XX - LECIE KONSTYTUCJI RP. TOM 2. by IKMP SAPERE AUDE

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

TWENTY YEARS OF POLISH CONSTITUTION VOLUME 2 – POLITICAL SYSTEM’S PRINCIPLES, FREEDOMS, RIGHTS AND DUTIES OF HUMANS AND CITIZENS

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ

TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

pod red. Marty Sobieckiej i Mikołaja Ślęzaka

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Projekt okładki: Marta Sobiecka Skład i opracowanie graficzne: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: dr hab. Aleksandra Monarcha-Matlak, prof. US (Uniwersytet Szczeciński) dr Adam Krzywoń (Uniwersytet Warszawski) dr Jarosław Ślęzak (Politechnika Gdańska)

data wydania: lipiec 2017 roku miejsce wydania: Warszawa

ISBN: 978-83-64552-61-8 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych, która powstała dzięki wytężonej pracy Członków i Współpracowników Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ” Składać się będzie z czterech tomów:

TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Historia powstania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku



Projekty nowelizacji Konstytucji RP w związku z członkostwem w Unii Europejskiej



Preambuła – definicja, historia, treść, normatywny charakter



Wartości zawarte w Konstytucji Rzeczpospolitej – ich treść i wykładnia



Zabezpieczenie społeczne w świetle konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej



Relacja przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej do konwencji międzynarodowych w zakresie ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego



Obowiązki obywatelskie w Konstytucji RP 6

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

TOM 2 - ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Społeczna gospodarka rynkowa jako podstawa ustroju gospodarczego



Monteskiuszowski trójpodział władzy w Konstytucji RP



Instytucja wywłaszczenia w Konstytucji RP



Stosunek państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Konstytucji RP



Status mniejszości narodowych i etnicznych w Konstytucji RP



Bezpieczeństwo energetyczne w Konstytucji RP



Prawo do sądu w Konstytucji RP

TOM 3 – WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA ORAZ INNE ZAGADNIENIA, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Zakaz podwójnego karania w Konstytucji RP



Prawo do prywatności oraz ochrona danych osobowych osób monitorowanych przez prywatne bezzałogowe statki powietrzne w konstytucji RP



Wolność słowa a etyka lekarska



Prawo pracy w Konstytucji RP

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA



Pozycja prawnoustrojowa prezydenta w Konstytucji RP i towarzysząca jej praktyka polityczna



Pozycja samorządu terytorialnego w Konstytucji RP



Narodowy Bank Polski w Konstytucji RP

TOM 4 – WŁADZA SĄDOWNICZA I ORGANY KONTROLI, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Władza sądownicza w Konstytucji RP



Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego – początek i eskalacja



Legitymacja czynna organizacji pracodawców do dokonywania abstrakcyjnej kontroli legalności prawa przed Trybunałem Konstytucyjnym



Trybunał Stanu w Konstytucji RP



Krajowa Rada Sądownictwa w Konstytucji RP



Komisja śledcza jako szczególny aspekt funkcji kontrolnej Sejmu



Najwyższa Izba Kontroli w Konstytucji RP



Rzecznik Praw Obywatelskich w Konstytucji RP

Wydawcy

Warszawa, lipiec 2017 roku

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Dear Readers,

we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Members and Associates of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw.

This series of monographies entitled “TWENTY YEARS OF POLISH CONSTITUTION” will encompass four volumes.

VOLUME 1 – HISTORY OF ENACTION, PROPOSED AMENDMENTS AND BASIC PRINCIPLES will include following chapters:



History of the inception of the Constitution from the year 1997



Proposals of amendments to Polish Constitution due to membership in the European Union



Preamble – definition, history, content, normative character



Values included in the Polish Constitution – their content and explanation



Social security in the light of the constitutional principle of social justice

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA



Relationship between provisions of Polish Constitution and provisions of international conventions in the scope of cultural goods and national heritage protection



Civic duties in the Polish Constitution

VOLUME 2 – POLITICAL SYSTEM’S PRINCIPLES, FREEDOMS, RIGHTS AND DUTIES OF HUMANS AND CITIZENS will include following chapters:



Social market economy as the basis of Polish economic system



Montesquieu's separation of powers in the Polish Constitution



Expropriation in the Polish Constitution



Relationship between the state and religious organizations in the Polish Constitution



Status of national and ethnic minorities in the Polish Constitution



Energy security in the Polish Constitution



Right to a fair trial in the Polish Constitution

VOLUME 3 – FREEDOMS, RIGHTS AND DUTIES OF HUMANS AND CITIZENS AND OTHER ISSUES will include following chapters:



Prohibition of double penalty in the Polish Constitution



Right to privacy and data protection of persons monitored by unmanned aircraft in the Polish Constitution



Freedom of speech and medical ethics

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA



Labour law in the Polish Constitution



Role of the president in the Polish Constitution and political practice



Position of the local government in the Polish Constitution



The National Bank of Poland in the Polish Constitution

VOLUME 4 – JUDICIARY AND CONTROL BODIES will include following chapters:



Judiciary in the Polish Constitution



Crisis around Constitutional Tribunal - beginning and escalation



Locus standi of employers’ organizations to make abstract review of the legality of law



Tribunal of State in the Polish Constitution



National Council of the Judiciary of Poland in the Polish Constitution



Investigative commission as the part of the Sejm’s control function



Supreme Audit Office in the Polish Constitution



Ombudsman in the Polish Constitution

Publishers

Warsaw, June 2017

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA JAKO PODSTAWA USTROJU GOSPODARCZEGO (Paulina Brejdak) ............................................................................. 16 SOCIAL MARKET ECONOMY AS THE BASIS OF POLISH ECONOMIC SYSTEM (Paulina Brejdak) ................................................................................................................... 16 MONTESKIUSZOWSKI TRÓJPODZIAŁ WŁADZY W KONSTYTUCJI RP (Mikołaj Wojcieszek, Jakub Zych) ....................................................................................... 31 MONTESQUIEU'S SEPARATION OF POWERS IN THE POLISH CONSITUTION (Mikołaj Wojecieszk, Jakub Zych) ....................................................................................... 31 INSTYTUCJA WYWŁASZCZENIA W KONSTYTUCJI RP (Paweł Śmiałek)............. 50 EXPROPRIATION IN THE POLISH CONSTITUTION (Paweł Śmiałek) .................... 50 STOSUNEK PAŃSTWA DO KOŚCIOŁÓW I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W KONSTYTUCJI RP (Ida Jóźwiak) ............................................ 67 RELATIONSHIP BETWEEN THE STATE AND RELIGIOUS ORGANIZATIONS IN THE POLISH CONSTITUTION (Ida Jóźwiak) ................................................................. 67 STATUS MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH W KONSTYTUCJI RP (Dominika Skoczylas) ............................................................................................................. 86 STATUS OF NATIONAL AND ETHNIC MINORITIES IN THE POLISH CONSTITUTION (Dominika Skoczylas)............................................................................. 86

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE W KONSTYTUCJI RP (Marta Sobczuk-Gil) ............................................................................................................ 104 ENERGY SECURITY IN THE POLISH CONSTITUTION (Marta Sobczuk-Gil) ............................................................................................................ 104 PRAWO DO SĄDU W KONSTYTUCJI RP (Marcin Rokosz) ................................................................................................................... 121 RIGHT TO A FAIR TRIAL IN THE POLISH CONSTITUTION (Marcin Rokosz) ................................................................................................................... 121 INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE .................... 143

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

PAULINA BREJDAK1

SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA JAKO PODSTAWA USTROJU GOSPODARCZEGO

SOCIAL MARKET ECONOMY AS THE BASIS OF POLISH ECONOMIC SYSTEM słowa kluczowe: Konstytucja RP, polski ustrój gospodarczy, społeczna gospodarka rynkowa, wolność gospodarcza

keywords: Polish Constitution, Polish economic system, social market economy, freedom of economic activity

STRESZCZENIE Ustrój gospodarczy Polski został uregulowany w artykule 20 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale zatytułowanym „Rzeczpospolita”. Jego podstawę stanowi społeczna gospodarka rynkowa, która oparta jest na trzech obligatoryjnych filarach, czyli wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych.

Absolwentka Wydziału Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie. Broniła prace magisterskie z zakresu prawa podatkowego, tj. na kierunku Prawo „Dowody w postępowaniu podatkowym” oraz na kierunku Administracja „Opodatkowanie przychodu z nieodpłatnych świadczeń podatkiem dochodowym od osób fizycznych”. Autorka artykułów naukowych opublikowanych na łamach między innymi Roczników Nauk Prawnych KUL, Młodego Jurysty UKSW i Kortowskiego Przeglądu Prawniczego. Jej zainteresowania naukowe skupiają się przede wszystkim wokół prawa podatkowego, ale także prawa gospodarczego i procedury administracyjnej. 16

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Model społecznej gospodarki rynkowej tworzą dwie grupy zasad. Pierwsza z nich, w skład której wchodzi zasada wolności działalności gospodarczej i zasada własności prywatnej, ukierunkowana jest przede wszystkim na jednostkę. Natomiast, solidarność, dialog i współpraca w ramach drugiej grupy zasad ma szerszy wymiar i należy je rozpatrywać w kontekście ogółu społeczeństwa. Co najważniejsze, każdy ze wskazanych elementów jest niezbędny, ażeby można było mówić o konstytucyjnym modelu ładu gospodarczego Polski. Zatem, wartości te są ze sobą nierozerwalnie związane, uzupełniają się i żadna z nich nie może być wyróżniana na tle pozostałych. Ponadto, w toku właściwej interpretacji poszczególnych filarów, jak i zasady społecznej gospodarki rynkowej niezbędne jest uwzględnianie innych regulacji oraz zasad konstytucyjnych, a także stosownych aktów prawnych. Pierwszym filarem społecznej gospodarki rynkowej jest zasada wolności działalności gospodarczej, która urzeczywistnia się w swobodzie podejmowania oraz wykonywania działalności gospodarczej. Wszelkie jej ograniczenia dopuszczalne są tylko i wyłącznie na podstawie stosownych przepisów prawa. Drugi filar stanowi zasada własności prywatnej, która stoi w korelacji z pierwszym filarem. Jest ona podstawową formą własności chronioną na płaszczyźnie konstytucyjnej. Natomiast, w skład trzeciego filaru wchodzą zasady solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Istotne jest to, że ich społeczny wymiar jest nieodzownym elementem gospodarki rynkowej. Podsumowując właściwości konstytucyjnie wskazanych filarów społecznej gospodarki rynkowej należy wskazać, iż stanowią one cechy konstytutywne pożądanego przez ustawodawcę modelu gospodarki.

EXTRACT

Polish economic system is regulated in the Article 20 of the Polish Constitution of April 2, 1997 in the section entitled “Rzeczpospolita”. It is based on the social market economy, which is built on three obligatory pillars, namely freedom of economic activity, private ownership, and solidarity, dialogue and cooperation between social partners. The social market economy model consists of two groups of rules. The first, which includes the principle of freedom of economic activity and the principle of private ownership is focused primarily on the individual. On the other hand solidarity, dialogue and cooperation within the second group of rules it has a wider dimension and should be considered in the context of the general public.

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

WPROWADZENIE Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z katalogiem źródeł powszechnie obowiązującego prawa jest najwyższym aktem2, który wiąże wszystkich obywateli oraz organy administracji publicznej. Oznacza to, iż obowiązuje ona we wszystkich rodzajach stosunków prawnych i jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie rodzaje organów państwowych, a jednostka może powoływać się wprost na jej normy. Z uwagi na jej szczególny, nadrzędny charakter jest ona zbiorem praw kardynalnych, które stanowią fundament politycznego i społecznego ładu w państwie3. Uszczegóławiając, przedmiotem jej regulacji są między innymi zasady konstytucyjne, ustrój państwa, prawa, wolności oraz obowiązki człowieka i obywatela, organizacja, kompetencje organów państwowych. Wobec tak szerokiej materii konstytucyjnej, na szczególne podkreślenie zasługuje kwestia ustroju gospodarczego państwa, którego podstawę stanowi społeczna gospodarka rynkowa. Zgodnie z definicją słownikową przez termin „ustrój” należy rozumieć zasady prawne określające organizację i sposób funkcjonowania państwa, społeczeństwa czy instytucji publicznych4. Natomiast, w połączeniu z terminem „gospodarczy” tworzy płaszczyznę, na której produkcja i podział dóbr podporządkowane są prawom konkurencji, a państwowa kontrola gospodarki jest nie tylko konstytucyjnym prawem, ale obowiązkiem władz5. Ustrój gospodarczy wraz z ustrojem politycznym tworzą całokształt organizacji państwa6. Jednakże, niewątpliwym jest, iż elementy ustroju politycznego na określonym poziomie mają wpływ i kształtują ustrój gospodarczy7. Podstawę ustroju gospodarczego Polski stanowi społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych8. Są to cechy konstytutywne pożądanego przez ustawodawcę modelu gospodarki. Tym samym, ustrój gospodarczy oparty jest nie tylko na podstawowych i tradycyjnych elementach rynku w postaci wolności gospodarczej i własności

Art. 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483), zw. dalej: Konstytucja RP 3 W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2003, s. 25 4 http://sjp.pwn.pl/sjp/ustroj;2533649.html, (dostęp: 05.03.2017 r.) 5 T. Kocowski, Prawo działalności gospodarczej [w:] Materialne prawo administracyjne, pod red. M. Miemiec, Warszawa 2013, s. 282 6 J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Kraków 2000, s. 31 7 T. Kocowski, Prawo działalności gospodarczej [w:] Materialne prawo administracyjne, pod red. M. Miemiec, Warszawa 2013, s. 282 8 Art. 20 Konstytucji RP 18

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

prywatnej, ale również na solidarności społecznej, społecznym dialogu i współpracy partnerów społecznych. Wartości te są kompleksowe, gdyż ujęte zostały jako całość bez wyróżniania żadnej z nich oraz komplementarne, bo wartości te powiązane są ze sobą w ten sposób, że mogą się wzajemnie wspierać, jak i ograniczać9. Natomiast, dookreślanie tych elementarnych cech prowadzi do właściwej interpretacji całej zasady społecznej gospodarki rynkowej10. Należy jednak pamiętać, iż społeczna gospodarka rynkowa ma swoje szersze podstawy, aniżeli te wprost wskazane w artykule 20 Konstytucji RP. Z pewnością jest to zasada państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, a także zasada pomocniczości, która ma umocnić uprawnienia obywateli i ich wspólnot11. W doktrynie istnieje pogląd, iż społeczna gospodarka rynkowa to taka gospodarka, która nie sprowadza się do czysto „towarowo-pieniężnych” powiązań między ludźmi, kierowanych „niewidzialną ręką rynku”, lecz podlega wymaganiom sprawiedliwości społecznej, będącej kamieniem węgielnym polityki każdego prawdziwie demokratycznego państwa12. Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej posiada specyficzny charakter. Bowiem po pierwsze, tylko jeden artykuł Konstytucji RP reguluje jej zakres, a po drugie zakres ten jest na tyle zawężony i konkretny, iż ogranicza swobodę wyboru innego systemu gospodarczego w Polsce13. Ponadto, co zostało podkreślone w wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w toku interpretacji artykułu 20 winno się uwzględnić jego związek z dwoma innymi artykułami Konstytucji. Bowiem, zgodnie z artykułem 1 Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli14. Wynika z niego dyrektywa przedłożenia w razie potrzeby dobra ogólnego ponad dobro indywidualne czy partykularny interes grupowy. Dyrektywa ta powinna być podstawowym kryterium działania w przyjętym przez konstytucję modelu społecznej gospodarki rynkowej. Natomiast, w myśl zasady demokratycznego państwa prawnego

sprawiedliwości

społecznej15,

bez

poszanowania

zasad

demokracji

i sprawiedliwości społecznej nie ma społecznej gospodarki16.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30.01.2001 r., sygn. K 17/00 49436 T. Przybyciński, Polityka ustrojowa w świetle polskich doświadczeń, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, nr 88/2012, s. 288 11 W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2003, s. 144 12 T. Zieliński, Ustrój społeczny w przyszłej Konstytucji RP w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 2/1995, s. 82 13 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1999, s. 81 14 Art. 1 Konstytucji RP 15 Art. 2 Konstytucji RP 16 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30.01.2001 r., sygn. K 17/00 10

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

KONSTYTUCYJNA

ZASADA

WOLNOŚCI

DZIAŁALNOŚCI

GOSPODARCZEJ

I WŁASNOŚCI PRYWATNEJ Zasadę wolności działalności gospodarczej należy rozumieć, jako domniemanie, które odnosi się do swobody podejmowania oraz wykonywania działalności gospodarczej wolnej od

ingerencji

władzy

państwowej17.

