego spółki kapitałowej. Za koncepcją, iż art. 58 KC w związku z art. 2 KSH nie znajdzie zastosowania do zaskarżania uchwał organu właścicielskiego spółki kapitałowej przemawia argument o kompleksowej i całkowitej regulacji kwestii zaskarżania tychże uchwał w KSH. Jest to zbieżne z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w uchwale z 18.09.2013386. W uchwale tej SN uznał, że przepisy KSH w przypadku uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy sprzecznej z ustawą przewidują sankcję odmienną niż sankcja wynikająca z art. 58 KC, sankcję wzruszalności (nieważności względnej), której źródłem są przepisy KSH. Abstrahując od nietrafności tego poglądu387, należy docenić jego wagę dla przyszłych rozstrzygnięć orzeczniczych i kształtowania się praktyki sądowej. W związku z tym analizy wymagają argumentacja za nim stojąca i konsekwencje jego zastosowania w praktyce. Skoro KSH kompleksowo reguluje daną kwestię (zaskarżania uchwał), to nie ma potrzeby sięgania do przepisów KC poprzez odesłanie zawarte w art. 2 KSH. Odesłanie to dotyczy spraw nieuregulowanych, a więc regulowałoby daną kwestię odmiennie niż KSH. Ponadto, w założeniu, KSH stanowi ustawę o normach materialnoprawnych, a nie procesowych. W związku z powyższym, materialnoprawną podstawę zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia stanowić będzie art. 425 § 1 KSH. Przesłanka obejścia ustawy jest wyłączona ze stosowania do uchwał walnego zgromadzenia na podstawie art. 58 § 1388. Jednakże niepożądane byłoby funkcjonowanie w obrocie uchwał mających na celu obejście ustawy. Dlatego pojęcie sprzeczności z ustawą z art. 425 KSH należy interpretować szeroko – tak, aby obejmowało ono uchwały in fraudem legis. Jak zostało wspomniane wcześniej, nie należy łączyć zaskarżalności uchwał organu właścicielskiego spółki kapitałowej tylko i wyłącznie z pojęciem czynności prawnej. Ani art. 422 § 1 i art. 425 § 1 KSH, ani inne przepisy KSH nie determinują charakteru prawnego uchwał, lecz dozwalają na zaskarżenie każdej uchwały bez różnicowania na uchwały mające na celu wywołanie skutków prawnych i tych skutków niewywołujące. Tym samym przepisy 386

Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18.09.2013 r., sygn. III CZP 13/13, LEX nr 1363174 Ograniczony zakres niniejszego opracowania nie pozwala na rzetelne i wyczerpujące uzasadnienie nietrafności orzeczenia SN. Zob. trafne uwagi K. Osajdy w: K. Osajda, Trzynaście uwag krytycznych do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 18.09.2013 r. (III CZP 13/13), PPH nr 10/2014, s. 40-44 388 A. Szumański [w:] System Prawa Prywatnego t. XIX. Prawo papierów wartościowych, pod red. A Szumańskiego, Warszawa 2006, s. 250 387

128

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

KSH odnoszą się do wszelkich uchwał. W świetle tej argumentacji, art. 58 § 1 KC nie powinien znaleźć zastosowania do zaskarżania uchwał organu właścicielskiego spółki, gdyż art. 58 KC odnosi się do czynności prawnej, więc obejmuje tylko część uchwał. Racjonalny ustawodawca tworząc przepisy KSH o zaskarżaniu uchwał walnego zgromadzenia nie przewidywałby odmiennego trybu zaskarżania w zależności od tego czy uchwała stanowi czynność prawną czy też nie. Konsekwentnie skoro mamy jeden tryb zaskarżania, a art. 58 KC nie znajduje zastosowania do każdej uchwały, stanowi to argument na poparcie koncepcji wyrażonej przez SN w uchwale z 13.09.2013 r. Rozróżnienie sankcji dotykających uchwały walnego zgromadzenia, a sankcji przewidzianych dla czynności prawnych w KC znajduje uzasadnienie w tym, że czynność prawna służy do kształtowania stosunków prawnych pomiędzy różnymi, odrębnymi podmiotami, a uchwała służy do kształtowania stosunków wewnętrznych w spółce389. Art. 422 KSH § 1 określa przesłanki uchylenia uchwały. Jedną z nich są dobre obyczaje, które samodzielnie nie stanowią przesłanki do uchylenia uchwały, jednakże w połączeniu z godzeniem w interes spółki lub celem pokrzywdzenia akcjonariusza już tak. Jest to sankcja niewątpliwie słabsza od bezwzględnej nieważności przewidzianej w art. 58 § 2 KC, który stanowi, że czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna. Zasady współżycia społecznego i dobre obyczaje są pojęciami tożsamymi390. Ich tożsamość wynika z faktu, że jedna klauzula generalna (dobre obyczaje) była wprowadzana sukcesywnie w miejsce drugiej (zasady współżycia społecznego) w ustawach po upadku Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Gdyby przyjąć odmienny pogląd, to naruszenie dobrych obyczajów niepociągające za sobą naruszenia innych przesłanek, o których mowa w art. 422 KSH § 1, nie dawałoby nawet możliwości wniesienia powództwa o uchylenie uchwały. Natomiast gdyby uchwała naruszała tylko i wyłącznie zasady współżycia społecznego to byłaby bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 2 KC. Stanowiłoby to rozwiązanie absurdalne, gdyż sprzeczność z zasadami współżycia społecznego skutkowałaby surowszą sankcją niż sprzeczność uchwały z ustawą (nieważność względna). Dla spójności koncepcji

389

J. Frąckowiak, Charakter prawny uchwał organów spółek kapitałowych a ich zaskarżalność , s. 32 Nie jest to pogląd powszechnie i jednoznacznie przyjmowany. Odmiennie: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., I CSK 384/09, OSNC nr 10/2010, poz. 140; S. Sołtysiński, Nieważne i wzruszalne uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych, PPH nr 1/2006 s. 11-13. Por. K. Olszak, Zaskarżanie uchwał walnego zgromadzenia w spółce akcyjnej w prawie hiszpańskim i polskim (praca magisterska), Warszawa 2014, niepubl. 390