Ramy

prawne

podejmowania,

wykonywania

i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej18 wyznacza lex specialis ustawa o swobodzie działalności gospodarczej19, wedle której podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach20. Konstytucyjna gwarancja wolności działalności gospodarczej sformułowana jest nie tylko w prawie do swobodnego podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej, ale również w nakazie respektowania warunków jej prowadzenia. Mogą one przybrać charakter reglamentacyjny, regulacyjny lub ochronny21, a urzeczywistniają się choćby w obowiązkach uzyskania zezwolenia, koncesji, wpisu do stosownego rejestru czy też prowadzenia działalności w określonej formie. Ponadto, działalność gospodarcza musi odpowiadać zasadom uczciwej konkurencji, poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów22, a sam przedsiębiorca jest obowiązany spełniać określone przepisami prawa warunki, dotyczące ochrony przed zagrożeniem życia, zdrowia ludzkiego i moralności publicznej, a także ochrony środowiska23. W doktrynie istnieje pogląd, zgodnie z którym zasada wolności działalności gospodarczej na tle innych wolnościowych zasad konstytucyjnych może być rozumiana, jako autonomiczna wartość konstytucyjna24. Przesądza o tym fakt, iż zasada ta wpływa na system

J. Ciechanowicz-McLean, Konstytucyjna zasada wolności gospodarczej a ochrona środowiska, Gdańskie Studia Prawnicze, nr 31/2014, s. 99 18 Art. 1 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tj. Dz. U. z 2016 r. poz. 1829 z poźn. zm.), zw. dalej: USDG 19 Należy pamiętać o tym, iż ustawa o swobodzie działalności gospodarczej nie reguluje w sposób kompleksowy wszystkich kwestii. Istnieją liczne lex specialis, przykładowo są to przepisy ustaw regulujących działalność podlegającą koncesjonowaniu 20 Art. 6 USDG 21 R. Biskup, K. Ostaszewski, K. Święcka, Administracyjne (publiczne) prawo gospodarcze [w:] Encyklopedia prawa administracyjnego, pod red. M. Domagały, A. Haładyj, S. Wrzoska, Warszawa 2010, s. 180 22 Art. 17 USDG 23 Art. 18 USDG 24 P. Kuczma, Konstytucyjne ujęcie wolności działalności gospodarczej, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 372/2014, s. 230 20

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

gospodarki rynkowej oraz jej desygnaty25. Natomiast, wszelkie ograniczenia wolności są dopuszczalne wyłącznie w drodze aktu prawnego rangi ustawowej po spełnieniu przesłanki sine qua non ważnego interesu publicznego26. Władza państwowa posiada legitymację do stworzenia takich ram prawnych obrotu gospodarczego, które pozwolą zminimalizować niekorzystne skutki mechanizmów wolnorynkowych, jeżeli ujawniają się one w sferze, która nie może pozostać obojętna dla państwa ze względu na ochronę powszechnie uznawanych wartości. Tym samym, wykonywanie działalności gospodarczej podlega szczególnej ochronie państwa27. Aktywność władzy winna urzeczywistniać się w stanowieniu przyjaznego prawodawstwa

gospodarczego,

stabilizowaniu

polityki

finansowej,

zapewnieniu

bezpieczeństwa obrotu prawnego , wspieraniu rozwoju przedsiębiorczości poprzez tworzenie korzystnych warunków do podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej29. Ponadto, korygowanie praw rynku przez państwo dopuszczalne jest w celach uzyskania realizacji określonych potrzeb społecznych, które są niemożliwe do spełnienia przy całkowicie swobodnym funkcjonowaniu praw rynkowych30. W literaturze przedmiotu można spotkać się z poglądami, iż wolność działalności gospodarczej może być ujmowana z perspektywy rożnego rodzaju swobód, które są z nią związane31, jako „całą wiązkę wolności i praw”32. Tak rozumiana wolność urzeczywistnia się w swobodzie podejmowania działalności gospodarczej, swobodzie prowadzenia działalności gospodarczej, swobodzie wyboru organizacyjno-prawnej formy, swobodzie konkurowania z innymi podmiotami gospodarczymi, swobodzie w zakresie zbywania własnych towarów i usług oraz kształtowania cen, swobodzie w zakresie decydowania o sposobie zaangażowania kapitału, swobodzie w zakresie zatrudniania oraz swobodzie w zakresie decydowania o sposobie prowadzenia działalności gospodarczej, zmiany jej profilu czy czasu trwania 33. Co więcej, wolność działalności gospodarczej to nic innego jak wolność osobista gospodarcza. Za taki ujęciem przemawia konstytucyjne prawo wolności wyboru, wykonywania zawodu

C. Kosikowski, Zasady ustroju społecznego i gospodarczego w procesie stosowania Konstytucji, Warszawa 2005, s. 41 26 Art. 22 Konstytucji RP. 27 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.05.2009 r., sygn. akt SK 54/08; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.06.2004 r., sygn. akt SK 21/03 28 W. Wyrzykowski, Podatkowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w Polsce, Gdańsk 2013, s. 20 29 Art. 8 ust. 1 USDG 30 P. Sarnecki, Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 1999, s. 39 31 P. Czarnek, Wolność działalności gospodarczej [w:] Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. D. Dudka, Warszawa 2009, s. 299 32 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, pod red. W. Skrzydło, S. Grabowskiej, R. Grabowskiego, Warszawa 2009, s. 645 33 M. Zdyb, Publiczne prawo gospodarcze, Lublin 1997, s. 80 i nast. 21

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

i wyboru miejsca pracy34 oraz wolności poruszania się po terytorium RP lub wyboru miejsca zamieszkania i pobytu35. Z wolnością działalności gospodarczej nierozerwalnie związana jest własność prywatna, ponieważ dzięki niej korzystanie z atrybutów wolności staje się faktem36. Pomimo braku legalnej definicji w literaturze przedmiotu własność rozumiana jest jako wyłączne prawo władania, pobierania pożytków i rozporządzania rzeczą w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego i społeczno – gospodarczego przeznaczenia prawa37. Czy też jako to, co może należeć do osoby fizycznej lub prawnej, czyli wszelkich podmiotów autonomicznych w stosunku do państwa oraz sektora jego własności gospodarczej i obejmuje zarówno środki produkcji, jak i dobra konsumpcyjne38. Zasada prawa do własności prywatnej usytuowana została w kilku artykułach Konstytucji. O ile w artykule 20 ustawy zasadniczej własność prywatna jest jednym z filarów społecznej gospodarki rynkowej, o tyle w artykule 21 zostały wskazane ogólne warunki ochrony

własności.

Zgodnie

nimi,

Rzeczpospolita

Polska

chroni

własność39,

a wywłaszczenie jest dopuszczalne wyłącznie, gdy jest ono dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem40. Natomiast, w artykule 64 umiejscowionym w rozdziale poświęconym wolnościom i prawom ekonomicznym, socjalnym i kulturalnym zawarto zasadę, iż każdy ma prawo do własności41, która podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej42. Może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności43. Z obiektywnego punktu widzenia własność prywatna jest podstawową formą własności, która podlega ochronie ze strony państwa. Natomiast, subiektywnie rzecz ujmując własność została ukształtowana, jako prawo podmiotowe. W konsekwencji, metoda regulacji własności w ujęciu raz ustrojowym, a innym razem ekonomicznym uważana jest za jedyną konstytucyjną metodę gwarancji ochrony tego prawa44.

Art. 65 Konstytucji RP T. Kocowski, Przedsiębiorcy [w:] Administracyjne prawo gospodarcze, pod red. A. Borkowskiego i in., Wrocław 2005, s. 167; art. 52 Konstytucji RP 36 R. Biskup, Wolność gospodarcza w wymiarze podmiotowym, Lublin 2011, s. 161 37 Encyklopedia PWN, Warszawa 1999, s. 950 38 S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna zasada ochrony własności, Kraków 2003, s. 110 39 Art. 21 ust. 1 Konstytucji RP 40 Art. 21 ust. 2 Konstytucji RP 41 Art. 64 ust. 1 Konstytucji RP 42 Art. 64 ust. 2 Konstytucji RP 43 Art. 64 ust. 3 Konstytucji RP 44 A. Frankiewicz, Konstytucyjna regulacja własności w Rzeczypospolitej Polskiej, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, nr 3/ 2009, s. 181 35

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

KONSTYTUCYJNA

ZASADA

SOLIDARNOŚCI

SPOŁECZNEJ,

DIALOGU

I WSPÓŁPRACY PARTNERÓW SPOŁECZNYCH Pojęcia solidarności społecznej, dialogu społecznego oraz współpracy partnerów społecznych stanowią obligatoryjne elementy konstytucyjnej zasady społecznej gospodarki rynkowej. O ile tradycyjne filary w postaci wolności gospodarczej i własności prywatnej nakierowane były głównie na jednostkę, o tyle solidarność, dialog i współpraca w ramach trzeciego filaru zasady z uwagi na swój społeczny wymiar mają szerszy zakres i odnoszą się do postaw lub działań większości członków społeczeństwa45. Co więcej, funkcjonowanie zasady gospodarki rynkowej w kształcie przedstawionym na płaszczyźnie konstytucyjnej nie ma prawa istnienia, gdy gospodarka nie będzie miała charakteru społecznego46. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego, istota konstytucyjnej zasady społecznej gospodarki rynkowej nabiera dodatkowego znaczenia na tle artykułu 2 Konstytucji RP. Bowiem, pojęcie społecznej gospodarki rynkowej i solidarności ma swoje odniesienie do zasady sprawiedliwości społecznej. Zaś, pojęcie dialogu i współpracy partnerów społecznych do zasady państwa demokratycznego. Tym samym, istota społecznej gospodarki rynkowej ma swoje szersze podstawy. Oznacza ona także przyjęcie współodpowiedzialności państwa za stan gospodarki w postaci wymogu podejmowania działań, których celem jest łagodzenie społecznych skutków funkcjonowania gospodarki rynkowej. Treść działań realizujących ten cel w konkretnych okolicznościach winien jednak określić ustawodawca47. Problematyka zasady solidarności społecznej, zwanej również zasadą solidaryzmu społecznego48

posiada

zainteresowań

nauk

charakter

interdyscyplinarny,

socjologicznych,

etycznych,

ponieważ

jest

filozoficznych,

przedmiotem

politologicznych,

psychologicznych oraz prawnych. Sam termin solidarność wskazuje na istnienie drugiego człowieka – człowiek jest zawsze solidarny z kimś i dla kogoś 49. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału

Konstytucyjnego

życie

społeczne

opiera

się

współzależności

i współodpowiedzialności wszystkich jego uczestników. Solidaryzm głosi zgodność i wspólnotę interesów wszystkich jednostek i grup społecznych w obrębie danej społeczności, a także obowiązek partycypowania w obciążeniach na rzecz społeczeństwa. Zakłada 45

http://sjp.pwn.pl/sjp/spoleczny;2523113.html, (dostęp: 28.02.2017 r.) K. Działocha, Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Raport końcowy z badań, Warszawa 2006, s. 33 47 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30.01.2001 r., sygn. K 17/00 48 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.06.2013 r., sygn. akt P 11/12 49 J. Tischner, Etyka Solidarności, Kraków 2005, s. 16. 46

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

wzajemne zrozumienie między jednostkami, grupami społecznymi i państwem 50. Tym samym, solidaryzm jest wyrazem odpowiedzialności obywatelskiej i winien być traktowany, jako jeden z elementów osiągania dobra wspólnego51. Z punktu widzenia uregulowań konstytucyjnych, zasada ta odnosi się przede wszystkim do działań aparatu władzy państwowej. Niemniej jednak, nie można umniejszać jej roli w odniesieniu do samych przedsiębiorców52. Tym bardziej, iż szersza analiza konstytucyjnej zasady solidarność wskazuje na jej wartość uniwersalną, która wymaga poszanowania przez władze publiczne, ale również przez obywateli53. Zasada dialogu społecznego została uregulowana już w Preambule, wedle której Konstytucja ustanowiona została, jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Pojęcie dialogu społecznego nie posiada ustawowej definicji. W powszechnym ujęciu dialog to nic innego jak szereg rozmów, negocjacji i innych działań mających doprowadzić do porozumienia między stronami konfliktu54. Natomiast, posiłkując się informacjami zamieszczonymi na stronie internetowej Departamentu Dialogu i Partnerstwa Społecznego Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej przez dialog społeczny należy rozumieć obejmujący całokształt wzajemnych relacji pomiędzy związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców. Obejmuje także ich stosunki z organami państwowymi, jak rząd i jego agendy, samorząd lokalny i inne instytucje państwowe. Jest procesem stałej interakcji pomiędzy uczestnikami dialogu w celu osiągnięcia porozumienia w sprawach kontroli nad zmiennymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi w skali makro i mikro. Dialog społeczny może mieć charakter zinstytucjonalizowany (sformalizowany), w którym negocjacje zbiorowe są prowadzone przez specjalnie powołane do tego celu instytucje, rady czy komisje, działające na podstawie aktów prawnych lub przyjętych porozumień. Udział w pracach takich instytucji jest ograniczony do kilku najbardziej reprezentatywnych organizacji związków zawodowych i pracodawców, które mogą realnie wpływać na zachowania swoich członków i skłonić ich do zastosowania się do ustaleń ciała trójstronnego. Natomiast, pozainstytucjonalny dialog realizowany może być poprzez zawieranie układów zbiorowych pracy oraz konsultacje 50

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30.01.2001 r., sygn. K 17/00 A. Domańska, Konstytucyjne podstawy ustroju gospodarczego Polski, Warszawa 2001, s. 111 52 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Warszawa 2009, s. 113 53 A. Pułło, Idea solidarności w systemie zasad konstytucyjnych, Gdańskie Studia Prawnicze, nr 33/2015, s. 334 54 http://sjp.pwn.pl/szukaj/dialog.html, (dostęp: 28.02.2017 r.) 51

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

i opiniowanie, będące realizacją uprawnień organizacji partnerów społecznych wynikających z ustawodawstwa ich dotyczącego. W formach nieinstytucjonalnych możliwe jest tworzenie dialogu obywatelskiego z udziałem organizacji pozarządowych55. Najogólniej mówiąc, dialog partnerów społecznych to dialog pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami z udziałem władzy publicznej56. W związku z powyższymi informacjami wielce istotna jest jeszcze jedna konstytucyjna regulacja, w myśl której związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień57. Postanowienia te stają się podstawą do ogólnej charakterystyki istoty dialogu społecznego, a także jego funkcji i ewentualnej możliwości stosowania go nie tylko w sprawach regulowanych przepisami prawa pracy58. Dialog społeczny, jako filar społecznej gospodarki rynkowej to przede wszystkim dialog w ujęciu tradycyjnym. Obecnie jest to bardzo istotny i najbardziej widoczny rodzaj dialogu. Jednakże, nie jest on jedyny, a co ważne nie może zdominować innych rodzajów dialogu administracji publicznej ze społeczeństwem59. Dialog społeczny jest sumą wzajemnych interakcji pomiędzy związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców. Obejmuje także ich relacje z organami państwa, w celu osiągnięcia porozumienia w kwestii kontroli nad zmiennymi czynnikami społecznymi i ekonomicznymi. W czasach najnowszych za najlepsze przykłady dialogu społecznego uznaje się porozumienia sierpniowe, porozumienia okrągłego stołu60. Instytucjonalnym wyrazem konstytucyjnej zasady dialogu społecznego było powołanie już nieistniejącej Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych oraz wojewódzkich komisji dialogu społecznego. Obecnie, od 2015 roku funkcjonuje Rada Dialogu Społecznego, która stanowi forum trójstronnej współpracy strony pracowników, strony pracodawców oraz strony rządowej, prowadząc dialog w celu zapewnienia warunków rozwoju społeczno-gospodarczego oraz zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki

http://www.dialog.gov.pl/czym-jest-dialog-spoleczny/podstawowe-pojecia/, (dostęp: 22.02.2017 r.) J. Ciapała, Konstytucyjna wolność działalności gospodarczej w Rzeczypospolitej Polskiej, Szczecin 2009, s. 105 57 Art. 59 ust. 2 Konstytucji RP 58 P. Skuczyński, Instytucjonalizacja dialogu społecznego w sądownictwie i zawodach prawniczych, Iustitia, nr 1/2014, s. 25 59 Zasady dialogu społecznego. Dokument programowy rządu przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 22 października 2002 r., s. 3, http://www.malopolska.uw.gov.pl/doc/Zasady_Dialogu_Spolecznego_dokument_programowy.pdf, (dostęp: 22.02.2017 r.) 60 http://www.cpsdialog.pl/o-nas/dialog-spoleczny, (dostęp: 22.02.2017 r.) 56

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

i spójności społecznej. Rada działa na rzecz realizacji zasady partycypacji i solidarności społecznej w zakresie stosunków zatrudnienia, na rzecz poprawy jakości formułowania i wdrażania polityk oraz strategii społeczno – gospodarczych, budowania wokół nich społecznego

porozumienia

drodze

prowadzenia

przejrzystego,

merytorycznego

i regularnego dialogu organizacji pracowników i pracodawców oraz strony rządowej, a także wspiera prowadzenie dialogu społecznego na wszystkich szczeblach jednostek samorządu terytorialnego61. Społeczna gospodarka rynkowa opiera się również na współpracy partnerów społecznych, bez których nie urzeczywistniałaby się solidarność, dialog i właśnie współpraca. W literaturze przedmiotu przez partnerów społecznych rozumie się podmioty stanowiące centrum gospodarcze w szerokim tego słowa znaczeniu62. Zatem, to nie tylko organy administracji publicznej, ale także między innymi związki zawodowe, zrzeszenia pracodawców, partie polityczne, fundacje, przedsiębiorcy czy kontrahenci. Zasada współpracy partnerów społecznych jest nierozerwalnie związana z zasadą dialogu społecznego. Bowiem, dialog społeczny pomiędzy partnerami społecznymi stanowi jeden z fundamentów ustroju gospodarczego. Natomiast, swobodę tworzenia oraz działania organizacji partnerów społecznych reguluje treść artykułu 12 Konstytucji RP63. Gwarantuje on wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno – zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji64. Ponadto, Konstytucja zawiera szereg innych uregulowań w zakresie funkcjonowania partnerów społecznych, choćby już wspomniany artykuł 59 gwarantujący wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców 65 czy też artykuł 57, w myśl którego każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich, a jej ograniczenie może określać wyłącznie ustawa 66. Co więcej, istnieje szereg ustaw szczegółowych regulujących konkretną sferę działalności partnerów społecznych. Warto wspomnieć o ustawie o związkach zawodowych 67, ustawie o organizacjach pracodawców68 czy ustawie Prawo o zgromadzeniach69. 61

Art. 1 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego (Dz. U. z 2015 r. poz. 1240 z późn. zm.) 62 C. Kosikowski, Problemy prawne nowego centrum gospodarczego, Państwo i Prawo, nr 4/1995, s. 23 63 http://www.dialog.gov.pl/regulacje-prawne/krajowe-akty-prawne/konstytucja-rp/, (dostęp: 07.03.2017 r.) 64 Art. 12 Konstytucji RP 65 Art. 59 Konstytucji RP 66 Art. 57 Konstytucji RP 67 Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 1881 z późn. zm.) 68 Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 2029 z poźn. zm.) 69 Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. z 2015 r. poz. 1485 z późn. zm.) 26

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

PODSUMOWANIE Społeczna gospodarka rynkowa jest cechą charakterystyczną ustroju gospodarczego demokratycznego państwa prawa, która urzeczywistnia konkurencyjność i rozwój przedsiębiorczości. Tworzą ją zasady porozumienia, współpracy i jedności społecznej, a jej kształt reguluje niezbędny porządek prawny, na czele z ustawą zasadniczą. Problematyka społecznej gospodarki rynkowej pomimo upływu czasu i swojego „zakorzenienia” w Konstytucji nadal jest szeroko omawiana w doktrynie, orzecznictwie oraz przez przedsiębiorców. Na taki stan rzeczy mają wpływ niejasne i zbyt często zmieniane przepisy prawa w kwestii stricte wykonywania działalności gospodarczej. Niemniej jednak, w tym kontekście jedno jest niezmienne. Z uwagi na konstytucyjne podstawy ustroju gospodarczego Polski, społeczna gospodarka rynkowa posiada podstawową właściwość, czyli uregulowania ustawy zasadniczej uniemożliwiają powrót do poprzedniego systemu gospodarczego70. W kontekście omawianej zasady społecznej gospodarki rynkowej należy podkreślić, iż wszystkie jej elementy posiadają taki sam walor prawny i nie można żadnego z nich wyróżniać. Jest to ważna uwaga, bowiem zdarza się, iż wolność działalności gospodarczej i własność prywatna są nazbyt wyeksponowane przy jednoczesnym umniejszaniu roli solidarności społecznej, dialogu społecznego i współpracy partnerów społecznych.

SUMMARY

The social market economy is a characteristic feature of the economic system of the democratic state based on competitiveness and entrepreneurship. It consists of rules of cooperation and social unity. Its shape is controlled by the Constitution. The issue of the social market economy is still widely discussed in the doctrine, case law and by entrepreneurs.

A. Frankiewicz, Konstytucyjna regulacja własności w Rzeczypospolitej Polskiej, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, nr 3/2009, s. 180 27

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) 2. Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 1881 z późn. zm.) 3. Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 2029 z poźn. zm.) 4. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tj. Dz. U. z 2016 r. poz. 1829 z poźn. zm.) 5. Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego (Dz. U. z 2015 r. poz. 1240 z późn. zm.) 6. Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. z 2015 r. poz. 1485 z późn. zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bernatt

M.,

Społeczna

odpowiedzialność

biznesu.

Wymiar

konstytucyjny

i międzynarodowy, Warszawa 2009 2. Biskup R., Ostaszewski K., Święcka K., Administracyjne (publiczne) prawo gospodarcze [w:] Encyklopedia prawa administracyjnego, pod red. M. Domagały, A. Haładyj, S. Wrzoska, Warszawa 2010 3. Biskup R., Wolność gospodarcza w wymiarze podmiotowym, Lublin 2011 4. Ciapała J., Konstytucyjna wolność działalności gospodarczej w Rzeczypospolitej Polskiej, Szczecin 2009, Czarnek P., Wolność działalności gospodarczej [w:] Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. D. Dudka, Warszawa 2009 5. Domańska A., Konstytucyjne podstawy ustroju gospodarczego Polski, Warszawa 2001 6. Działocha K., Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Raport końcowy z badań, Warszawa 2006 7. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1999

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

8. Jarosz-Żukowska S., Konstytucyjna zasada ochrony własności, Kraków 2003 9. Kocowski

T.,

Prawo

działalności

gospodarczej

[w:]

Materialne

prawo

administracyjne, pod red. M. Miemiec, Warszawa 2013 10. Kosikowski C., Zasady ustroju społecznego i gospodarczego w procesie stosowania Konstytucji, Warszawa 2005 11. Oniszczuk J., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Kraków 2000 12. Sarnecki P., Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 1999 13. Skrzydło W., Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2003 14. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, pod red. W. Skrzydło, S. Grabowskiej, R. Grabowskiego, Warszawa 2009 15. Tischner J., Etyka Solidarności, Kraków 205 16. Wyrzykowski W., Podatkowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w Polsce, Gdańsk 2013 17. Zdyb M., Publiczne prawo gospodarcze, Lublin 1997 Artykuły: 1. Ciechanowicz-McLean J., Konstytucyjna zasada wolności gospodarczej a ochrona środowiska, Gdańskie Studia Prawnicze, nr 31/2014 2. Frankiewicz A., Konstytucyjna regulacja własności w Rzeczypospolitej Polskiej, Wrocławskie Studia Erazmiańskie, nr 3/2009 3. Kosikowski C., Problemy prawne nowego centrum gospodarczego, Państwo i Prawo, nr 4/1995 4. Kuczma P., Konstytucyjne ujęcie wolności działalności gospodarczej, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 372/2014 5. Przybyciński T., Polityka ustrojowa w świetle polskich doświadczeń, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH, nr 88/2012 6. Pułło A., Idea solidarności w systemie zasad konstytucyjnych, Gdańskie Studia Prawnicze, nr 33/2015 7. Skuczyński P., Instytucjonalizacja dialogu społecznego w sądownictwie i zawodach prawniczych, Iustitia, nr 1/2014

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

8. Zieliński T., Ustrój społeczny w przyszłej Konstytucji RP w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 2/1995 Źródła internetowe:

1. http://sjp.pwn.pl/sjp/ustroj;2533649.html 2. http://sjp.pwn.pl/sjp/spoleczny;2523113.html 3. http://sjp.pwn.pl/szukaj/dialog.html 4. http://www.dialog.gov.pl/czym-jest-dialog-spoleczny/podstawowe-pojecia/ 5. http://www.cpsdialog.pl/o-nas/dialog-spoleczny 6. http://www.malopolska.uw.gov.pl/doc/Zasady_Dialogu_Spolecznego_dokument_prog ramowy.pdf 7. http://www.dialog.gov.pl/regulacje-prawne/krajowe-akty-prawne/konstytucja-rp/

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

MIKOŁAJ WOJCIESZEK71 JAKUB ZYCH72

MONTESKIUSZOWSKI TRÓJPODZIAŁ WŁADZY W KONSTYTUCJI RP

MONTESQUIEU'S SEPARATION OF POWERS IN THE POLISH CONSTITUTION słowa kluczowe: Monteskiusz, zasada podziału władzy, zasada hamulców i równowagi keywords: Montesquieu, separation of powers, checks and balances

STRESZCZENIE Niniejsza praca przedstawia funkcjonowanie monteskiuszowskiej zasady trójpodziału władzy w polskim systemie prawnym. Studium prezentuje zarówno aspekty teoretyczne jak i praktyczne zastosowanie zasady trójpodziału władzy. W pierwszej części rozdziału zawarty został krótki rys historyczny przedstawiający ewolucję zasady trójpodziału władzy od

Student Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Aktywny działacz wielu kół naukowych w tym: Koła Mediacji i Negocjacji oraz Koła Prawa Sportowego, prelegent oraz organizator kilkunastu konferencji o zasięgu ogólnopolskim z zakresu prawa publicznego oraz mediacji Zainteresowania naukowe koncentruje wokół prawa publicznego, w szczególności prawa konstytucyjnego oraz publicznego prawa gospodarczego, stypendysta Rektora UMCS oraz Marszałka Województwa Lubelskiego za wybitne osiągnięcia w nauce. 72 Student Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Aktywny działacz wielu kół naukowych w tym: Koła Mediacji i Negocjacji oraz Koła Prawa Karnego Porównawczego. Prelegent oraz organizator kilkunastu konferencji o zasięgu ogólnopolskim z zakresu prawa publicznego. Zainteresowania naukowe: prawo konstytucyjne, publiczne prawo gospodarcze, prawo podatkowe. Stypendysta Rektora UMCS oraz Marszałka Województwa Lubelskiego za wybitne osiągnięcia w nauce. 31

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Arystotelesa do Monteskiusza. Omówiono polskie konstytucje od Konstytucji 3 Maja do obecnej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Autorzy omawiają zasadę trójpodziału władzy wyrażoną w artykule 10 Konstytucji RP z 1997 roku, wpisując w nią wszystkie konstytucyjne organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

EXTRACT This chapter presents the functioning of Montesquieu's separation of powers in the Polish legal system. The chapter presents both theoretical aspects and practical application of separation of powers. In the first part of this chapter it is contained history of Polish constitutions. It shows the evolution of separation of powers in the various constitutions. WPROWADZENIE Monteskiuszowska koncepcja trójpodziału władzy stała się fundamentem prawa konstytucyjnego oraz podstawą organizacji ustroju państw współczesnych. Stanowi przeciwieństwo zasady jedności (jednolitości) władzy państwowej, która uznawała skupienie pełni władzy w gestii jednostki – najczęściej monarchy, czy grupy osób. Zasada podziału władzy związana jest z osobą Charlesa Louisa de Secondat, barona de La Brède et de Montesquieu, zwanego w Polsce Karolem Monteskiuszem, jednak już wcześniejsi uczeni analizowali problematykę organizacji władzy. Arystoteles wyróżniał w ustroju państwa trzy części składowe: czynnik obradujący nad sprawami państwowymi, czynnik rządzący, czynnik sądzący73. Podział władzy, jako zasada ustroju spopularyzowana została we współczesnej postaci w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki, począwszy od XVII/XVIII wieku74. John Locke w „Dwóch traktatach o rządzie” postawił tezę, iż to społeczeństwo jest suwerenem. Ponadto sprzeciwiał się absolutyzmowi, według niego lud przekazuje prawo reprezentacji podzielonym władzom: ustawodawczej, wykonawczej i federatywnej. Lock nie wyodrębniał judykatywy, gdyż jego zdaniem mieściła się we władzy wykonawczej. Postulował zwłaszcza potrzebę rozdzielenia władzy prawodawczej od wykonawczej. Do rozważań Locke`a odwołał się Monteskiusz w swojej rozprawie pt. „ O duchu praw”. Dowodził, że posiadanie władzy skłania do jej nadużywania i łamania praw 73

Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953, s. 147. J. Kuciński, W. J Wołpiuk, Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012, s. 282 74

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

obywatelskich. Zgadzając się z Lockiem stwierdził, że konieczny jest podział władzy między różne podmioty, które będą się nawzajem kontrolować oraz uzupełniać. Na kartach Monteskiuszowskiego dzieła, możemy wyczytać: „Kiedy w jednej i tej samej osobie lub w jednym i tym samym ciele władza prawodawcza zespolona jest z wykonawczą, nie ma wolności, ponieważ można się lękać, aby ten sam monarcha albo ten sam senat nie stanowił tyrańskich praw, które będzie tyrańsko wykonywał. Nie ma również wolności, jeśli władza sądowa nie jest oddzielona od władzy prawodawczej i wykonawczej. Gdyby była połączona z władzą prawodawczą, władza nad życiem i wolnością obywateli byłaby dowolną, sędzia bowiem byłby prawodawcą. Gdyby była połączona z władzą wykonawczą, sędzia mógłby mieć siłę ciemiężyciela”75 Monteskiuszowska teoria podziału władzy składała się z trzech elementów, tworzących integralną całość. Pierwszą zasadą był społeczny podział władzy, mający na celu zapewnić każdemu ze stanów społecznych udział we władzy, zaś drugą było wymienienie trzech równorzędnych rodzajów władz: ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej, wraz z przydzieleniem każdej władzy odpowiednich organów państwowych. Trzecia zasada dotyczyła równowagi oraz wzajemnego hamowania władz, aby żadna z nich nie osiągnęła supremacji nad innymi. Tradycja polskiego konstytucjonalizmu od początku związana była z zasadą podziału władzy. Konstytucja 3 maja wprowadziła w art. V trójpodział władzy, stanowiąc: „Aby więc całość państw, wolność obywatelską i porządek społeczności w równej wadze na zawsze zostawały, trzy władze rząd narodu polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest: władza prawodawcza w Stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i Straży, i władza sądownicza w jurysdykcjach, na ten koniec ustanowionych, lub ustanowić się mających”. Zgodnie z art. VI władzę ustawodawczą miał sprawować sejm, składający się z Izby Poselskiej oraz Izby Senatorskiej. Władza wykonawcza miała charakter dualny, podzielona była pomiędzy Króla oraz Straż Praw, zaś jej głównym zadaniem był „dozór całości i egzekucja praw”. Art. VIII powierzał władzę sądową „ustanowionym i wybieralnym” magistraturom, akcentując separację władzy sądowej od legislatywy oraz Króla. Konstytucja marcowa76 w art. 2 w sposób bezsporny wyrażała zasadę podziału władz, ustanawiając:

„Organami Narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm

i Senat, w zakresie władzy wykonawczej — Prezydent Rzeczypospolitej łącznie

75 76

Monteskiusz, O duchu praw, Warszawa 1957, s 244 Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267) 33

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości — niezawisłe Sądy”. Ustanowiona w 1935 roku konstytucja kwietniowa77 odrzucała zasadę podziału władz, zastępując ją zasadą jedności władzy skupionej w urzędzie Prezydenta Rzeczypospolitej. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pod jego „zwierzchnictwem” pozostawały wszystkie inne organy państwa. Mała konstytucja z roku 194778 pozornie wprowadzała zasadę trójpodziału władzy. Art. 2 stanowił iż: „Najwyższymi organami Rzeczypospolitej Polskiej są: w zakresie ustawodawstwa - Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej,

Rada

Państwa

Rząd

Rzeczypospolitej,

zakresie

wymiaru

sprawiedliwości - niezawisłe sądy”. Równocześnie w art. 1 Sejm Ustawodawczy, jako jedyny określony został, jako: „organ władzy zwierzchniej Narodu Polskiego”, tym samym ustanawiając prymat nad innymi organami państwa. Wprost z zasadą trójpodziału władzy zerwała Konstytucja Rzeczypospolitej Ludowej79. W art. 15 ust. 1 stanowiła, iż: „Najwyższym organem władzy państwowej jest Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, wyróżniając ten organ jako: „najwyższy wyraziciel woli ludu pracującego miast i wsi urzeczywistniający suwerenne prawa narodu”. Przemiany polityczne, zakończone obradami Okrągłego Stołu doprowadziły do daleko idących zmian w Konstytucji z roku 1952. Wprowadzenie nowych zasad ustrojowych np. zasady demokratycznego państwa prawa, zasady pluralizmu politycznego, jak również nowych organów – Senatu, Prezydenta czy samorządu terytorialnego doprowadziło do podważenia zasady jedności władzy. Do czasu uchwalenia Małej Konstytucji zasada podziału władzy była interpretowana z zasady demokratycznego państwa prawa, w drodze orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego80. Mała Konstytucja z 1992 roku81 wprowadziła już w art. 1 zasadę podziału władzy, stanowiąc: „Organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są - Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy”. Spotkało się to z pozytywną oceną doktryny prawa konstytucyjnego. R. Chruśniak wyraził opinię, że wprowadzenie zasady podziału władzy jest: „najbardziej fundamentalną nowością ustrojową”82.

Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.( Dz.U. 1935 nr 30 poz. 227) Ustawa Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1947 nr 18 poz. 7) 79 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232). 80 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 marca 1992r., sygn. U/92, OTK 1992, Nr 1, poz.13 81 Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1992 nr 84 poz. 426). 82 R. Chruśniak, Mała Konstytucja z 1992r., Przegląd Sejmowy, nr. 5/2007, s. 94-95 78

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZY W KONSTYTUCJI Z 1997 ROKU Monteskiuszowska zasada podziału władzy ujęta została w art. 10 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku83 (zw. dalej Konstytucją z 1997 roku, Konstytucją

RP):

„1.

Ustrój

Rzeczypospolitej

Polskiej

opiera

się

podziale

i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. 2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały”. Pozycja zasady podziału władzy w Konstytucji z 1997 roku jest wyjątkowa, żadna wcześniejsza konstytucja nie zawierała podobnych do wyżej wymienionego artykułu uregulowań. Ustawodawca umieścił art. 10 w rozdziale I, zatytułowanym „Rzeczpospolita”. Ponadto użyte zostało sformułowanie iż na podziale i równowadze władzy „opiera się” ustrój Rzeczypospolitej Polskiej, w związku z czym przepisy rozdziału I objęte zostały ujętą w art. 235 ochroną84. Co więcej, poprzez oparcie polskiego ustroju na zasadzie podziału władz, ustrojodawca wprost wymógł, aby wszystkie akty natury ustawowej, jak i wykonawczej były z nią zgodne. Konstytucja z 1997 roku w art. 10 ust. 1 Konstytucji RP wprowadza podział funkcjonalny, poprzez wyróżnienia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Kategoryzacja ta została uzupełniona w ust. 2 poprzez klasyfikację polegającą na przypisaniu realizacji funkcji państwa wskazanym w przepisie organom władzy. Podział ten określany jest mianem podmiotowego, bądź też organizacyjnego85. Wyróżnia się także czasem podział personalny, polegający na wpisaniu w system prawny zakazu łączenia przez jedną osobę stanowisk w organach podlegających różnym władzom86. Część doktryny uważa, że art. 10 ustanawia dwie równoległe, ściśle ze sobą powiązane zasady: podziału i równowagi87. Jednakże orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9.11.1993r. wskazuje, iż zasada równowagi stanowi składnik zasady podziału władzy88. Zasada podziału władzy powiązana jest z zasadą suwerenności narodu – art. 4 ust. 1 Konstytucji RP. Poprzez wykluczenie koncentracji władzy w gestii jednego z organów, 83

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483) 84 J. Kuciński, W.J Wołpiuk, Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012, s. 297 85 L. Garlicki, Polskie Prawo konstytucyjne, Warszawa 2009,s. 67-68 86 Polskie Prawo Konstytucyjne, pod red. D. Góreckiego, Warszawa 2015, s.64 87 P. Sarnecki, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków 2000, s. 28. 88 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9.11.1993r. sygn. K 11/93, OTK 1993, Nr 2, poz.37 35

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

umożliwia realizację zasady zwierzchności narodu89, zapobiega próbom zastępowania suwerena. Ma charakter instrumentalny wobec zasady suwerenności narodu, umożliwiając w praktyce funkcjonowanie państwa. Wskazuje na to choćby systematyka Konstytucji RP, gdzie zasada suwerenności występuje przed zasadą podziału władzy90. Zasada podziału władz pozostaje w związku z zasadą pluralizmu politycznego. Istnienie tej zasady koreluje z ideą policentryzmu, eliminując dominujący politycznie organ, charakterystyczny dla zasady jedności władzy. W. Sokolewicz słusznie stwierdza, iż zasada podziału władzy „w swoich skutkach ustrojowych daje różnym ugrupowaniom i orientacjom politycznym możliwość efektywnego wpływu na sprawowanie władzy państwowej” 91 Niewątpliwe zasada podziału władz związana jest z uregulowaną w art. 2 zasadą demokratycznego państwa prawa. U fundamentów państwa prawnego, cechującego się demokratycznym ustrojem leży podział władzy. Uniknięcie dominacji jednego z organów sprzyja promowaniu zasad wspomnianego pluralizmu charakterystycznego dla władzy ludu. Co więcej, w przytoczonym powyżej orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny uważa zasadę podziału władzy jako konsekwencję zasady demokratycznego państwa prawa. Choć zasada podziału władz nie jest warunkiem sine qua non funkcjonowania państwa prawa, w sytuacji niskiej kultury politycznej w krajach „młodej demokracji” służyć może za zabezpieczenie przed dążeniem do jednowładztwa. Konstytucja RP nie podaje expressis verbis, jakie cele mają być zrealizowane poprzez zastosowanie zasady podziału władzy. Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 1992 roku uznał iż ma ona chronić prawa obywatelskie92, zaś w orzeczeniu z dnia 9 listopada 199393 ustalił iż celem realizacji podziału władzy jest ochrona praw jednostki przez: „uniemożliwienie nadużycia władzy przez którykolwiek ze sprawujących ją organów”. POSZCZEGÓLNE WŁADZE I ICH FUNKCJE Analiza art. 10 Konstytucji RP skłania do refleksji, iż ustawodawca wydziela legislatywę, egzekutywę oraz judykatywę, porządkując tym samym najważniejsze funkcje państwa. Przyporządkowuje każdej z nich odpowiednie organy, składające się z dwóch 89

Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, pod red. W. Sokolewicza, Warszawa 1998, s.148 Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1–86, pod red. M. Sajfana, M. Boska, Warszawa 2016, s. 134 91 Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, pod red. W. Sokolewicza, Warszawa 1998, s.174 92 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1992r, sygn. U 6/92, OTK ZU 1992, nr 13. 93 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 1993r, sygn. K 11/93 90

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

elementów: ustawodawstwo - Sejm oraz Senat, władza wykonawcza – Prezydent RP i Rada Ministrów, z kolei do władzy sądowniczej – sądy i trybunały. Z powyższego wynika, iż obowiązuje

zasada

niepołączalności

stanowisk

podlegających

odrębnym

władzom

(incompatibilitas). Ponadto art. 10 stanowi, iż władze powinny być równorzędne i niezależne od siebie. Dokładniejsze normy zawierają dalsze przepisy Konstytucji, określające pozycję poszczególnych organów. Istotą władzy ustawodawczej jest, na co wskazuje nazwa, stanowienie prawa, czy też aktów prawnych zmieniających ustrój. Ponadto Konstytucja RP powierza tej władzy funkcje kontrolne – jako jedno z najważniejszych uprawnień Sejmu, jak również kreacyjne, realizujące się poprzez powołanie innych organów państwowych. Władza wykonawcza powołana została do wykonywania, realizacji ustaw. Jednakże charakter współczesnej egzekutywy daleko wykracza poza zwykłą realizację woli legislatywy. Można go oprzeć na trójelementowej strukturze. Po pierwsze na rządzeniu, czyli realizowaniu polityki, zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Po drugie zarządzaniu, rozumianym jako urzeczywistnienie zadań stojących przed organami państwa. Po trzecie na administrowaniu, czyli na wydawaniu aktów o charakterze indywidualno-konkretnym94. Zakres władzy sądowniczej został w Konstytucji z roku 1997 uregulowany pełniej, dokładnej niż we wcześniejszych ustawach zasadniczych. Najogólniej rzecz biorąc kompetencje tej władzy polegają na rozstrzyganiu sporów prawnych przez neutralnego arbitra. Urzeczywistnia się ona poprzez wymierzanie sprawiedliwości,

kontrolę

norm

prawnych,

jak

również

poprzez

orzekanie

o odpowiedzialności konstytucyjnej. Ze względu na apolityczność judykatywy, jej związki z innymi władzami powinny być, jak najbardziej ograniczone. Pełny rozdział nie jest oczywiście możliwy, jednakże wpływ pozostałych władz ograniczony powinien zostać do spraw o charakterze organizacyjno-administracyjnym, w żadnym razie do funkcji orzeczniczej. Art.10 Konstytucji RP nie wymienia wszystkich organów powołanych do wykonywania odpowiednich władz. Doktryna nie krytykuje takiego sposobu regulacji władzy, podkreślając iż: „zastane rozumienie podziału władzy nie wymaga kompletnego wymienienia w konstytuującym ową zasadę przepisie wszystkich organów, nawet – przynajmniej wszystkich ich rodzajów tworzących trzy władze”95. Ustrojodawca pozostaje przy wymienieniu organów najbliżej odpowiadających istocie danej władzy. 94

J.Kuciński, W.J Wołpiuk, Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012, s. 311 95 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz cz.5, pod. red. L. Garlickiego, Warszawa 2007,s.435 37

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Wymienione w ust. 2 wyżej wspomnianego artykułu dwa organy tj. Sejm i Senat wyliczone są w sposób zupełny. Z dalszych przepisów konstytucyjnych wynika, iż co do zasady charakteryzują się monopolem na stanowienie ustaw w Polsce. Wymienienie obok siebie wspomnianych organów mogłoby sugerować ich równość. Analiza dalszych uregulowań konstytucyjnych wyraźnie akcentuje przewagę niższej izby parlamentu – choćby w realizacji kompetencji kreacyjnych, prawodawczych, czy kontrolnych. Z powyższego wynika, iż polski parlament charakteryzuje się niesymetrycznością. Zgodnie z art. 10. ust. 2 władzę wykonawczą sprawować mają: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów. Każdy w tych organów sprawuje charakterystyczne dla siebie kompetencje, funkcjonują jako wyodrębnione organy. Przeważa pogląd, iż jest to jedynie wyliczenie przykładowe, wymieniające podstawowe organy egzekutywy. Pominięte zostały takie organy jak: Prezes Rady Ministrów, ministrowie, czy wiceprezesi Rady Ministrów, jak również przewodniczących komitetów (art.147 Konstytucji RP). Niepozbawione racji jest zaliczenie do organów władzy wykonawczej organów administracji terenowej, czy samorządu terytorialnego96. Urząd Prezydenta Rzeczypospolitej, jego konstytucyjne usytuowanie budzi pewne wątpliwości. Konstytucja RP obdarzyła Prezydenta w szereg uprawnień o charakterze wykonawczym – choćby w kwestiach związanych ze sprawowaniem polityki zagranicznej. Niemniej analiza art. 126 i następnych Konstytucji RP skłania do refleksji, iż uprawnienia głowy państwa wykraczają poza władzę wykonawczą. Prezydent „czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa”. Jednym z jego zadań powinien być arbitraż polityczny,

pomagający

Charakterystyka

prowadzić

głowy państwa

jest

dialog

pomiędzy

specyficzna,

będąc

odpowiednimi kompromisem

władzami. pomiędzy

prezydentem-arbitrem charakterystycznym dla systemu parlamentarnego oraz prezydentemszefem egzekutywy w państwie rządzonym systemem prezydenckim, co wynika z uwarunkowań historycznych leżących u podstaw prac nad Konstrukcją z 1997 r. Niemniej, organem charakteryzującym się supremacją jest Rada Ministrów. Art. 146 powierza jej między innymi kompetencje do prowadzenia polityki zagranicznej oraz wewnętrznej, ponadto w ust. 2 zawarte jest domniemanie kompetencji Rady Ministrów w sprawie polityki państwa, niezastrzeżonej dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. 96

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego dnia z 11 stycznia 2000 r., sygn. akt K 7/99, OTK ZU 2000, nr 1, poz. 2. Pogląd ten został podtrzymany w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 XI 2005 r. sygn. akt P 16/04.