129

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

SN wypada uznać, że art. 58 § 2 KC konsekwentnie nie ma zastosowania do uchwał walnego zgromadzenia. Pogląd taki znalazł również aprobatę w uchwale SN z 20.12.2012 r.391 Przepis art. 58 § 3 KC w związku z art. 2 KSH znajdzie odpowiednie zastosowanie w sprawach o stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej, w przeciwieństwie do pozostałych dwóch paragrafów art. 58 KC. Wynika to z faktu, że w KSH brak jest regulacji w tej kwestii, sąd może więc orzec o sprzeczności z ustawą części uchwały. Taka możliwość odpowiedniego zastosowania art. 58 § 3 KC została rozpoznana w orzecznictwie392.Skoro art. 422 KSH niewątpliwie stanowi podstawę do uchylenia uchwały, to należy konsekwentnie przyjąć, że art. 425 KSH stanowi podstawę do stwierdzenia nieważności uchwały. Niespójnym byłoby przyjęcie, że w jednym przypadku (gdy uchwała jest sprzeczna ze statutem bądź dobrymi obyczajami i godzi w interes spółki lub ma na celu pokrzywdzenie akcjonariusza) materialnoprawną podstawę zaskarżenia stanowią przepisy KSH, a w drugim przypadku (uchwała jest sprzeczna z ustawą) podstawę taką stanowią przepisy KC393. Art. 58 KC odnosi się do treści czynności prawnej, natomiast art. 73 KC przewiduje sankcję za naruszenie wymogów formalnych. W związku z tym należy się zastanowić czy art. 425 KSH odnosi się jedynie do treści uchwały. Wydaje się, że art. 425 KSH obejmuje zarówno sprzeczność treści uchwały jak i wady formy. Brzmienie tego przepisu nie daje podstawy do zawężania zakresu jego zastosowania jedynie do treści uchwały394. Sama procedura podejmowania uchwał jest poddana regulacji w sposób wyczerpujący w KSH. Jej naruszenie można skarżyć w drodze powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały sprzecznej z ustawą. Na podstawie art. 56 KC czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Przepis ten znajdzie zastosowanie do tych uchwał, które są czynnościami prawnymi395.

391

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2012 r. , III CZP 84/12, LEX nr 1281372 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07.02 2013 r., sygn. II CSK 300/12, LEX nr 1284730 393 Por. Z. Kuniewicz, Wybrane zagadnienia dotyczące podstaw zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników spółek kapitałowych, PPH nr 9/2014, s. 42 394 Z. Kuniewicz, Wybrane zagadnienia dotyczące podstaw zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników spółek kapitałowych, PPH nr 9/2014, s. 41-42 395 M. Safjan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. t. I, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2013, Legalis/el., komentarz do art. 56; P. Sobolewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Osajdy, Legalis/el. 2014, 392

130

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Krótkiego omówienia wymagają uchwały zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz zarządu i rady nadzorczej spółki akcyjnej. Zastosowanie przepisów KC przedstawia się odmiennie niż w przypadku zaskarżania uchwał organów właścicielskich spółki kapitałowej. Uchwały zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej sprzeczne z ustawą powinny być zaskarżane na podstawie art. 58 KC w związku z art. 189 KPC. Wynika to z braku szczegółowej regulacji dotyczącej zaskarżania uchwał organów zarządczych i nadzorczych spółki kapitałowej w jakimkolwiek akcie prawnym, tak jak jest to przewidziane dla zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia (zgromadzenia wspólników). Nie można stosować przez analogię przepisów KSH dotyczących zaskarżania uchwał organu właścicielskiego spółki kapitałowej, gdyż brak po temu przepisu prawa, a nie należy domniemywać luki w prawie. W związku z tym, na podstawie odesłania z art. 2 KSH należy sięgnąć do przepisów KC i KPC. Za tą koncepcją przemawia również brzmienie innych przepisów, co zostało omówione w uzasadnieniu do wspomnianej już uchwały SN z 18.09.2013 r.396. Problem pojawia się w przypadku, gdy uchwała organu zarządczego lub nadzorczego nie stoi w sprzeczności z ustawą, ale narusza statut spółki akcyjnej lub umowę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Doktryna wysunęła pomysł, aby takie uchwały zaskarżać na podstawie art. 35 i art. 38 w związku z art. 58 § 1 KC w związku z art. 2 KSH, jako że takie działania organów nie mogą zostać skutecznie przypisane spółce397. Jest to de lege lata trafne rozwiązanie, gdyż należy zauważyć, że spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółka akcyjna, tak jak każda osoba prawna wyraża swoją wolę poprzez swoje organy, a więc działanie członków organu spółki należy traktować jako wyrażenie woli spółki na podstawie zasad ogólnych z art. 38 KC, a nie wyrażenie woli organu398.

komentarz do art. 56 396 Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18.09.2013 r., sygn. III CZP 13/13 397 Tak: M. Saczywko, Sprzeczność uchwały rady nadzorczej z umową albo statutem spółki kapitałowej, PPH nr 12/2014, s. 53 398 W. Popiołek, Charakter prawny uchwał wspólników i organów spółek handlowych, s. 17 i literatura tam powołana

131

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

WNIOSKI DE LEGE FERENDA W porównaniu do obecnie obowiązującego KC struktura prawna uchwały została uregulowana precyzyjniej w Księdze Pierwszej nowego Kodeksu cywilnego399. Uchwale poświęcono cztery przepisy – art. 81, art. 82, art. 83 § 1 i art. 83 § 2. Spór co do przyznania przymiotu czynności prawnej uchwale został definitywnie rozstrzygnięty. Regulacja nowego KC dotyczy jedynie uchwał wywołujących skutki prawne400, a więc nie obejmie uchwał wyrażających np. życzenia urodzinowe dla członka organu spółki. Z wykładni systemowej wynika, że uchwały wywołujące skutki prawne stanowią czynności prawne. Jest to konsekwencja umiejscowienia regulacji dotyczącej uchwał w nowym KC. Znajdują się one w Tytule IV. Czynności prawne, Dział I. Przepisy ogólne. Projekt określa kiedy uchwała wywołuje skutki prawne. Dzieje się tak, gdy podstawę do jej podjęcia stanowi ustawa, statut lub umowa. W nowym KC zdecydowano się na rozróżnienie umowy od statutu, aby nie rozstrzygać normatywnie sporu czy statut mieści się w zbiorze umów401. Zdecydowano się natomiast na rozstrzygnięcie sporu czym jest głosowanie. Da się wyróżnić trzy koncepcje odnoszące się do głosowania. Zgodnie z pierwszą, głosowanie stanowi czynność prawną. Wedle drugiej koncepcji jest to działanie inne niż oświadczenie woli. Trzecia koncepcja uznaje głosowanie za oświadczenie woli. Ta ostatnia koncepcja została uznana za najbardziej przekonującą i znalazła swoje odzwierciedlenie w treści art. 81, który stanowi, iż głosowanie polega na składaniu oświadczeń woli odnoszących się do podjęcia uchwały o określonej treści. Pogląd, iż głosowanie to czynność prawna został odrzucony ze względu na to, że sam pojedynczy akt głosowania nie wywoła skutków prawnych, skutki te rodzą się dopiero po podjęciu uchwały. Jako zasadę dla podjęcia uchwały przyjęto bezwzględną większość głosów, a więc ponad połowa głosów oddanych musi być oddana za uchwałą. Wyjątki określają ustawa, umowa lub statut.