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Władza sądownicza wykonywana jest przez sądy i trybunały. Zgodnie z art. 175 Konstytucji RP w skład struktury organizacyjnej sądów wchodzą: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe”. Ust. 2 normuje ich główną funkcję tj.: sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Wymienionymi przez ustawę zasadniczą trybunałami są: Trybunał Stanu oraz Trybunał Konstytucyjny. Realizują one dwa pozostałe kompetencje

judykatywy

–

Trybunał

Stanu

jest

organem

władnym

sprawie

odpowiedzialności konstytucyjnej, zaś Trybunał Konstytucyjny zajmuje się kontrolą norm prawnych. Należy nadmienić, że monteskiuszowski trójpodział władzy w swoim pierwotnym brzmieniu nie uwzględnił szeregu organów koniecznych do harmonijnego funkcjonowania nowoczesnego państwa. Konstytucja z 1997 roku przewiduje kilka organów naczelnych, które trudno przypisać do organów którejś z władz. Należą do nich przede wszystkim: Najwyższa Izba Kontroli – funkcjonująca jako samodzielny organ kontroli, czy też jako szczególny organ egzekutywy, Rzecznik Praw Obywatelskich - mogący wpływać na działania sądownictwa, jak i administrację publiczną, czy organy o mieszanym składzie – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Krajowa Rada Sądownictwa. RÓWNOWAGA WŁADZ Warunkiem sine qua non należytego trójpodziału władzy jest zasada równowagi władz. Równoważenie można przyjąć za system wzajemnych oddziaływań przez organy realizujące kompetencje poszczególnych władz, aby żadna nie zawłaszczyła dla siebie kompetencji pozostałych i nie osiągnęła supremacji. Postulat prawidłowo funkcjonującego państwa odrzuca całkowitą separację władz. Niekiedy, w ściśle określonych konstytucyjnie sytuacjach uprawnienia poszczególnych władz mogą się krzyżować, ingerować w gestie innych władz. Taka wyjątkowa sytuacja może dotyczyć tylko wyjątków, spraw pobocznych, „na obrzeżach”97 Z treści art. 10 wywnioskować można, iż istnieją dwa główne sposoby urzeczywistnienia zasady równowagi władz: współdziałania władz – wprost przytoczone w treści artykułu, jak również wzajemne powściąganie się władz98. Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 2009 roku orzekł, iż zasada współdziałania władz: „zobowiązuje do wzajemnego poszanowania zakresu zadań konstytucyjnych państwa, ich kompetencji, nadto 97

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 listopada 1992r. sygn.. K 19/95, OTK 1995 J. Kuciński, Prawnoustrojowe aspekty konstytucyjnej zasady podziału władzy i równowagi władz, Zeszyty Naukowe Almamer Wyższej Szkoły Ekonomicznej, nr.2/2009, s.32 98

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

do poszanowania godności urzędów ich piastunów, wzajemnej lojalności, działania w dobrej wierze, informowania się o inicjatywach, gotowości do współdziałania i uzgodnień, ich dotrzymania i rzetelnego wykonywania”99 System hamulców i równowagi polega na oddziaływaniu przez organ jednej władzy w sferze należącej do gestii innej władzy. Zasada ta dotyczy głównie relacji pomiędzy egzekutywą a legislatywą, w mniejszym stopniu między judykatywą a innymi władzami. Dokładniejsza analiza dalszych przepisów konstytucyjnych jest nieodzowna do pełnego zrozumienia tej zasady, jako środka przeciwdziałającego wprowadzeniu jednolitości władzy. WŁADZA USTAWODAWCZA – SEJM I SENAT W przypadku Polski odpowiedzialność parlamentarna rządu przejawia się w postaci solidarnej oraz indywidualnej. Może ją stosować jedynie Sejm, jako jedyny organ wyposażony w prawo kontroli politycznej rządu. Wotum nieufności wobec Rady Ministrów reguluje art. 158 ust. 1 Konstytucji. Wynika z niego, iż wniosek o wotum nieufności musi poprzeć 1/10 podstawowego składu rządu, tj. 46 posłów. Istotnym faktem jest przymus imiennego wskazania kandydata na premiera. Formuła konstruktywnego wotum nieufności powstała, by przeciwdziałać kryzysom parlamentarnym, poszukiwaniom większości parlamentarnej. Uchwalanie takiego wniosku jest równe odwołaniu poprzedniego rządu i jednoczesny wybór nowego, będącego w stanie uzyskać poparcie Prezesa Rady Ministrów. Indywidualna odpowiedzialność ministra wynika z art. 159. Prezydent jest zobowiązany odwołać ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności większością głosów ustawowej liczby posłów. Wniosek może być zgłoszony przez co najmniej 69 posłów. Wotum nieufności kierowane do ministra nie ma konstruktywnego charakteru. Kolejnym przejawem funkcji kontrolnej Sejmu są interpelacje oraz zapytania poselskie, regulowane przez art. 115 ust.1 Interpelacje mogą być kierowane do Prezesa Rady Ministrów, jak również do pozostałych członków rządu. Zgłoszenie interpelacji niesie ze sobą obowiązek pisemnej odpowiedzi w ciągu 21 dni. Konstytucja nie wyróżnia różnic pomiędzy interpelacjami oraz zapytaniami poselskimi. Kwestie te poruszają art. 191-196 regulaminu Sejmu.100 Zgodnie z nimi, interpelacja powinna zawierać krótkie przedstawienie stanu faktycznego będącego jej przedmiotem oraz wynikające zeń pytania oraz powinna być 99

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 maja 2009r., sygn. kpt 2/08, OTK ZU A 2009, nr 5, poz. 78 100 http://www.sejm.gov.pl/prawo/regulamin/kon7.htm - odczyt.13.03.2017 40

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

skierowana zgodnie z właściwością interpelowanego, zaś zapytania poselskie składa się w sprawach o charakterze jednostkowym, dotyczących prowadzonej przez Radę Ministrów polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz zadań publicznych realizowanych przez administrację rządową. Odpowiedź na zapytanie udzielane jest także na piśmie, w terminie 21 dni. Konstytucja w art. 115 ust. 2 wprowadziła nieznaną wcześniej regulację, nakładającą na członków Rady Ministrów obowiązek udzielania odpowiedzi w sprawach bieżących na każdym posiedzeniu Sejmu. Ograniczeniem jest związanie odpowiedzi na pytania bieżące ze sprawami bieżącymi. Rozpatrzenie sprawy przez niżą izbę parlamentu obejmuje przedstawienie treści pytania oraz udzielenie odpowiedzi, która nie może być dłuższa niż 5 minut. Nad pytaniem i odpowiedzią, nie przeprowadza się dyskusji.101 Art. 110 ust. 3 reguluje powołanie przez Sejm oraz Senat zgodnie z art.124 komisji. Większość z nich ma w przedmiotowym zakresie swego działania sprawy należące do właściwości jednego, lub kilku działów administracji rządowej. Komisje mają określone uprawnienia kontrolne. Mogą żądać informacji i obecności na swych posiedzeniach kierowników instytucji państwowych. Mogą również przeprowadzać kontrole w siedzibie tych organów lub instytucji, łącznie z badaniem dotyczącym ich działalności. Wynikiem postępowania komisji może być opinia zawierająca stanowisko w określonej sprawie, jak również mogą uchwalać dezyderaty, które zawierają postulaty w określonych sprawach. 102 Art. 111 stawia obok wymienionych w art. 110 wewnętrznych organów Sejmu, komisję śledczą. Projekt w sprawie komisji śledczej może być wniesiony do parlamentu przez Prezydium Sejmu lub co najmniej 46 posłów. Do celu powinni być dołączone uzasadnienie wskazujące na potrzebę i cel powołania komisji. Winny dotyczyć określonej sprawy, mającej istotne znaczenie dla państwa i jego interesów. Komisja śledcza ma uprawnienia do przesłuchiwania osób przez nią wezwanych na podstawie ustawy – Kodeksu postępowania karnego103 oraz do sięgania spraw objętych tajemnicą państwową. W związku z tym, iż postępowaniem komisji śledczej uregulowane jest z wyżej wymienioną ustawą, osoby przez nią wezwane mają obowiązek zastosowania się do wezwania oraz składania zeznań zgodnie z prawdą, pod groźbą odpowiednich rygorów karnych. Tryb działania komisji śledczej określa ustawa z dnia 21 stycznia 1999 roku, o sejmowej komisji śledczej104

101

Polskie prawo konstytucyjne, pod red. W. Skrzydło, Lublin 2010, s. 288 Polskie prawo konstytucyjne, pod. red. D. Góreckiego, Warszawa 2007, s.168 103 Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późń. Zm. 104 Dz. U. z 2009 r., Nr 151, poz 1218 z późn. zm. 102

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Art. 226 jest przejawem kontroli Rady Ministrów w zakresie zamierzeń programowych na rok budżetowy. Rząd w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego ma obowiązek przedłożenie Sejmowi sprawozdania z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenie państwa. Następnie Najwyższa Izba Kontroli przedstawia Sejmowi analizę wykonania budżetu oraz opinię w sprawie absolutorium dla rządu. Poszczególne komisje Sejmu rozpatrują wykonanie odpowiednich części budżetu państwa, a całość spraw koordynuje Komisja Finansów Publicznych. Nieudzielenie dla rządu absolutorium oznacza, iż gabinet utracił poparcie większości sejmowej i powinien podać się do dymisji. Ponadto negatywna opinia dla rządu może spowodować pociągnięcie członków rządu do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji bądź ustawy budżetowej. Posłowie i senatorowie mają także możliwość składania oświadczeń poselskich bądź senatorskich. Stanowi to quasi-interpelacje czy zapytanie105. Praktyka stosowania oświadczeń w Sejmie wynika z prostszego sposobu ich zgłaszania. Senat wprowadza możliwość stosowania oświadczeń na końcu posiedzenia, po wyczerpaniu porządku obrad. Choć Senatowi nie przysługuje funkcja kontrolna, zgodnie z art. 16 ustawy z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora106 parlamentarzyści mają prawo uzyskać od członków Rady Ministrów informacje oraz wyjaśnienia w sprawach wynikających z wykonywania obowiązków poselskich i senatorskich. Odpowiedzi udzielane są w terminie do 30 dni. Zgodnie z regulacją zawartą w Konstytucji, Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem. W przypadku naruszenia przez głowę państwa Konstytucji bądź ustawy oraz za popełnienie przestępstwa może zostać pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu. Wynika to bezpośrednio z art. 145 Konstytucji. Uprawnienia do postawienia Prezydenta w stan oskarżenia ma jedynie Zgromadzenie Narodowe. Wniosek w tej sprawie musi podjąć co najmniej ¼ składu ustawowego, tj. 140 członków Zgromadzenia Narodowego. Wniosek musi być przyjęty przez co najmniej większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego. Postawienie Prezydenta w stan oskarżenia powoduje zawieszenie głowy państwa w sprawowaniu urzędu. Skazanie oprócz sankcji karnych skutkuje złożenie urzędu przez Prezydenta. Na podstawie art. 194 ust. 1 sędziowie Trybunału Konstytucyjnego wybierani są przez 105 106

Polskie prawo konstytucyjne, pod red. W. Skrzydło, Lublin 2010, s.293 Dz.U. 1996 nr 73 poz. 350

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Sejm na okres 9 lat. Kandydatów na stanowisko sędziego Trybunału przedstawia grupa co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu. Uchwała Sejmu w sprawie wyboru sędziego podejmowana jest bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Art. 199 ust. 1 informuje, iż cały skład Trybunału Stanu wybierany jest przez Sejm spoza grona parlamentarzystów. Kadencja Trybunału Stanu jest związana z kadencją Sejmu. Zgodnie z regulaminem Sejmu kandydatury mogą zgłaszać: grupa co najmniej 35 posłów, bądź Marszałek Sejmu. Wyboru członków Trybunału dokonuje się bezwzględną większością głosów. Ponadto zgodnie z art. 187 ust. 3 Sejm wybiera czterech członków Krajowej Rady Sądownictwa spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez Senat spośród Senatorów. WŁADZA WYKONAWCZA – PREZYDENT, RADA MINISTRÓW Istotnym uprawnieniem głowy państwa jest prerogatywa skrócenia kadencji obu izb. Wynika to bezpośrednio z art. 98 ust. 4. Głowa państwa po uprzednim zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu, może zarządzić skrócenie kadencji obu izb parlamentu. Warunki upoważniające Prezydenta to takiej decyzji określone są w art. 155 ust. 2 i art. 225 Konstytucji. Na podstawie art. 155 ust. 2 Prezydent ma obowiązek zarządzić skrócenie kadencji parlamentu, w razie niepowołania rządu po trzech nieudanych próbach. Nieudzielenie Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym w ust. 1 świadczy o istnieniu poważnego kryzysu politycznego i braku możliwości sprawnego funkcjonowania. Art. 225 powiązany jest z rozdziałem X Konstytucji, poświęconym finansom publicznym. W sytuacji, gdy w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowe nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu, ten ma prawo do zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu i Senatu. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż Prezydent może wydać takie rozporządzenie. Nie jest on zobligowany do tego zapisami Konstytucji, więc podany w art. 225 tryb skrócenia kadencji jest fakultatywny. W celu kontroli działalności ustawodawczej parlamentu Prezydent może skorzystać w art. 122. Zgodnie z ust. 3 wyżej wymienionego artykułu w przypadku wątpliwości natury prawnej głowa państwa może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego w celu stwierdzenia zgodności ustawy z Konstytucją. Uznanie ustawy za niekonstytucyjną

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

umożliwia Prezydentowi odmowę jej podpisania, bądź w przypadku zakwestionowania tylko niektórych przepisów może podpisać ustawę z pominięciem owych przepisów albo zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności. Ust. 5 umożliwia Prezydentowi zastosowanie tak zwanego weta prezydenckiego. W sytuacji, gdy głowa państwa ma wątpliwości natury politycznej może odesłać ustawę (poza ustawą budżetową) wraz z umotywowanym wnioskiem do ponownego rozpatrzenia przez Sejm do ponownego rozpatrzenia. Sejm może podzielić zdanie głowy państwa, bądź odrzucić stanowisko Prezydenta. Dochodzi wtedy do tak zwanego przełamania weta, do czego wymagany jest większość 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.107 Prezydent nie może ingerować w niezawisłość sędziów oraz powinien respektować zasadę niezależności tej władzy oraz nie wpływać na orzecznictwo sądów i trybunałów. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest wynikające z art. 139 prawo łaski. Całkowite lub częściowe darowanie sprawcy skutków kary orzeczonej prawomocnym wyrokiem nie przysługuje osobom skazanym przez Trybunał Stanu. Do Prezydenta należą jednak uprawnienia związane z organizacją władzy sądowniczej. Zgodnie z art. 179 Prezydent powołuje sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Jest to kompetencja o formalnym charakterze, ponieważ Prezydentowi jako organowi władzy wykonawczej kandydatów przedstawia Krajowa Rada sądownictwa, organ strzegący niezależności władzy sędziowskiej. Z postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 czerwca 2008 roku wynika, iż Prezydent może odrzucić zaproponowanego kandydata, ale nie może zostawić kandydatury bez rozpatrzenia. Na podstawie art. 183 Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego powołuje Prezydent na sześcioletnią kadencję. Kandydatów przedstawia mu Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego.

Powyższy

mechanizm

powoływania

podkreśla

niezależność

Sądu

Najwyższego oraz odnosi się również do Prezesów poszczególnych Izb Sądu Najwyższego, co wynika z art. 144, ust. 3 pkt.22. Na podstawie art. 185 Prezydent powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego. Podobnie jak z Pierwszym Prezesem Sądu Najwyższego nie może on wybrać prezesa NSA z własnej inicjatywy, musi się kierować wskazaniami Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego. Podobny Tryb odnosi się do wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego( z art. 144,

107

W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2013, s 156

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

ust. 3 pkt.23) oraz wybory Prezesa oraz Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku władz TK wybór następuje zgodnie z art. 194 ust. 2 spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Na podstawie art. 187 ust. 1 może wybrać jednego członka Krajowej Rady Sądownictwa. Ponadto Prezydent ma istotny wpływ na ustalanie wysokości wynagrodzenia sędziowskiego, ustalając przeliczniki wynagrodzeniowe dla poszczególnych grup sędziów108. Głowa państwa musi jednak uwzględniać art. 178 ust.2, zgodnie z którym sędziom zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu. Rada Ministrów jako drugi, obok Prezydenta organ władzy wykonawczej nie ma żadnych kompetencji co do pozostałych władz. Nie może ingerować w sprawy sądownictwa, co byłoby sprzeczne z monopolem władzy sądowniczej na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Co więcej, obecnie obowiązująca Konstytucja nie daje Radzie Ministrów kompetencji hamujących nad władzą ustawodawczą. WŁADZA SĄDOWNICZA – SĄDY I TRYBUNAŁY Art. 173 Konstytucji precyzuje, iż „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz”. Jest to rozwinięcie art. 10, podkreślającego odrębność organizacyjną oraz niezależność sądów oraz trybunałów. Dwie podane wyżej zasady należy brać pod uwagę analizując zasadę trójpodziału władzy. Odnośnie niezależności władzy sądowniczej, złamaniem tej zasady nie jest przyznanie prezydentowi w indywidualnych przypadkach prawa łaski, a także uchwalania przez parlament amnestii oraz abolicji. Summa summarum nie powinna to być częsta praktyka. Struktura organizacyjna sądów, choć zależna w pewnym stopniu od Prezydenta, wymaga w każdym przypadku ingerencji samorządu sędziowskiego. Głowa państwa ma bardzo ograniczone kompetencje w tej sprawie. Proces mianowania sędziów jest wolny od ingerencji władz ustawodawczej oraz wykonawczej. Ponadto sędziowie są niezawiśli, zatrudnieni na czas stały oraz nieusuwalni. Szczególnie ta pierwsza cecha, oparta o art. 178 ust. 1 podkreśla, że sędziowie podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Dzięki temu przepisowi sądy mają obowiązek analizowania ustaw pod względem ich konstytucjonalności. W przypadku wątpliwości co do zgodności

108

L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012, s.272

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

przepisów z ustawą zasadniczą sędziowie są zobowiązani do zawieszenia sprawy i skierowania pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego. Reguluje to art. 193. Jest to element hamujący wobec władzy ustawodawczej. Zgodnie z zasadą separacji, władza sądownicza ma ograniczone kompetencje hamujące i kontrolne pozostałe władze. Art. 188 podaje sprawy w których orzeka Trybunał Konstytucyjny, jednakże nie może on ich rozpatrzeć z własnej inicjatywy. Art. 191 precyzuje, kto może wystąpić z wnioskiem w sprawach, o których mowa w art. 188. Podobna sytuacja występuję w odniesieniu do Trybunału Stanu. Art. 198 określa podmiotowy

przedmiotowy

zakres

odpowiedzialności

konstytucyjnej.

Zgodnie

z zacytowanymi we wcześniejszych częściach artykułami Konstytucji, postawienie w stan oskarżenia również nie należy do TS. W zależności do osoby przeciwko której kierowany jest wniosek, decyduje o tym Zgromadzenie Narodowe lub Sejm. PODSUMOWANIE Stworzona przez Monteskiusza teoria trójpodziału władzy stanowi w zasadzie zmodyfikowany zbiór teorii wcześniej żyjących myślicieli. Rozwój parlamentaryzmu oraz liberalnej polityki spowodował jej rozpowszechnienie. Obecnie stanowi podstawę funkcjonowania demokratycznego państwa. Poprzez wymienienie rodzajów władz oraz przyporządkowanych im organów, ustrojodawca zastrzegł przedmiotowy oraz podmiotowy podział podstawowych funkcji państwa. System realizacji trójpodziału władzy tj. zasada współdziałania oraz hamulców i równowagi, służy przede wszystkim uniknięciu sytuacji, gdy jedna z władz zyskuje pozycję nadrzędną w stosunku do pozostałych. Monteskiuszowska zasada trójpodziału władz swym pierwotnym brzmieniu wymaga szeregu modyfikacji, w celu realizacji zadań współczesnego państwa prawa. Absolutny rozdział władz nie jest obecnie ani możliwy ani potrzebny. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997r. przewiduje krzyżowanie się kompetencji władz, jednakże tylko w sytuacjach nadzwyczajnych, wykonawczych – nierealizujących istoty danej władzy. Przedstawiony w rozdziale system hamulców i równowagi, uwzględnia wpływ i oddziaływanie na siebie poszczególnych organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, wskazując, iż najściślejsze relacje zachodzą pomiędzy władzą ustawodawczą a wykonawczą, zgodnie z zawartą w polskiej ustawie zasadniczej regułą separacji władzy sądowniczej. Obecna ustawa zasadnicza przewiduje szereg organów niemieszczących się w gestii jednej władzy. Powołane

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

zostały, aby uzupełniać organy powołane do realizacji klasycznego trójpodziału władzy. Reasumując, wyrażona w art. 10 Konstytucji RP zasada podziału i równowagi władz wraz z powiązanymi z nią zasadami: demokratycznego państwa prawa, zasadą suwerenności narodu oraz pluralizmu politycznego stanowi gwarancję ochrony praw jednostki przed nadużyciami ze strony władzy. SUMMARY The theory of separation of powers created by Montesquieu became popluar due to the development of parliamentarism and liberal politics. It is now the basis of the functioning of democratic states. The absolute separation of powers is nowadays neither possible nor necessary. Constitution of the Republic of Poland of 1997 envisages the crossing of powers of the authorities, however, only in emergency situations.

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA:

Akty prawne:

Konstytucja

Polskiej

Rzeczypospolitej

Ludowej

uchwalona

przez

Sejm

Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232). 2.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)

Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz.U. 1992 nr 84 poz. 426).

Ustawa Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1947 nr 18 poz. 7)

Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.( Dz.U. 1935 nr 30 poz. 227)

Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267)

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późń. Zm.)

Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. 1996 nr 73 poz. 350)

Wydawnictwa zwarte: 1.

Arystoteles, Polityka, Wrocław 1953

2. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Wrocław 2012 3. Bożek M., Karpiuk M., Kostrubiec J., Walczuk K., Zasady ustroju politycznego państwa, Poznań 2012 4. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012 5. Konstytucja RP. TOM I. Komentarz do art. 1-86, pod red. M. Safjana, L. Boska, Warszawa 2016 6. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, pod. red. L. Garlickiego, P. Sarneckiego, Warszawa 2007

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

7. Kuciński J., Wołpiuk W. J, Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012 8. Monteskiusz, O duchu praw, Warszawa 1957 9. Polskie prawo konstytucyjne, praca zbiorowa pod red. W. Skrzydło, Lublin 2010 10. Polskie prawo konstytucyjne, praca zbiorowa, pod. red. D. Góreckiego, Warszawa 2007 11. Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2013

Artykuły: 1. Kuciński J., Prawnoustrojowe aspekty konstytucyjnej zasady podziału władzy i równowagi władz, Zeszyty Naukowe Almamer Wyższej Szkoły Ekonomicznej, nr 2/2009 2. Chruśniak R., Mała Konstytucja z 1992r., Przegląd Sejmowy, nr. 5/2007

Orzecznictwo: 1. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1992r, sygn. U 6/92 2. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 listopada 1992r. sygn.. K 19/95 3. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 marca 1992r., sygn. U/92 4. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 listopada 1993r, sygn. K 11/93 5. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9.11.1993r. sygn. K 11/93 6. Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 maja 2009r., sygn. kpt 2/08 7. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego dnia z 11 stycznia 2000 r., sygn. K 7/99

Źródła internetowe:

1. http://www.sejm.gov.pl/prawo/regulamin/kon7.htm

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

PAWEŁ ŚMIAŁEK109

INSTYTUCJA WYWŁASZCZENIA W KONSTYTUCJI RP

EXPROPRIATION IN THE POLISH CONSTITUTION słowa kluczowe: wywłaszczenie, słuszne odszkodowanie, cel publiczny keywords: expropriation, just compensation, public interest STRESZCZENIE Wywłaszczenie jest jednym z najbardziej dolegliwych środków, jakie organy administracji publicznej mogą zastosować wobec obywatela. Jego skutkiem jest naruszeniem własności,

podstawowego

prawa

ekonomicznego,

gwarantowanego

Konstytucją

Rzeczypospolitej Polskiej. Z drugiej strony, jest to instytucja prawna obowiązująca w większości systemów prawnych i trudno jest wyobrazić sobie sprawne działania państwa bez możliwości wywłaszczenia własności. Instytucja wywłaszczenia została unormowana zarówno w Konstytucji RP, jak i w przepisach prawa międzynarodowego. Jednakże są to regulacje o charakterze ogólnym. W związku z powyższym, celem rodziału jest wskazanie sposobu

ustawowej

implementacji

norm

konstytucyjnych

dotyczących

instytucji

wywłaszczenia, i ich ocena co do zgodności z Konstytucją RP. Stanowione normy prawne, regulujące wywłaszczenie, powinny być zgodne nie tylko z art. 21 ust. 2 , ale także z art. 2, 109

Absolwent Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, obecnie doktorant na Wydziale Prawa i Administracji UWM w katedrze prawa konstytucyjnego, aplikant adwokackiw Okręgowej Izbie Adwokackiej w Olsztynie. Prelegent na konferencjach naukowych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym, autor publikacji naukowych. 50

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

art. 31 ust. 3 , art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji RP. Wynikające z tych norm konstytucyjnych zasady ochrony praw nabytych, zaufania obywateli do państwa, proporcjonalności, przyzwoitej legislacji a także zasady regulujące materię wywłaszczenia, wskazują na normatywne granice ingerencji władz publicznych w prawa majątkowe jednostki. EXTRACT Expropriation is a one the most severe instruments used by public authorities in relations with citizens. This process supposed to take away someone’s private property in order to accomplish a public goal. The idea of expropriaton is not new. It has existed for over 200 years, and now it’s a very important part of many legal systems all around the world, including Polish legal system. To exercise the power of an expropriation, public authorities must prove, that their actions are consistent with conditions included in the Article 21 of the Polish constitution, which states: expropriation may be allowed solely for public purposes and for just compensation. The main goal of this chapter is to show statutory implementation of constitutional norms concerning the institution of expropriation, and their assessment as to the compatibility with the Constitution of the Republic of Poland. Constituted legal norms governing expropriation should be consistent not only with Article 21, but also with other provisions of the Constitution. WPROWADZENIE Wywłaszczenie jest jednym z najbardziej dolegliwych środków, jakie organy administracji publicznej mogą zastosować wobec obywatela. Jego skutkiem jest naruszeniem własności,

podstawowego

prawa

ekonomicznego,

gwarantowanego

Konstytucją

Rzeczypospolitej Polskiej110 (dalej: Konstytucji RP). Ponadto, jest to instytucja prawna obowiązująca w większości systemów prawnych, dlatego też trudno jest wyobrazić sobie sprawne działania państwa bez możliwości wywłaszczenia własności prywatnej

111

W związku z tym Konstytucja zastrzega prawną sposobność pozbawienia własności, dookreślając przesłanki wywłaszczenia, tj. słuszne odszkodowania i cel publiczny. Instytucja wywłaszczenia zawiera cechy charakterystyczne dla stosunków publicznoprawnych oraz 110

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997. nr 78 poz. 483 ze zm.) F. Magdoff, Grabież ziemi w XXI w.- akumulacja poprzez wywłaszczenie, online [dostęp 24.04.2016 r.]: http://tinyurl.com/gvv62ta 111

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

cywilnoprawnych112. Znamienne dla prawa publicznego jest przeznaczenie nieruchomości na określony cel publiczny, wskazanej we właściwym planie zagospodarowania przestrzennego. Na uwadze należy mieć również przymus administracyjny, który charakteryzuje decyzję o wywłaszczeniu. Natomiast do elementów cywilnoprawnych należy zaliczyć pozbawienie własność i obowiązek wypłaty słusznego odszkodowania za wywłaszczoną własność. Wywłaszczenie jest aktem wyjątkowym w stosunku do powszechnie przyjętych reguł przenoszenia własności. Jego stosowanie, przez organy administracji publicznej, jest działaniem szczególnie dolegliwym dla podmiotów wywłaszczanych. Często jednak jest to jedyny sposób, aby zrealizować określony cel publiczny, jak chociażby budowa drogi publicznej, lotniska, czy też organizacja ważnego wydarzenia. Pomimo, że organy administracji publicznej powinny wykonywać swe zadania zgodnie z literą prawa, sprawy wywłaszczeniowe bardzo często trafiają na wokandę sądów administracyjnych, Trybunału Konstytucyjnego, a nawet Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu113. Zakres spraw w materii prawa wywłaszczeniowego jest bardzo zróżnicowany. Osoby skarżące, podważają cel dokonania wywłaszczenia i przede wszystkim zapewnioną w art. 21 ust. 2 Konstytucji RP wysokość słusznej rekompensaty, jaką powinny otrzymać za utratę swej własności. Sądy rozpatrują również roszczenia o zwrot nieruchomości oraz spory wynikłe z zaszłości historycznych114. Wieloletnie problemy władz miasta Warszawy z uregulowaniem stanu prawnego nieruchomości wywłaszczonych przed 1989 r., a także wypłatą odszkodowań ich byłym właścicielom pokazują, że Polska wciąż w pełni nie rozwiązała problemów związanych z poprzednio obowiązującym ustrojem oraz często niepraworządnym działaniem władzy ludowej115.

Politycy wciąż poszukują właściwego rozwiązania tegoż problemu,

jednak wydaje się, że wszystkie doraźne środki, bez uchwalenia stosownej ustawy regulującej tę materię w sposób całościowy, mogą okazać się bezskuteczne. Należy poddać pod wątpliwość, że proponowany obecnie pomysł powołania komisji ds. reprywatyzacji będzie remedium na wieloletnie problemy władz publicznych z reprywatyzacją116.

112

P. Zarychta, Obrót nieruchomościami lokalowymi, online [dostęp 02.05.2016 r.]: http://tinyurl.com/jfs6f82 Wyroki: Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 grudnia 2012 r. sygn. akt P 12/11; Wielkiej Izby ETPC z dnia 25 marca 2014 r. Vistiņš i Perepjolkins przeciwko Łotwie; wyrok WSA w Olsztynie z dnia 4 grudnia 2014 r., sygn. akt II Sa/Ol 1149/14 114 Wyroki: Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 lipca 2015 r. sygn. akt 26/14; WSA w Poznaniu z dnia 6 mara 2014 r. sygn.. akt II Sa/Po 1234/13 115 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2013, sygn. akt III CZP 73/12 116 M. Adamski, Rzeczpospolita, Sąd Najwyższy: pełne odszkodowanie za grunty zabrane dekretem Bieruta, online [dostęp 10.04. 2016 r.]: http://tinyurl.com/ht64ff7 113

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

WŁASNOŚĆ JAKO PRZEMIOT WYWŁASZCZENIA Własność jest fundamentem systemów prawnych od ponad 2000 lat. Była podstawą systemu prawa rzymskiego. Stanowi ważny element społecznej gospodarki rynkowej- będącej zasadą konstytucyjną117. Własność prywatna jest fundamentem ustroju społecznogospodarczego każdego państwa, ale jej funkcja ustrojowa jest ujmowana w różnoraki sposób118. W aktualnym stanie prawnym źródłem prawa własności jest art. 21 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., który stanowi, że: Rzeczpospolita chroni własność i prawo dziedziczenia. Nie ulega wątpliwości, że prawo własności jest jedną z podstawowych zasad ustroju państwa119. W ścisłym związku z art. 21 Konstytucji RP pozostaje art. 64, w myśl którego: każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia, a także, iż: własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Z tak skonstruowanych norm prawnych wynika szereg obowiązków władzy publicznej, które powinny być realizowane w drodze stanowienia stosownego prawa oraz wykonywania czynności faktycznych przez organy administracji publicznej120. Wyrażona w przepisie obowiązek ochrony własności należy interpretować szeroko- zarówno w aspekcie negatywnym (zakaz ingerowania w prawo własności osób trzecich), jak i pozytywnym (poprzez stworzenie ogólnego systemu umożliwiającego nabywanie, sprzedaż, czy dziedziczenie). Rozważając aspekt podmiotowy gwarancja ochrony własności obejmuje własność prywatną (osób fizycznych, osób prawnych), a także własność publiczną (Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego)121. Ustrojodawca w art. 20 Konstytucji RP nadał szczególne znaczenie własności prywatnej. Uznając ją za podstawową i preferowaną formę własności w państwie. Wprowadzenie tego przepisu do ustawy zasadniczej dało gwarancję społeczeństwu, że państwo nie będzie podejmować działań, które mają na celu przejmowanie majątku prywatnego na rzecz państwa, i to własność prywatna będzie pełnić dominującą rolę122.