399

Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, www.bip.ms.gov.pl. (Dalej: nowy KC/projekt) 400 Aprobująco do treści projektu w zakresie w jakim uznaje uchwały za co do zasady czynności prawne opowiedzieli się W. J. Katner i K. Osajda, Niezgodne z prawem uchwały wspólników spółek kapitałowych – uwagi na tle uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 18.09.2013 (III CZP 13/13) PPH nr 9/2014, s. 19. 401 Por. art. 35 i art. 38 KC

132

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Określone zostały skutki uchybień w procesie podejmowania uchwały. Uchybienia nieistotne czyli takie, które nie miały wpływu na jej podjęcie, pozostają bez wpływu dla ważności uchwały. Jako przykład w uzasadnieniu podaje się sytuację, w której część głosów wskutek niewłaściwego wypełnienia kartki do głosowania okazała się nieważna, ale po odliczeniu tych głosów pozostałe głosy wystarczyły, aby uchwała uzyskała akceptację większości głosujących. Tak samo, jeżeli uchwała zapadła z udziałem osób nieuprawnionych np. na zgromadzeniu wspólników głosowały osoby, które nie były wspólnikami, to pozostaje to bez wpływu na ważność uchwały, jeżeli zostały spełnione wymogi dla jej podjęcia bez uwzględnienia obecności402 lub głosów tych osób.

PODSUMOWANIE Rozwiązania zaproponowane w Projekcie stanowią krok do przodu, w słusznym kierunku, ich uchwalenie rozwiałoby część wątpliwości dotyczących tytułowego tematu i stanowiłyby one wyraźną normatywną podstawę dla sądów do oddalania powództw zaskarżających uchwały, na podstawie błędów formalnych, które nie miały wpływu na sam fakt ich podjęcia oraz podjęcia uchwał o danej treści. W odniesieniu do zaskarżania uchwał organów zarządczych i nadzorczych spółki kapitałowej należy postulować unormowanie tej kwestii przez ustawodawcę na kształt regulacji dotyczącej zaskarżania uchwały organu właścicielskiego spółki403. Brak jakichkolwiek terminów do zaskarżenia, nieokreślony krąg podmiotów uprawnionych do zaskarżenia uchwały ograniczony jedynie interesem prawnym może godzić w pewność i bezpieczeństwo funkcjonowania spółki. Ponadto, obecne rozwiązanie co do zaskarżania uchwał niezgodnych jedynie ze statutem (umową) spółki wydaje się być jedynie kreatywnym (i de lege lata niezbędnym) pomysłem doktryny, który potrzebuje jednak o wiele silniejszej podstawy w przepisach, które expressis verbis przewidywałyby możliwość zaskarżenia oraz sankcję za sprzeczność uchwały ze statutem (umową) spółki.

402

Gdy przewidziany jest wymóg kworum Oczywiście nie chodzi o dokładne przeniesienie przepisów dotyczących zaskarżania uchwał organu właścicielskiego spółki kapitałowej, ale o ich właściwe dostosowanie do organów zarządczych i nadzorczych, szczególnie w zakresie podmiotów czynnie legitymowanych 403

133

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 â&#x20AC;&#x201C; PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

SUMMARY Solutions proposed in the draft law of the new Civil Code are a step forward, in the right direction. Their passage would clear some of the doubts that concern the topic, and they constitute a clear normative basis for the courts to dismiss actions challenging a resolution on the basis of formal errors which do not affect the fact of its adoption and which do not affect its content. With regard to the challenge of the resolutions of managerial and supervisory bodies of a capital company, it is necessary that the legislator regulate this issue like the challenge of the resolution of a governing body of a company is regulated. The indefinite right to bring the action, the indefinite circle of parties entitled to challenge the resolution, limited only by a legal interest, may infringe the safety and the security of a company. In addition, a current solution to challenge resolutions that contravene only the statutes (the articles of association) of the company seems to be merely a creative (and de lege lata necessary) idea of the doctrine, which, however, needs a much stronger legal basis, which would expressly provide the possibility of the challenge and the sanction for a resolution that contravenes the statutes (the articles of association).

134

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r. poz. 121) 2. Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.) 3. Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 1443). 4. Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. z 1950 r. Nr 34, poz. 311) 5. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 94)

Wydawnictwa zwarte: 1. Antoszek P., Cywilnoprawny charakter uchwał wspólników spółek kapitałowych, Warszawa 2009 2. Czapita S., Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996 3. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2006 4. Cern G., Podejmowanie uchwał przez organy spółek kapitałowych, Sopot 2010 5. Ciepła H., Czech B., Dąbrowski S., Domińczyk T., Pietrzkowski H., Strus Z., Sychowicz M., Wypiórkiewicz A., Kodeks cywilny. Komentarz t. I, Warszawa 2005 6. Koch A., Podważanie uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych, Warszawa 2011 7. Marszałkowska-Krześ E., Uchwały zgromadzeń w spółkach kapitałowych, Warszawa 2000 8. Olszak K., Zaskarżanie uchwał walnego zgromadzenia w spółce akcyjnej w prawie hiszpańskim i polskim (praca magisterska), Warszawa 2014, niepubl. 9. Rachaus Z., Uchylanie uchwał walnych zgromadzeń spółdzielni, Warszawa 1964

135

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

10. Sołtysiński S., Szajkowski A., Szumański A., Szwaja J., Kodeks spółek handlowych. Komentarz t. III, Warszawa 2003 11. Sołtysiński S., Szajkowski A., Szumański A., Szwaja J., Tarska M., Kodeks spółek handlowych t. I, Komentarz do art. 1–150, Warszawa 2006 12. System prawa prywatnego t. 17B: Prawo spółek kapitałowych, pod red. S. Sołtysińskiego, Warszawa 2010 13. Wiśniewski A. W., Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny t. II, Warszawa 1991 14. Wiśniewski A. W., Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny t. III, Warszawa 1993 15. Wolter A., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1933 16. Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań, pod red. P. Machnikowskiego, Warszawa 2010

Artykuły: 1. Antoszek P., Glosa do wyroku SN z dnia 19 marca 1996 r., III CZP 20/96, Charakter prawny uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni, Glosa nr 3/2006 2. Frąckowiak J., Charakter prawny uchwał organów spółek kapitałowych a ich zaskarżalność, Przegląd Prawa Handlowego nr 9/2014 3. Frąckowiak J., Handlowe czynności kreujące, Przegląd Prawa Handlowego nr 12/2008 4. Ganobis M., Uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych a pojęcie czynności prawnej, Monitor Prawniczy nr 23/2007 5. Gocłowski M., Charakter prawny aktu głosowania a dopuszczalność oddania głosu przez pełnomocnika, Przegląd Prawa Handlowego nr 7/2002 6. Katner W. J., Osajda K., Niezgodne z prawem uchwały wspólników spółek kapitałowych – uwagi na tle uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 18.09.2013 (III CZP 13/13), Przegląd Prawa Handlowego nr 9/2014 7. Kuniewicz Z., Wybrane zagadnienia dotyczące podstaw zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników spółek kapitałowych, Przegląd Prawa Handlowego nr 9/2014 8. Marszałkowska-Krześ E., Charakter prawny uchwały, Przegląd Prawa Handlowego nr 6/1998

136

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

9. Osajda K., Trzynaście uwag krytycznych do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 18.09.2013 r. (III CZP 13/13), Przegląd Prawa Handlowego nr 10/2014 10. Płonka E., Uczestnictwo osób prawnych w walnym zgromadzeniu spółki kapitałowej, Państwo i Prawo nr 1/1990 11. Popiołek W., Charakter prawny uchwał wspólników i organów spółek handlowych, Przegląd Prawa Handlowego nr 9/2014 12. Saczywko M., Sprzeczność uchwały rady nadzorczej z umową albo statutem spółki kapitałowej, Przegląd Prawa Handlowego nr 12/2014 13. Sołtysiński S., Nieważne i wzruszalne uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych, Przegląd Prawa Handlowego nr 1/2006 14. Szpunar A., Uwagi o pojęciu czynności prawnej, Państwo i Prawo nr 12/1974 15. Wilejczyk M., Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do wadliwych uchwał zgromadzeń wspólników spółek kapitałowych, Przegląd Prawa Handlowego nr 4/2012 16. Wolak G., O charakterze prawnym uchwał wspólników oraz organów spółek kapitałowych uwag kilka, Prawo spółek nr 9/2010 17. Ziemianin B., Charakter prawny uchwał kolegialnych organów osób prawnych, Przegląd Prawa Handlowego nr 9/2014

137

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

KAROLINA GOTFRYD404

OPODATKOWANIE ODSZKODOWAŃ NA GRUNCIE PRAWA CYWILNEGO W ASPEKCIE USTAW O PODATKU DOCHODOWYM OD OSÓB FIZYCZNYCH I PRAWNYCH PIT AND CIT TAXATION OF DAMAGES AND THEIR EFFECTS IN CIVIL LAW

słowa kluczowe: odszkodowanie, zwolnienie, opodatkowanie, ugoda, wyrok keywords: damages, exemption, taxation, settlement, judgement STRESZCZENIE Odszkodowanie stanowi niewątpliwie konstrukcję cywilnoprawną, lecz mimo to pojawia się nie tylko na gruncie prawa cywilnego, lecz również jako składnik instytucji prawnych objętych

regulacjami

prawa

pracy,

prawa

karnego,

różnych

dziedzin

prawa

administracyjnego, czy też należących do regulacji szczególnych. Istotę odszkodowania, bez względu na fakt, w obrębie jakich regulacji występuje, określa się zgodnie z regułami ukształtowanymi na gruncie prawa cywilnego. Zasada ta znajduje zastosowanie również w prawie podatkowym, którego przepisy nie zawierają ani nie definiują pojęcia odszkodowania. W swojej pracy poświęconej opodatkowaniu odszkodowań na gruncie prawa cywilnego w aspekcie ustaw o podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych wskazuję na niespójność prawa podatkowego oraz roli jaką pełni w nim prawo cywilne. Celem publikacji jest również wskazanie wątpliwości pojawiających się w związku z opodatkowaniem odszkodowań na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. W dalszej części swojej pracy 404

Studentka IV roku Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, do jej zainteresowań naukowych należy prawo cywilne (część ogólna i zobowiązania) oraz prawo podatkowe (podatki dochodowe, międzynarodowe prawo podatkowe)

138

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

przedstawiam nie tylko wyjątki w opodatkowaniu odszkodowań, lecz także ich szczególne rodzaje (odszkodowania przyznane na mocy wyroków i ugód sądowych oraz pozasądowych). Poświęcam uwagę na wskazaniu różnic w opodatkowaniu odszkodowań na gruncie u.o.p.d.f. i u.o.p.d.u. oraz skutkach jakie wywierają one w prawie cywilnym. Treść całej pracy dąży do wykazania, iż prawo cywilne jako królowa nauk prawnych pełni istotną rolę w niespójnym wciąż systemie prawa podatkowego. EXTRACT Unquestionably, damages is a civil law term, however, many different branches of law such as: penal law, labour law, administrative law or other specific regulations use this structure as well. The substance of damages is the fact that, no matter where used, it is determined by the rules of civil law. This precept is applied to tax law, the provisions of which neither contain nor define the term damages. In my thesis, reffering to taxation of civil law damages on the grounds of personal Income Tax Act and Corporate Income Tax Act, I try to demonstrate how inconsistent tax law is and what important role civil law plays in it. The aim of this publication is to impugn taxation of damages on the grounds of civil law. Later, I present not only some exemptions from the taxation of damages but also specific types of damages (damages on the grounds of judgements and settlements and out-of-court settlements). I would like to demonstrate the differences between PIT and CIT damages taxation and their effects in civil law. The goal of my thesis is to present the pivotal meaning of civil law as the mother of all law in the still incoherent system of tax law. WPROWADZENIE Współczesne systemy prawne zbudowane są z gałęzi prawnych, jako tradycyjnych elementów strukturalnych, których podział z upływem czasu wydaje się być coraz mniej oczywisty, a relacje pomiędzy poszczególnymi dziedzinami coraz bardziej zawiłe. Prawo podatkowe także uznawane jest za odrębną gałąź prawną. Stąd wydaje się zasadnym, dostrzeżenie związku pomiędzy prawem podatkowym a prawem cywilnym. Prawo cywilne pomimo przynależności do działu systemu prawa prywatnego niezwykle silnie oddziaływuje na kształt i konstrukcje wykorzystywane przez prawo podatkowe, które należy zaliczyć do prawa publicznego405. Autor przedwojennej publikacji pt. „Prawo podatkowe a

405

B. Brzeziński, Kilka refleksji o związkach oraz instytucjach prawa cywilnego z prawem podatkowym, Studia Iuridica Toruniensia, t.IV, Toruń 2008, s.48-49

139

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

cywilne” Stefan Rosmarin stał na stanowisku, że najlepszym rozwiązaniem byłaby taka sytuacja, w której ustawodawca tworzy jak najmniej pojęć odrębnych dla każdej gałęzi prawa, a posługuje się instytucjami już obowiązującymi w polskim systemie prawa 406. Wydaje się, iż polski ustawodawca nie przychyla się do uznania tej wskazówki za słuszną, stąd wiele pojęć mimo ich pierwotnego znaczenia wciąż są przetwarzane i definiowane na potrzeby prawa podatkowego. Nie wnikając w problematykę autonomii prawa podatkowego, należy jedynie wyrazić aprobatę dla poglądów doktryny, która za jedną z fundamentalnych zasad prawa podatkowego uznaje respektowanie instytucji prawa cywilnego, tak daleko jak nie pozostają one w sprzeczności z podstawowymi celami prawa podatkowego.407 Odszkodowanie stanowi niewątpliwie konstrukcję cywilnoprawną, lecz mimo to pojawia się nie tylko na gruncie prawa cywilnego, lecz również jako składnik instytucji prawnych objętych regulacjami prawa pracy, prawa karnego, różnych dziedzin prawa administracyjnego, czy też należących do regulacji szczególnych. Istotę odszkodowania, bez względu na fakt, w obrębie jakich regulacji występuje, określa się zgodnie z regułami ukształtowanymi na gruncie prawa cywilnego. Zasada ta znajduje zastosowanie również w prawie podatkowym, którego przepisy nie zawierają ani nie definiują pojęcia odszkodowania. Główną funkcją odszkodowania jest wyrównanie uszczerbku, jakiego doznała osoba na skutek tego, że jej prawnie chronione dobra i interesy zostały naruszone. W polskim ustawodawstwie i orzecznictwie pojęcie odszkodowania zwykło się łączyć z naprawieniem uszczerbku majątkowego (zarówno szkoda na mieniu jak i na osobie), natomiast naprawienie uszczerbku niemajątkowego określone jest mianem zadośćuczynienia za krzywdę. Odszkodowanie będzie, co do zasady, świadczeniem polegającym na naprawieniu szkody przez osobę zobowiązaną na rzecz poszkodowanego.408 Warto pamiętać, że kodeks cywilny wyróżnia dwa podstawowe rodzaje odpowiedzialności: kontraktową, która powstaje z mocy umowy i odnosi się do przypadków niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 k.c. i nast.), oraz deliktową, czyli wynikającą z czynów niedozwolonych (art. 415 k.c. i nast.). Prawo cywilne wiąże powstanie odpowiedzialności odszkodowawczej z zaistnieniem trzech przesłanek: zdarzenia, z którym system prawny łączy czyjś obowiązek naprawienia szkody, powstania szkody oraz związku przyczynowo-skutkowego między zdarzeniem a 406