117

D. Pokitko, Własność w Konstytucji III Rzeczypospolitej, online [dostęp 04.05.2016 r.]: http://tinyurl.com/jalqfyy 118 J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2012, s. 43 119 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 stycznia 1999 r., sygn. akt P 2/98 120 L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej- Komentarz, pod red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s. 5-17 121 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 kwietnia 2000 r., sygn. akt K/8/98 122 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 kwietnia 2000 r., sygn. akt K/8/98 53

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

GENEZA WYWŁASZCZENIA Rozwiązania umożliwiające pozbawienie lub ograniczenie prawa własności zaczęto wprowadzać do unormowań konstytucyjnych już XVIII wieku. W 1789 r. we Francji oficjalnie ustanowiono prawo właściciela do odszkodowania za odebranie własności. Dokonano na podstawie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Krótko po Francji podobne regulacje ustanowiono w Stanach Zjednoczonych, gdzie prawo do rekompensaty za utratę własności zostało wskazane w Piątej Poprawce do Konstytucji123. Celem nadania władzy publicznej prawa do odbierania własności prywatnej było umożliwienie działań na rzecz dobra wspólnego, zwłaszcza w dziedzinach zdrowia publicznego oraz bezpieczeństwa państwa. Natomiast wypłata odpowiedniego odszkodowania miała spowodować zmniejszenie finansowego ciężaru związanego z utratą własności124. Obecnie już zdecydowana większość konstytucji na świecie zezwala na dokonanie wywłaszczenia. Warto podkreślić, że przesłanki dopuszczalności wywłaszczenia są formułowane w podobny sposób, uzależniając jego dokonanie od trzech podstawowych warunków125: Po pierwsze, wywłaszczenie musi być ściśle związane z realizacją celu o charakterze publicznym (przesłanka materialna). Zdarza się, że w konstytucjach innych państw ustrojodawca posługuje się określeniami zamiennymi, takimi jak interes publiczny lub społeczny. Bez względu na literalne znaczenie przesłanki materialnej, wszystkie dają sądom i organom administracji publicznej szeroki margines uznaniowości, czy dany stan faktyczny pozwala na przeprowadzenie postępowania wywłaszczeniowego. Po drugie, wywłaszczenia można dokonać jedynie na podstawie regulacji ustawowej i wyłącznie według procedury w niej wskazanej (przesłanka formalna). Takie rozwiązanie zostało przyjęte w zdecydowanej większości obowiązujących konstytucji. Wyjątkiem jest Szwajcaria, ale i tam nie może dojść do wywłaszczenia bez podstawy ustawowej. Ze względu na obowiązującą w państwie zasadę prymatu ustawy. Po trzecie, przyznania rekompensaty podmiotowi wywłaszczonemu. W większości przyjętych postanowień konstytucyjnych ustrojodawcy wskazują na zasadę wypłaty odszkodowania „słusznego”. Jedynie takie państwa jak Norwegia, Dania, czy Grecja nadają obywatelowi prawo do ubiegania się o odszkodowanie „pełne”. Wiele ustaw zasadniczych 123

Słownik Free dictionary, znaczenie pojęcia „emitent domain”, online [dostęp: 05.04.2016 r.]: http://tinyurl.com/jp4ogar 124 Słownik Free dictionary, znaczenie pojęcia „emitent domain”, online [dostęp: 05.04.2016 r.]: http://tinyurl.com/jp4ogar 125 L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej- Komentarz, pod red. L. Garlicki, Warszawa 2003 s. 5-17 54

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

określa również moment wypłaty rekompensaty za dokonane wywłaszczenie. We Francji, Grecji oraz Belgii mowa jest o wypłacie „uprzedniej”. Z kolei wypłatę „natychmiastową” gwarantują chociażby konstytucje Węgier i Estonii126. Jak już wcześniej wspomniano, po drugiej wojnie światowej w Polsce zaszły poważne zmiany w strukturze własności. W systemie prawnym zaczęły pojawiać się nowe pojęcia i procedury, do tej pory nieznane klasycznej cywilistyce, a sam system podlegał kolejnym zmianom stosunków własnościowych. Ich podstawowym celem było uspołecznienie, a także ujednolicenie własności127. Od 1944 r. władze państwowe przeprowadziły kilkanaście akcji wywłaszczeniowych. Pierwszą z nich była usprawiedliwiana reformą rolną, która została przeprowadzona na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r.128. W tym celu wywłaszczono nieruchomości należące do Niemców, osób, którym stawiano zarzut zdrady stanu oraz gospodarstwa o powierzchni większej niż 100 ha lub 50 ha użytków rolnych, a na terenach województw: śląskiego, pomorskiego albo poznańskiego gospodarstwa o powierzchni ogólnej powyżej 100 ha. Na przestrzeni lat 19441948 wywłaszczeniami objęto 9707 obiektów, o łącznej powierzchni 3485,6 tys. ha, jednak tylko 233,8 tys. ha ziemi przeznaczono na cele publiczne129. Niezwykle doniosłym aktem prawnym regulującym materie wywłaszczeniowe był tzw. dekret Bieruta130. Genezą jego wydania były duże straty w wojenne, szczególnie w zasobach nieruchomości. Jego celem było umożliwienie efektywnej odbudowy Warszawy, a także jej dalszej odbudowy zgodnie z zapotrzebowaniem społeczeństwa, dlatego też niezmiernie istotne było szybkie dysponowanie terenami i ich odpowiednie wykorzystanie131. Na jego podstawie wszelkie grunty położone na terenie Warszawy przeszły na własność gminy m. st. Warszawy. Dekret wprowadzał charakterystyczne przepisy, które pozwalały dotychczasowym właścicielom zachować własność nieruchomości (art. 5 dekretu). W przypadku przejęcia przez gminę posiadania gruntu, dotychczasowy właściciel mógł złożyć wniosek o nadanie mu prawa wieczystej dzierżawy lub prawa zabudowy za

126

L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej- Komentarz, pod red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s. 5-17 127 A. Machinowska, Prawo własności w Polsce w latach 1944-1981, Gdańsk 2010, s. 339-360 128 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. 1944. nr 4 poz. 17) 129 R. Szarejko, Wywłaszczenie nieruchomości w Polsce w latach 1944-1998, online [dostęp: 19.03.2016]: www.archiwa.net/index.phpoption=com_remository&Itemid=35&func=fileinfo&id=21 130 Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy z dnia 26 października 1945 r. (Dz.U. 1945. nr 50 poz. 279) 131 H. Ciepła, R. Sarbiński, K. Sobczyk-Sarbińska, Roszczenia przysługujące byłym właścicielom tzw. gruntów warszawskich, , Warszawa 2013, s. 18-19 55

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

określonym czynszem (art. 7 dekretu). Jeżeli jednak, dotychczasowy właściciel nie złożył takiego wniosku albo organ administracyjny nie przyznał mu prawa wieczystej dzierżawy lub zabudowy, nieruchomości stawały się własnością gminy, a wywłaszczonemu przysługiwała rekompensata, której wysokość była określana przez miejską komisję szacunkową. Rekompensata była wypłacana w postaci miejskich papierów wartościowych (art. 8 i 9 dekretu). Jak pokazują wyżej wskazane przykłady dokonanych aktów wywłaszczeń, władze Polski Ludowej bardzo często stosowały instrumenty pozwalające na przejęcie własności prywatnej. Nie zachowując przy tym żadnych standardów prawnych, które obowiązywały już wtedy w systemach prawnych innych państw. W znacznej mierze odbiegały od przyjętych standardów, jakie obecnie obowiązują w polskim systemie prawa. Aktualnie, osoby, które utraciły majątek w czasach PRL, mogą na drodze sądowej dochodzić swoich roszczeń o naprawienie szkód, wyrządzonych poprzez niezgodną z prawem utratę majątku. Niestety jest to bardzo skomplikowany, a zarazem długotrwały proces. Głównym powodem takiego stanu jest brak ustawy regulującej tę materię w sposób precyzyjny i jednolity132. Z perspektywy konstytucyjnej należy uznać, iż narusza to zasadę ochrony praw nabytych, a tym samym zmniejsza zaufanie obywateli do państwa. PRZESŁANKI

ZAKRES

STOSOWANIA

INSTYTUCJI

WYWŁASZCZENIA

W POLSKIM SYSTEMIE PRAWNYM W polskim systemie prawnym główny aktem regulującym instytucję wywłaszczenia jest Konstytucja RP wskazująca na szereg przesłanek, które muszą zostać spełnione, aby wywłaszczenie było zgodne z prawem. Materię tę w głównej mierze reguluje art. 21 ust. 2 Konstytucji RP, jednakże interpretując ten przepis należy mieć na uwadze normy prawne zawarte w art. 64 oraz art. 31 ust. 3. W doktrynie podnosi się, że art. 21 ust. 2 nie może być traktowany, jako lex specialis, wykluczający stosowanie innych przepisów ustawy zasadniczej133. Przesłanką formalną dopuszczalności wywłaszczenia jest dokonanie go na podstawie ustawy. Zgodnie z postanowieniami przepisów zawartych w art. 31 ust. 3 i art. 64 Konstytucji 132

K. Najder, Gazeta Prawna, Sądowe batalie o odzyskanie wywłaszczonych nieruchomości lub odszkodowanie za nie trwają latami, online [dostęp: 24.04.2016 r.]: http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/783705,sadowebatalie-o-odzyskanie-wywlaszczonych-nieruchomosci-lub-odszkodowanie-za-nie-trwaja-latami.html 133 L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej- Komentarz, pod red. L. Garlicki, Warszawa 2003 s. 5-17 56

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

RP oraz art. 1 Protokołu nr 1 do e.k.p.cz instytucja wywłaszczenia musi zostać uregulowana w aktach o randze ustawowej. Argumentem przemawiającym za usytuowaniem przepisów o wywłaszczeniu w ustawach jest fakt, iż wszelkie akty ograniczenia lub pozbawienia prawa własności muszą być dokonywane w drodze ustawy, a wywłaszczenie jest kwalifikowaną formą ograniczenia albo pozbawienia własności, więc w szczególności musi spełniać te kryterium. W związku z tym na ustawodawcy spoczywa szczególna powinność nadania ustawie odpowiedniego stopnia precyzji oraz jasności, zgodnie z konstytucyjną zasadą przyzwoitej legislacji. W przypadku stanowienia nieprecyzyjnego prawa, potencjalnie mogą zostać naruszone konstytucyjne prawa jednostki, które nie tylko wynikają z art. 21 ust. 2 Konstytucji RP, ale również z art. 2 Konstytucji RP, który m.in. gwarantuje ochronę praw nabytych. Instytucja wywłaszczenia wpływa na pozycję własności w społeczeństwie, a także jest elementem gwarancyjnej ochrony konstytucyjnych praw podmiotowych 134. Do jednych z najważniejszych zadań organów administracji państwowych należy rozwiązanie konfliktu między interesem prywatnym a interesem publicznym w sytuacji, gdy prawa podmiotowe jednostki nie pozwalają na realizację celu publicznego, dając jednocześnie gwarancję, iż ingerencja w prawa obywatela może jedynie nastąpić w ściśle określonych przez ustawę wyjątkowych sytuacjach135. W doktrynie na przestrzeni lat pojawiały się rozbieżności, czy konstytucyjne ramy art. 21 ust. 2 Konstytucji RP nakazują subsumpcję pojęcia wywłaszczenia do każdego pozbawienia własności- bez względu na formę. Czy też może do wywłaszczeń dokonywanych wyłączenie w drodze decyzji administracyjnej. Część doktryny stoi na stanowisku, że obok pozbawienia własności dokonywanego w drodze indywidualnych decyzji administracyjnych, brana pod uwagę musi być również utrata własności, dokonana w formie ustawy i odnosząca się do grona podmiotów wskazanych w sposób abstrakcyjny136. Na przestrzeni lat, Trybunał Konstytucyjny zmieniał swoją linię orzeczniczą, co do zakresu stosowania instytucji wywłaszczenia. Początkowo TK opowiadał się za szeroką interpretacją tego pojęcia tj., „jako wszelkiego pozbawienia własności, bez względu na formę”137. W uzasadnieniu do tegoż orzeczenia, Trybunał podkreślił, że interpretując pojęcia 134

Ż. Skrenty, Wywłaszczenie jako ostateczny element pozyskania nieruchomości dla realizacji celów publicznych, Studia Lubuskie, Tom VIII, Sulechów 2012 135 M. Szalewska, Wywłaszczenie nieruchomości, Toruń 2005, s. 21 136 L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej- Komentarz, pod red. L. Garlicki, Warszawa 2003 s. 5-17 137 Wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z dnia 14 marca 2000 r., sygn.. akt P 5/99 oraz z dnia 12 kwietnia 2000 r., sygn. akt K/8/98 57

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

konstytucyjne nie można uznać, iż definicje w aktach niższego rzędu są wiążące, gdyż nie wskazują na odpowiednią wykładnię przepisów Konstytucji. Jedyną podstawą wykładni konstytucyjnych pojęć są postanowienia zawarte w samej ustawie zasadniczej. Instytucja wywłaszczenia wykracza poza ramy wywłaszczenia uregulowanego w u.g.n. Ustawodawca postanowił w niej, że: wywłaszczenie nieruchomości polega na pozbawieniu albo ograniczeniu, w drodze decyzji, prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości (art. 112 ust. 2 u.g.n), oraz, że: wywłaszczenie nieruchomości może być dokonane, jeżeli cele publiczne nie mogą być zrealizowane w inny sposób niż przez pozbawienie albo ograniczenie praw do nieruchomości, a prawa te nie mogą być nabyte w drodze umowy (art. 112 ust. 3 u.g.n) . Trybunał zwrócił jednak uwagę, iż szeroka wykładnia pojęcia wywłaszczenia nie wiąże się z całkowitą swobodą oraz dowolnością ustawodawcy przy posługiwaniu się różnymi formami odebrania własności 138. Z kolei w wyroku z dnia 25 czerwca 2005 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł na rzecz odmiennej -wąskiej- interpretacji pojęcia wywłaszczenia139.