S. Rosmarin, Prawo podatkowe a prawo prywatne w świetle wykładni prawa, Towarzystwo Naukowe we Lwowie, 1939 407 R. Mastalski, Glosa do wyroku SN z 25 lutego 1998, sygn. akt III RN 117/97, OSP 4/1999 408 Co do klasyfikacji szkody- por. m.in. W. Czachórski, Zobowiązania, s.100 i n; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2012, s. 90- 92

140

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

szkodą. Odszkodowanie, co do zasady, ma na celu zrekompensowanie poszkodowanemu poniesionej przez niego szkody, a nie jego wzbogacenie. Należy uznać za słuszne, że zarówno doktryna jak i orzecznictwo stoją na stanowisku, że przyznane odszkodowanie ma przede wszystkim zrekompensować poszkodowanemu straty, których doznał w związku ze szkodą jaką mu wyrządzono.409 Stąd też, zważając na funkcję jaką pełni odszkodowanie, polski ustawodawca wprowadził wiele zwolnień podatkowych dotyczących wypłaty odszkodowań. Warto jednak pamiętać, że nie każda otrzymana przez podatnika rekompensata będzie objęta podatkową preferencją. Aby doszło do opodatkowania uzyskanego odszkodowania konieczne jest rozważanie wielu aspektów tj. rodzaju wyrządzonej szkody, podstawy prawnej wypłaty odszkodowania (czy wynika ona z zapisów umowy czy przepisów szczególnych), sposobu otrzymania rekompensaty ( wyrok sądowy czy ugoda: sądowa lub pozasądowa). OPODATKOWANIE DAMNUM EMERGENS I LUCRUM CESSANS Stosownie do art. 361 § 2 k.c. odszkodowanie (wynagrodzenie szkody majątkowej) pod warunkiem, że z przepisów nie wynika nic innego, obejmuje straty poniesione przez poszkodowanego (damnum emergens) oraz utracone przez niego korzyści (lucrum cessans). W

pierwszym

przypadku

wskutek

określonego

zdarzania

następuje

zubożenie

poszkodowanego, zaś w drugim nie dochodzi do wzrostu majątku na skutek danego zdarzenia.410 W ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych zwolnienie z opodatkowania obejmuje wyłącznie szkodę rzeczywistą, natomiast rekompensata utraconych korzyści, pomimo iż jej celem nie jest wzbogacenie poszkodowanego podlega opodatkowaniu. Takie rozumowanie potwierdził Sąd Wojewódzki w Warszawie w wyroku z 27 stycznia 2004 r. (III SA 1059/02, LEX nr 83273) : „W prawie podatkowym obowiązuje inne rozumienie szkody niż w prawie cywilnym. Obejmuje ono jedynie szkodę rzeczywistą (damnum emergens), a nie utracone korzyści (lucrum cessans)”. Lucrum cessans nie ma charakteru restytucyjnego, stąd nieuzsadnione byłoby zwolnienie tego rodzaju świadczeń od podatku dochodowego, tym bardziej, że utracona korzyść stanowiłaby zasadniczo przychód podatkowy podlegający opodatkowaniu.411

409

Interpretacja Indywidualna Dyrektora IS w Poznaniu z 18 grudnia 2009, ILPB2/415-936/09-4/AP Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, s. 92 - 94 411 A. Bartosiewicz, R. Kubacki, PIT Komentarz, LEX 2014, s.264 410

141

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Damnum emergens, które polega na przywróceniu majątku poszkodowanego do stanu sprzed powstania szkody, z reguły dotyczy dochodu już opodatkowanego, stąd w razie opodatkowania doszłoby „ do ponownego opodatkowania tego samego dochodu’’.412 W uzasadnieniu wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 27 sierpnia 2003 r. (III SA 2661/01, LEX nr 90218) uznano, że „Często w praktyce utożsamia się pojęcie "świadczenie" z pojęciem odszkodowanie. Tymczasem o ile obowiązek świadczenia może powstać z umowy zawartej według swobodnego uznania stron, o tyle do powstania obowiązku zapłaty odszkodowania niezbędne jest zaistnienie wymogów ustawowych niezależnych od woli stron. Przede wszystkim musi więc zaistnieć zdarzenie kreujące obowiązek odszkodowawczy, tzn. albo czyn niedozwolony, albo niewykonanie zobowiązania. Umowa w takich przypadkach może co najwyżej umocnić istniejące zobowiązania lub skonkretyzować jego wysokość.” Taką prawnopodatkową kwalifikację odszkodowania należy uznać za słuszną, gdyż to sama jego istota i charakter stanowią podstawę wypłaty odszkodowania, a nie każdy obowiązek świadczenia pieniężnego musi być równoznaczny z obowiązkiem odszkodowawczym. ODSZKODOWANIA PRZYZNANE NA GRUNCIE PRAWA CYWILNEGO Zgodnie z art. 21 ust. 3 u.o.p.d.f. wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw. Wobec powyższego tylko te odszkodowania, których wysokość, bądź zasady ustalania wynikać będą z ustaw, bądź przepisów wykonawczych, zwolnione będą z podatku dochodowego. Mając na względzie powyższy przepis, można uznać, że odszkodowania przyznane na podstawie kodeksu cywilnego podlegają zwolnieniu z podatku dochodowego od osób fizycznych. Większość przepisów kodeksu cywilnego nie wskazuje na wysokość należnego poszkodowanemu odszkodowania, lecz wskazują zasady ustalania tego odszkodowania (Takie regulacje znajdują się w części szczegółowej kodeksu cywilnego w art. 821-828 k.c.). Przede wszystkim jednak, szczególne zasady lub wysokość odszkodowania określają przepisy wykonawcze do kodeksu cywilnego, co również jest wystarczającą przesłanką dla zastosowania zwolnienia.

412

Por. wyrok NSA z 14 listopada 2003, III SA 150 / 02

142

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Wydaje się jednak, że i od tej zasady istnieją wyjątki i w pewnych sytuacjach otrzymane odszkodowanie na podstawie kodeksu cywilnego, nie będzie korzystać ze zwolnienia. Do tej grupy należy zaliczyć odszkodowania, przyznane w ramach reżimu ex delicto (czynu niedozwolonego) . Przykładowo, zgodnie z art. 431 k.c. „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej prez nie szkody”. Kodeks cywilny nie określa jednak ani zasad ustalania odszkodowania ani tym bardziej wysokości takiego odszkodowania. Brak jest również przepisów wykonawczych co do wskazanych wyżej elementów. Osoba poszkodowana (np. człowiek pogryziony przez psa) gdy wystąpi z roszczeniem do osoby fizycznej, która zwierzę chowa o zapłatę odszkodowania i takowe otrzyma, zobowiązana będzie ona zapłacić należny podatek. W tym przypadku trudno przyznać rację ustawodawcy. Wydaje się, iż mylnie przyjęto, że odszkodowanie z tytułu czynu niedozwolonego ma na celu zrekompensowanie nie tylko szkody rzeczywistej (damnum emergens), ale także utraconych korzyści (lucrum cessans). Nie sposób zgodzić się z takim rozumowaniem, ponieważ rola odszkodowania ex delicto polega na przywróceniu sytuacji majątkowej poszkodowanego do takiej, w jakiej znajdowałby się, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Funkcja odszkodowania polega na wyrównaniu, a nie na polepszeniu pozycji majątkowej poszkodowanego. Słusznie, Profesor Brzeziński w swojej pracy na temat relacji prawa podatkowego i cywilnego zwraca uwagę na podobieństwo obu gałęzi prawnych w wypadku zobowiązań powstających ex delicto : „Trzeba jednak zauważyć - czego z kolei w piśmiennictwie podatkowoprawnym się nie dostrzega - to, że ta często podkreślana różnica między stosunkami cywilnoprawnymi oraz podatkowoprawnymi zaciera się w wypadku zobowiązań cywilnoprawnych powstających ex delicto, gdzie zdarzenie powodujące szkodę powoduje jednocześnie powstanie stosunku zobowiązaniowego (odszkodowawczego). Upodobania to zobowiązania cywilnoprawne tego rodzaju do zobowiazań podatkowych, w wypadku których także zdarzenie, objęte podatkowym stanem faktycznym powoduje powstanie stosunku prawnego. Nawet jednak w wypadku tej ostatniej kategorii sytuacji trudno dostrzec perspektywę osiągnięcia jakichś realnych rezultatów badawczych”413.

413

B. Brzeziński, Kilka refleksji o związkach oraz instytucjach prawa cywilnego z prawem podatkowym, Studia Iuridica Toruniensia, t.IV, Toruń 2008

143

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Profesor słusznie zauważa w powyższym twierdzeniu, że podstawy prawne opodatkowania odszkodowań ex delicto przenikają się wzajemnie tzn. określają ją zarówno przepisy podatkowego jak i przepisy prawa cywilnego. Cytowany fragment sprowadza się w istocie do krytyki takiego stanu rzeczy przez Profesora, który wskazuje, że ewentualne osiągnięcia doktrynalne prawa nie zniwelują tej prawnej niekonsekwencji. Remedium na ten stan rzeczy byłyby niewątpliwie zmiany legislacyjne prawa podatkowego oparte na połączeniu dorobku naukowego dotyczącego prawa cywilnego i prawa podatkowego. Należy zauważyć, że w niektórych przypadkach mogą pojawić się istotne trudności praktyczne związane z określeniem, jaka część odszkodowania stanowi naprawienie faktycznej szkody (damnum emergens), a jaka dotyczy utraconych korzyści (lucrum cessans), w przypadku gdy w wyroku określona jest globalnie wysokość odszkodowania. W takich przypadkach należałoby oprzeć się na dokumentach, z których wynika faktyczna wysokość szkody. 414 Na powyższe trudności napotykają się zarówno podatnicy jak i organy podatkowe. Przejawem tego jest orzeczenie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24 stycznia 2008 r., (II FSK 1629/06) dotyczącego opodatkowania odsetek, w którym sąd udzielił odpowiedzi na dwa bardzo istotne pytania dotyczące tego świadczenia, a mianowicie czy tego typu świadczenie można uznać za odszkodowanie, a jeśli tak, czy stanowi ono rekompensatę za utracone korzyści. Pomijając szersze omówienie tej problematyki, należy przyjąć, po pierwsze, że odsetki mają charakter odszkodowawczy, co wynika nie tylko z uzasadnienia powyższego wyroku, lecz także doktryny i orzecznictwa prawa cywilnego. Po drugie, ich funkcją jest wynagrodzenie utraconych korzyści, gdyż rekompensują one wierzycielowi przychody, które utracił nie mogąc korzystać z przysługujących mu środków finansowych. W związku z tym należy podzielić pogląd wyrażony przez NSA, że odsetki te nie korzystają ze zwolnienia od podatku dochodowego od osób fizycznych.415 Zwolnieniu z opodatkowania zaś, podlegają

odszkodowania w postaci rent

otrzymanych na podstawie przepisów prawa cywilnego w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia przez poszkodowanego, który utracił całkowicie lub częściowo

414 415

A. Bartosiewicz, R. Kubracki, PIT Komentarz, LEX 2014, s.402 P. Panfil, Glosa do wyroku NSA z dnia 24 stycznia 2008, II FSK 1629/06

144

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

zdolność do pracy zarobkowej albo zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość (art. 21 ust. 1 pkt 3c u.o.p.d.f.). Powyższe zwolnienie odnosi się do odszkodowań w postaci renty wypłaconej w oparciu o art. 444 k.c. Zgodnie z którym w przypadku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. 416 Z kolei na podstawie art. 445 § 1 k.c. w wypadkach przewidzianych w art. 444 k.c. sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Oba powołane przepisy dają podstawę roszczenia dla poszkodowanego, w stosunku do sprawcy uszkodzenia ciała lub zdrowia, wywołanego tym samym zdarzeniem. Świadczenia zobowiązanego stanowią więc formę rekompensaty za doznany uszczerbek majątkowy (art. 444 k.c.) oraz niemajątkowy (art. 445 k.c.). Mimo że doktryna i judykatura wskazują na konieczność rozróżnienia odszkodowania, jako uszczerbku majątkowego i zadośćuczynienia, jako uszczerbku niemajątkowego to przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych traktują je jednolicie. W konsekwencji użyte przed ustawodawcę w art. 21 ust. 1 pkt 3b u.o.p.d.f. pojęcie odszkodowania odnosi się również do zadośćuczynienia, będącego formą wynagrodzenia krzywdy poszkodowanego. Należy zgodzić się z Dyrektorem Izby Skarbowej w Katowicach, który w interpretacji indywidualnej z dnia 10 listopada 2010 r. (IBPBII/1/415-887/10/HK) uznał, że również jednorazowe odszkodowanie w postaci skapitalizowanej renty, przyznane w zamian za rentę i w wysokości uwzględniającej należną rentę oraz prawdopodobny czas trwania obowiązku rentowego, korzysta ze zwolnienia na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 3c u.o.p.d.f.

416

Por. wyrok NSA z 7 czerwca 2013, II FSK 2008/11

145

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

OPODATKOWANIE

WYROKÓW

SĄDOWYCH

I UGÓD

SĄDOWYCH ORAZ

POZASĄDOWYCH Na mocy przepisu art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g u.o.p.d.f. ze zwolnienia od podatku nie korzystają odszkodowania wynikające z zawartych umów lub ugód innych niż ugody sądowe. Ugodą inna niż sądowa jest przede wszystkim ugoda w ujęciu prawa cywilnego materialnego, będąca w istocie rodzajem umowy (art. 917 k.c.). Warto wspomnieć, że obecne brzmienie przepisu zostało nadane przez wyrok z dnia 29 listopada 2006 r. (SK 51/06, OTK-A 2006, nr 10, poz.156), w którym Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z ustawą zasadniczą wyłączenie zwolnienia podatkowego w stosunku do odszkodowań uzyskanych na podstawie ugody sądowej. W uzasadnieniu Trybunał wskazał, że zaskarżony przepis nie spełniał wymogów demokratycznego państwa prawnego, gdyż dochodziło do nadużycia zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, ponieważ z jednej strony ustawodawca zachęcał do zakończenia postępowania ugodą (bez potrzeby wydawania orzeczenia przez sąd), z drugiej zaś, zaskarżony przepis nakładał na osobę, która zaakceptowała ugodowe załatwienie sprawy, swego rodzaju sankcję finansową w postaci obowiązku zapłacenia podatku od uzyskanego odszkodowania. Likwidacja obciążeń fiskalnych w zakresie odszkodowań regulowanych w przepisach szczególnych przyznanych ugodą sądową eliminuje nierówność opodatkowania odszkodowań uzyskanych przed sądem. Podkreślić należy, że odszkodowania, do których podatnik nabył prawo w drodze ugody pozasądowej, czyli zawieranych na podstawie umowy stron i bez ingerencji sądu, nadal nie są wolne od podatku. Trybunał Konstytucyjny, w powołanym wyżej wyroku, zajął w tej kwestii stanowisko, że takie rozwiązanie ma na celu wyeliminowanie fikcyjnych odszkodowań, które prowadziłyby do ukrywania innych dochodów i tym samym stanowiłyby metodę uniknięcia zapłaty podatku. Wydaje się, że słusznie autor komentarza do ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych - Adam Bartosiewicz podnosi wątpliwości, co do zastosowanego środka (wyłączenie zwolnienia względem wszystkich odszkodowań, których wysokość bądź zasady ustalania wynikają wprost z przepisów prawa, lecz które określone zostały w drodze zawartej ugody) i jego proporcjonalności w stosunku do zamierzonych celów.417

417

A. Bartosiewicz, R. Kubacki, PIT Komentarz, LEX 2014, s.400-401

146

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Tak uregulowane przepisy, skutecznie zniechęcają podatników do polubownego i ugodowego rozstrzygania sporów, zmuszając strony do rozstrzygania sporu przed sądem, który jest korzystniejszy w obciążeniach podatkowych. Na mocy przepisu art. 21 ust. 1 pkt 3b u.o.p.d.f. od podatku zwolnione są inne odszkodowania lub zadośćuczynienia otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sądowej do wysokości określonej w tym wyroku lub tej ugodzie, z wyjątkiem odszkodowań i zadośćuczynień : 1) otrzymanych w związku prowadzoną działalnością gospodarczą, 2) dotyczących korzyści, które podatnik mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Objęcie powyższym przepisem również zadośćuczynień, będących wynagrodzeniem za krzywdy niematerialne, nastąpiło wraz z nowelizacją w 2009 roku. Wcześniej nie istniała bowiem wyraźna podstawa prawna przyznająca prawo do zwolnienia z opodatkowania zadośćuczynienia, jednakże sam charakter tego przychodu przemawiał za uznaniem tej instytucji cywilnej za wolną od podatku. Wskazuje na to również uzasadnienie projektu ustawy, w którym zaznacza się, że wzmiankowanie w komentowanych przepisach „zadośćuczynień’’ ma zapobiegać sporom interpretacyjnym, nie jest natomiast zmianą wnoszącą nową jakość.418 Warto pochylić się nad sformułowaniem „inne” poprzez które należy rozumieć te odszkodowania czy też zadośćuczynienia, których wprost nie wymieniono w katalogu zwolnień podatkowych. Do nich należy zaliczyć przede wszystkim zwolnienia inne niż te, których wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw.

Odszkodowanie otrzymane

w związku z wyrokiem sądu polubownego ma moc prawną na równi z wyrokiem lub ugodą sądową, bowiem jest to wyrok sądowy w rozumieniu art. 21 ust.1 pkt. 3b u.o.p.d.f. Z powyższych względów korzysta ono ze zwolnienia. Ustawodawca tworząc powyższą regulację ograniczył ją poprzez wskazanie kategorii odszkodowań niekorzystających ze zwolnienia od podatku. Ze zwolnienia nie korzysta odszkodowanie otrzymane na podstawie wyroku sądowego w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Będzie to każde odszkodowanie, które otrzymywane jest przez podatnika na podstawie wyroku wydanego w postępowaniu w sprawach gospodarczych. W przypadku postępowania prowadzonego w innym trybie

418

A. Bartosiewicz, R. Kubacki, PIT Komentarz, LEX 2014, s.400

147

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

podatnik nie występuje jako przedsiębiorca (w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą), lecz prywatnie.419 Kwestia drugiego wyłączenia dotyczącego korzyści, jakie podatnik mógłby osiągnąć, gdyby szkody mu nie wyrządzono została szeroko omówiona na początku rozdziału. Wydaje się jednak celowe przytoczenie tezy z wyroku z dnia 3 października 2008 r. (II FSK 888/07, LEX nr 499795), gdzie NSA stwierdził: Ustawodawca w przepisie art. 21 ust. 1 pkt 3b u.o.p.d.f. wyraźnie wyłączył odszkodowanie z tytułu utraconego zysku z zakresu wymienionego powyżej zwolnienia. Tym samym, wypłatom w zakresie lucrum cessans odmówił charakteru odszkodowawczego w rozumieniu prawa podatkowego. Powyższe stwierdzenie nie dotyczy odszkodowań „innych”, czyli niewymienionych w przepisach poprzedzających. OPODATKOWANIE ODSZKODOWAŃ NA GRUNCIE PODATKU DOCHODOWEGO OD OSÓB PRAWNYCH Zgodnie z wcześniej omówioną regulacją zawartą w art. 21 ust.1 pkt. 3 u.o.p.d.f., ustawodawca przewidział wobec odszkodowań szereg zwolnień od podatku, których nie można przenosić w drodze analogii na grunt opodatkowania osób prawnych. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 11 grudnia 2009 r. (II FSK 1204/08, LEX nr 558106 ) orzekł, że ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych nie przewiduje tego typu zwolnień i odszkodowania otrzymane przez osoby prawne podlegają opodatkowaniu na zasadach ogólnych. Należy wskazać, że w u.o.p.d.u. istnieje zasada, która mówi, że wszelkie pieniądze, wartości pieniężne otrzymane przed podatnika stanowią jego przychód podatkowy. Nie odgrywa roli czy odszkodowanie wypłaca osoba fizyczna, ubezpieczyciel, czy też spółka. Zgodnie z poglądami doktryny i orzecznictwa, wszelkie wyjątki od powszechności opodatkowania

należy

interpretować

ściśle.420

Oznacza

to,

że

katalog

tytułów

niestanowiących przychodów do celów podatkowych nie może być poddany wykładni rozszerzającej, tj. nie może być m.in. rozumiany per analogiam w stosunku do zwolnień obowiązujących na gruncie innego aktu prawnego (w tym przypadku u.o.p.d.u).Gdyby intencją ustawodawcy było wprowadzenie przedmiotowego zwolnienia także do u.o.p.d.u., to

419 420

A. Bartosiewicz, R. Kubacki, PIT Komentarz, LEX 2014, s.400-402 R. Mastalski, Interpretacja prawa podatkowego, źródła prawa podatkowego i jego wykładnia, Wrocław 1989

148

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

stosownie do art. 217 Konstytucji wyrazem tego powinna być odpowiednia regulacja ustawowa421. PODSUMOWANIE Podsumowując powyższe wywody warto ponownie odnieść się do relacji prawa cywilnego z prawem podatkowym. Wydaje się, że niezwykle trafnie opisał ten związek profesor Ryszard Mastalski „Jednym z podstawowych warunków odpowiedniego stosowania prawa podatkowego jest właściwe oddzielenie zagadnień podatkowych od cywilnoprawnych przy analizie stanów faktycznych związanych z opodatkowaniem. Chodzi jednak nie tylko o to, aby zachować cele prawa podatkowego, lecz również o prawidłową analizę rzeczywistości gospodarczej z punktu widzenia zawartych w niej elementów cywilnoprawnych i publicznoprawnych (prawa podatkowego). Prawa podatkowego nie należy bowiem stosować jednostronnie, tylko z punktu widzenia interesów fiskalnych państwa, gdyż prowadzi to do ograniczeń w funkcjonowaniu instytucji cywilnoprawnych w życiu gospodarczym. Prawidłowe stosowanie prawa podatkowego wymaga zatem nie tylko dobrej znajomości reguł i zasad prawnych, na jakich jest ono oparte, lecz także znajomości podstawowych zasad funkcjonowania prawa cywilnego”.422 W wyżej cytowanych fragmencie wydaje się, że ostatnie zdanie jest tym kluczowym. Trudno nie zgodzić się z autorem, że to właśnie relacja pomiędzy tymi dwoma gałęziami prawnymi świadczy o jakości prawa podatkowego, której nie sposób ocenić pozytywnie. Doskonale widać to na przykładzie odszkodowań, gdzie odnosi się wrażenie, że ustawodawca posługuje się tą instytucją cywilnoprawną bez wnikliwej wiedzy na temat jej charakteru, mimo że „na pierwszy rzut oka” nie wydaje się to być dostrzegalne. Fakt, że prawo podatkowe wykorzystuje cywilnoprawne konstrukcje w sposób niepełny, losowy, bądź w ogóle pomija pewne instytucje (np. brak w prawie podatkowym reżimów odpowiedzialności ex contractu i ex delicto) powoduje, że tę gałąź prawną charakteryzuje: (cytując słowa Rzecznika Praw Obywatelskich w piśmie z dnia 21 stycznia 2015 roku skierowanym do Komisji Kodyfikacyjnej Ogólnego Prawa Podatkowego w sprawie reformy systemu podatkowego i opracowania założeń nowej regulacji ustawowej zastępującej obecną Ordynację podatkową) „wyjątkowa zawiłość, kazuistyka, a także częsta zmienność,

421

S.Akopyan, F. Majdowski, Opodatkowanie odszkodowań na gruncie PDOFizU i PDOPrU, Monitor Podatkowy nr 2 2010 422 R. Mastalski, Prawo podatkowe, Warszawa 2009, s. 27-29

149

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

nadmierna obszerność i brak jednolitej terminologii w powiązaniu z innymi aktami prawnymi”. Powyższy opis trafnie oddaje obraz stanu prawa podatkowego w Polsce, w którym za celowe należy stworzenie aktu prawnego, na miarę kodeksu, który usystematyzował i ujednoliciłby przepisy podatkowe, dzięki czemu obywatele mieliby szansę zrozumieć tę, bez wątpienia niełatwą dziedzinę prawa. Stąd, po głębszej analizie tematu, nietrudno zgodzić się z twierdzeniem, że prawo cywilne to królowa nauk prawnych, gdyż zawiera poprawne, precyzyjne i jasne przepisy, dzięki którym instytucje prawa cywilnego znajdują zastosowanie w niemalże w całym systemie prawa. SUMMARY Tax law uses civil law terms in incomplete, aleatory way or even excludes some civil structure ( such as: regime for responsibility- ex contractu and ex delicto). As indicated by Polish Ombudsman, who precisely decribes this branch of law, tax law is: complicated, casuistic, very often variable and extensive. It is a great need to create a new comprehensive deed, such as code, which could systematise and unify polish tax provisions and would enable Polish citizens to understand this intricate branch of law. All in all, shall be inclined to agree that civil law is the mother of all law,as it contains precisely and transparent provisions used in a whole system of law.

150

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93) 2. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca 1991 r. ( Dz. U. nr 14, poz. 176 z późn. zm. ) 3. Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych z dnia 15 lutego 1992 r. ( Dz. U. nr 54 poz. 654 z późn zm. )

Wydawnictwa zwarte: 1. Instytucje prawa cywilnego w konstrukcji prawnej podatków, pod red. M. Goettel, M. Lemonnier, Warszawa 2011 3. Bartosiewicz A. , Kubacki R., Komentarz PIT, Warszawa 2014 4. Olejniczak A. ,Radwański Z.,Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2012 5. Rosmarin S., Prawo podatkowe a prawo prywatne w świetle wykładni prawa, Lwów 1939 6. Mastalski R., Interpretacja prawa podatkowego, źródła prawa podatkowego i jego wykładnia, Wrocław 1989 7. Mastalski R., Prawo podatkowe, Warszawa 2009 Artykuły: 1. Boberski J., Opodatkowanie podatkiem dochodowym od osób fizycznych odszkodowań przyznanych na gruncie Kodeksu cywilnego, Monitor Podatkowy, nr 1/2005 2. Brzeszczyńska S., Prawo cywilne czy podatkowe?, Monitor Podatkowy, nr 10/2002 3. Brzeziński B., Kilka refleksji o związkach oraz instytucjach prawa cywilnego z prawem podatkowym, Studia Iuridica Toruniensia, t.IV, Toruń 2008 4. Majkowska M.,Opodatkowanie odszkodowań i kar umownych, Gazeta Prawna, nr 106/2008

151

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

152

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

153

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą. 2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego. 3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła. 4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo. 5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym. 6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów. Prowadzenie strony internetowej. Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych. Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi. Współpracę z innymi organizacjami studenckimi. Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE?    

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/

154

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

155

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

156

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

157

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

158

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

159

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

160

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

161

50 LAT KODEKSU CYWILNEGO TOM 3 – PRAWO SPADKOWE I ODPOWIEDNIE STOSOWANIE KC

162