W uzasadnieniu do

orzeczenia Trybunał poddał pod wątpliwość zastosowanie art. 21 ust. 2 Konstytucji RP, jako wzorca kontroli konstytucyjnej, gdyż do pozbawienia akcji dokonano na rzecz podmioty prywatnego, a nie publicznego. Odnosząc się do samej instytucji wywłaszczenie Trybunał podkreślił, że duże wątpliwości budzi rozszerzanie pojęcia wywłaszczenia na wszystkie możliwe formy pozbawienia własności. Argumentami przemawiającym za utrzymaniem decyzji administracyjnej, jako jedynej właściwej formy wywłaszczenia, są rozwiązania przyjęte przez samego ustawodawcę, który nadał tej instytucji ustalony kształt, a także wskazał na istotne znaczenia samego aktu administracyjnego dla rozgraniczenia różnych form ingerencji organów administracji publicznej w prawo własności. Jeżeli dopuścić szeroką interpretację

pojęcia

wywłaszczenia,

możliwe

jest

zatarcie

różnicy

między

wywłaszczeniem, a zabronioną przez Konstytucję RP- nacjonalizacją. Zniknąć może również granica między instytucją wywłaszczenia a ograniczeniami, które wpływają na treść oraz zakres

ochrony

prawa

własności,

chociaż

nie

dochodzi

nich

drodze

aktu

administracyjnego. Trybunał uznał, że takie ograniczenia są dopuszczalne i nie mają do nich zastosowania przepisy o wywłaszczeniu. Dopuszcza się wprowadzenie tego typu ograniczeń na podstawie aktów normatywnych (ustawy), które są ustanawiane w interesie ogółu i biorąc pod uwagę sens społeczny oraz zakładany cel, nie zawsze takie ograniczenie będzie

138 139

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 marca 2000 r. sygn. akt P 5/99 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca 2005 r., sygn. akt P 25/02 58

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

wymagało rekompensaty, która jest warunkiem koniecznym przy wywłaszczeniu. Podsumowując swój wywód, Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że „jako zasadę przy porównywaniu różnych form ograniczania prawa własności można przyjąć, że wszelkie ingerencje mające charakter ogólny, dotyczące często całej kategorii praw i realizowane w związku z tym w formie ustawy, nie przewidują odszkodowania i nie są traktowane, jako wywłaszczenie”. DEFINICJA POJĘĆ „CEL PUBLICZNY” i „SŁUSZNE ODSZKODOWANIE” Jak już zostało nadmienione wcześniej, podstawowym aktem prawnym regulującym instytucję wywłaszczenia jest Konstytucja RP, wskazująca na szereg przesłanek, które muszą zostać spełnione, aby wywłaszczenie było dopuszczalne. Dokonując wykładni przepisów regulujących akt wywłaszczenia, a także odwołując się do rozważań doktrynalnych, możliwe jest wyjaśnienie pojęcia „wywłaszczenia”. Jest to „dokonane na podstawie upoważnienie ustawowego, odpłatne odjęcie lub ograniczenie prawa podmiotu na określonej rzeczy, przy jednoczesnym ustanowieniu nowego prawa na rzecz innego podmiotu, które dokonywane jest w interesie publicznym, w drodze aktu administracyjnego, przez władzę publiczną, po przeprowadzeniu zgodnego z przepisami postępowania”140. W związku z powyżej przedstawioną definicją, za konieczne należy uznać przybliżenie i precyzyjne określenie pojęć „interesu publicznego” oraz „słusznego odszkodowania”. Realizacja interesu publicznego jest przesłanką wynikającą z definicji pojęcia „wywłaszczenia. Samo pojęcie celów publicznych jest bardzo szerokie i może być różnorodnie interpretowane. Dokonanie wywłaszczenia na cele publiczne stanowi przesłankę materialną wywłaszczenia. Sama definicja tego pojęcia nie jest łatwym zadaniem i dotychczasowe próby nie przyniosły w pełni satysfakcjonujących efektów141. Najogólniej „cel publiczny” należy rozumieć, jako interes ogółu, tj. całego społeczeństwa bądź społeczności regionalnej. Co do zasady pojęcie celu publicznego będzie ograniczać się do korzyści lokalnych142. Warto zauważyć, że w doktrynie powszechnie przyjmuje się, że „wywłaszczenie nie może zmierzać do zaspokojenia potrzeb prawnie ograniczonej liczby

140

E. Drozd, Z. Truszkiewicz, Gospodarka gruntami i wywłaszczanie nieruchomości Komentarz, Poznań, Kluczbork 1994, s. 125 141 S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna zasada ochrony własności, Wrocław 2003 , s. 248-249 142 S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna zasada ochrony własności, Wrocław 2003, s. 248-249 59

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

osób. Żadnej z góry określonej grupie osób nie może być wzbroniony dostęp do korzyści, którym ma służyć wywłaszczenie. Powszechna dostępność do efektów wywłaszczenia jest podstawowym elementem definiującym cel publiczny, który ma uzasadniać sięgnięcie po instytucje

wywłaszczenia.

Tak

rozumianej

powszechności

nie

przekreśla

to,

że

w rzeczywistości z przedsięwzięcia realizowanego za pomocą wywłaszczenia będzie korzystać ograniczona grupa osób. Istotne, bowiem jest to, że w tym przedsięwzięciu może mieć udział każda osoba będąca w takimi samym położeniu”143. Takie rozumienie celu publicznego pozwala na egelitarne traktowanie obywateli jednocześnie gwarantując, że ogół społeczeństwa będzie mógł zaspokajać swoje potrzeby. W polskim ustawodawstwie najszerzej cele publiczne zostały zdefiniowane w art. 6 u.g.n, w którym to ustawodawca w sposób pozytywny określił działania służące realizacji interesów publicznych 144. Przepis nie określa kryteriów, ani sposobów uznawania określonych działań za cel publiczny. Ustawodawca w obrębie ustawy utworzył katalog zamknięty, który zawiera spis działań, obiektów, czy też czynności, które mogą zostać uznane za cele publiczne145. Przewidując jednocześnie otwarcie katalogu na inne przedsięwzięcia, określone w odrębnych ustawa, gdyż w myśl art. 6 pkt. 10 u.g.n celami publicznymi w rozumieniu ustawy są również inne cele publiczne wskazane w odrębnych ustawach. Drugą konieczną do spełnienia przesłanką materialną, jest wypłata słusznego odszkodowania za dokonane wywłaszczenie. Pomimo, że ustalenie znaczenia pojęcia „cel publiczny” jest kwestią problematyczną, przesłanką budzącą najwięcej kontrowersji, jest słuszne odszkodowanie. Analizując spory zawisłe przed sądami można jednoznacznie stwierdzić, że osoby, których własność podlega wywłaszczeniu, bardzo często nie zgadzają się z wysokością przyznanego im odszkodowania146. Taki stan rzeczy jest konsekwencją różnicy pomiędzy pełnym odszkodowaniem, żądanym przez stronę, a słusznym odszkodowaniem wypłacanym przez organ władzy publicznej, na podstawie art. 21 ust. 2 Konstytucji RP. W orzecznictwie, Trybunał Konstytucyjny utorował sobie pogląd, w myśl którego dopuszczalność wywłaszczenia jest zależna od spełnienia przesłanki słusznego odszkodowania, co m.in. odróżnia wywłaszczenie od innych ograniczeń praw majątkowych, które nie zawsze wymagają kompensacji. Ustrojodawca celowo nie posłużył się określeniem 143

E. Drozd, Z.Truszkiewicz, Gospodarka gruntami i wywłaszczanie nieruchomości. Komentarz, Kraków 1995, s. 326 144 E. Bończak-Kucharczyk, Ustawa o gospodarce nieruchomościami- Komentarz, Warszawa 2013, s. 57-88 145 E. Bończak-Kucharczyk, Ustawa o gospodarce nieruchomościami- Komentarz, Warszawa 2013, s. 57-88 146 Wyroki: WSA w Krakowie z dnia 27 listopada 2015 r., sygn. akt II Sa/Kr 1046/15; WSA w Olsztynie z dnia 12 kwietnia 2014 r., sygn. akt II SA/Ol 1149/14; Sądu Apelacyjnego z dnia 19 grudnia 2012 r., sygn. akt I A Ca 578/12 60

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

„pełne” odszkodowanie, lecz zastosował termin „słuszne”, które jest bardziej elastyczne. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TK, „słuszne odszkodowanie” to odszkodowanie związane z wartością nieruchomości. Należy zatem przyjąć, że mogą zaistnieć określone sytuacje, gdy inna ważna wartość konstytucyjna pozwoli uznać za „słuszną” także rekompensatę nie w pełni ekwiwalentną. Niedopuszczalne jest jednak arbitralne ograniczanie wysokości rekompensaty147. Trybunał Konstytucyjny podkreśla w swoim orzecznictwie, że oceniając słuszność odszkodowania nie można wyłącznie brać pod uwagę interesu podmiotu wywłaszczanego. Oczywiście jest on ważną częścią procesu wywłaszczenia, ale nie jedyną. Istotne są również możliwości organów administracji publicznej w zakresie uregulowania stanu prawnego nieruchomości zajętych. W głównej mierze są to materie finansowe, czas konieczny na przygotowanie środków do wypłaty rekompensaty w budżetach państwowych oraz gminnych. Niezbędne jest także uprzednie ustalenie skutków dla budżetu państwa. Rozwaga organów państwowych jest bezwzględnie wymagana, bo wywłaszczenie następuje na cele publiczne, a więc na dobro wspólne, które jest podstawową zasadą konstytucyjną wyrażoną w art. 1 Konstytucji RP. Dyrektywa racjonalności postępowania, którą są związane organy administracji publicznej, nie pozwala dokonywać wywłaszczenia w taki sposób, który ze względu na wskazywane cele publiczne zagrażałby ich osiągnięciu, np. nadwyrężenie budżetu państwa, blokując działania państwa w inny sferach życia publicznego, które często są o wiele ważniejsze od zakładanej inwestycji. Dokonując wykładni założeń konstytucyjnych należy stwierdzić, że pojęcie słusznego odszkodowania nakłada obowiązek wyważenia interesu publicznego i prywatnego, do zachowania właściwych proporcji w zakresie ograniczeń, których doznają właściciele. Dopuszczalne jest miarkowanie zadośćuczynienia stosownie do realnych możliwości majątkowych państwa podyktowanych potrzebami jego bezpieczeństwa, interesem publicznym i ochroną innych wartości konstytucyjnych. W związku z tym, jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny- „odszkodowanie w pełni ekwiwalentne może nie odpowiadać zasadzie słuszności, natomiast odszkodowanie nie w pełni ekwiwalentne może być uznane za odszkodowanie słuszne. Słuszne odszkodowanie winno mieć charakter ekwiwalentny do wartości wywłaszczonego dobra. Oznacza to, że powinno dawać właścicielowi możliwość odtworzenia rzeczy, którą utracił lub ujmując szerzej, takie które pozwoli

wywłaszczonemu

odtworzyć

jego

sytuację

majątkową

jaką

miał

przed

wywłaszczeniem. Odszkodowanie nie może być w żaden sposób uszczuplane, i to nie tylko 147

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lipca 2004 r., sygn. akt SK 11/02 61

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

poprzez sposób obliczania jego wysokości, ale również przez tryb wypłacania”148. Określenia „słuszne” oraz „odpowiednie” są niemożliwe do jednoznacznego zdefiniowania, gdyż są pojęciami nieostrymi. Dlatego każda sprawa musi być rozpatrywana indywidualnie, uwzględniając wszystkiego okoliczności prawne, a także faktyczne. Orzecznictwo sądów krajowych, jak i ETPC może stanowić jednak pewną wskazówkę interpretacyjną. Nie ulega wątpliwości, że za punkt wyjścia uznawana jest cena rynkowa wywłaszczanej nieruchomość, ale należy zawsze mieć na uwadze szereg innych uwarunkowań i okoliczność, które mogą mieć wpływ na ostateczną wysokość odszkodowania. Poza tym przy wywłaszczeniu bardzo ważne są takie czynniki jak sposób uzyskania wywłaszczanej nieruchomości, jej osobiste znaczenie dla skarżącego, moment utraty mienia przez skarżącego albo jego poprzedników prawnych, a także idea sprawiedliwości społecznej albo historycznej. W każdej jednak sprawie warunkiem koniecznym jest wykazanie przez organ państwowy, że uwzględnił wszystkie okoliczności mające wpływ na wysokość rekompensaty. W tego rodzaju sprawach nieunikniony jest bowiem konflikt dwóch sprzecznych ze sobą interesów. Z jednej strony jest podmiot wywłaszczany, któremu przede wszystkim zależy na uzyskaniu jak najwyższej kwoty zadośćuczynienia za posiadaną dotychczas nieruchomość. Z drugiej strony organ władzy publicznej, działający w sferze publicznej, musi mieć na uwadze interes skarbu państwa, który reprezentuje, ponieważ środki pieniężne przeznaczane na wypłatę odszkodowań pochodzą z podatków płaconych przez obywateli149. PODSUMOWANIE Instytucja wywłaszczenia jest stosunkowo nowym elementem systemów prawnych, ale obecnie jest stosowana w zdecydowanej większości demokratycznych państw. Ze względu na swoją doniosłość oraz wyjątkowość, zasady wywłaszczenia są określane w konstytucjach poszczególnych państw oraz w aktach o randze ustawowej. Dokonanie wywłaszczenia powoduje całkowite pozbawienie albo częściowe ograniczenie własności, dlatego konieczne jest wprowadzenie odpowiednich gwarancji w przepisach prawa krajowego oraz prawa międzynarodowego. W innym wypadku mogłoby potencjalnie dochodzić do aktów wywłaszczeń i nacjonalizacji, których skutkiem byłoby naruszenie praw jednostki.

148 149

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 marca 2000 r., sygn. akt P 5/99 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 marca 2000 r., sygn. akt P 5/99 62

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Przykładem takiego postępowania były działania Polskiej Władzy Ludowej w okresie powojennym, kiedy to odbierano własność bez odszkodowania i z reguły wywłaszczone nieruchomości nie były przeznaczane na realizację celów publicznych. Obowiązujące w obecnym polskim systemie normy prawne dają tę gwarancję. Ustrojodawca w art. 21 i 64 Konstytucji RP chroni własność. Z drugiej strony pozwala na wywłaszczenie, ale ogranicza tę instytucję wskazując na obowiązek wskazania określonego celu publicznego, a także wypłaty słusznego odszkodowania. W przypadku naruszenia tychże obowiązków, podmiot wywłaszczony ma prawo odwołać się do sądów krajowych, a w ostateczności do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Konstytucjonalizacja prawa własności, a także instytucji wywłaszczenia dowodzi, że ustrojodawca uznaje własność za podstawowe prawo konstytucyjne jednostki. Tym samym nakłada na ustawodawcę obowiązek ochrony własności, poprzez stanowienie odpowiedniego prawa. Jednocześnie zobowiązując organy administracji publicznej, wykonujące czynności faktyczne

poszanowania

mienia

będącego

własnością

podmiotu

prywatnego,

a w przypadku jego odebrania, bądź ograniczenia, nakłada na państwo bezwzględny obowiązek wskazania celu wywłaszczenia i wypłaty słusznej rekompensaty Właściwa interpretacja pojęć „słusznego odszkodowania” oraz „celu publicznego” jest niezmiernie istotna dla instytucji wywłaszczenia. Zgodnie z postanowieniami przepisu art. 21 ust. 2 Konstytucji RP są to dwie główne przesłanki przeprowadzenia zgodnego z prawem wywłaszczenia. Jednakże pojęcia te wciąż budzą wiele wątpliwości interpretacyjnych. Coraz bogatsza linia orzecznicza sądów administracyjnych, Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunał Praw Człowieka pozwala na ich zdefiniowanie. Zwłaszcza kwestia słuszności odszkodowania została już w mojej opinii dostatecznie wyjaśniona. Natomiast ze względu na wciąż zmieniającą się sytuację ekonomiczną, gospodarczą oraz polityczną, cele publiczne należy wciąż redefiniować. Obowiązek ten należy do ustawodawcy, który najlepiej powinien znać potrzeby kraju oraz obywateli w danym momencie. Obywatel wobec, którego podjęto postępowanie wywłaszczeniowe powinien mieć pewność, że w zamian za swoją nieruchomość otrzyma słuszne odszkodowanie lub nieruchomość zamienną, które będą stanowić rekompensatą za utraconą własność. Wywłaszczony musi mieć wynikającą z zasad konstytucyjnych gwarancję, że jego własność zostanie rzeczywiście przeznaczona na realizację określonego celu publicznego. Organy administracji publicznej powinny zachowywać szczególną ostrożność przy wykonywaniu wszystkich czynności związanych z wywłaszczeniem, gdyż działania niezgodne przepisami prawa spowodują, że obywatel

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

straci zaufanie do państwa. SUMMARY The institution of expropriation is a relatively new element of the legal system, but it is currently used in most democratic countries. Due to its importance and uniqueness, the rules of expropriation are determined in the constitutional acts of each country. Expropriation causes complete or partial reduction of deprivation of property, it is therefore necessary to introduce appropriate safeguards in national law and international law. Legislator in the Articles 21 and 64 of the Constitution protects property. On the other hand, Polish Constitution allows expropriation, but limits usage of this institution through the obligation to indicate a specific public purpose, as well as the payment of just compensation. The proper interpretation of the terms "just compensation" and "public purpose" is very important for the institution of expropriation. According to the Article 21 of the Polish Constitution these are two main premises to conduct a process of lawful expropriation. Case law of administrative courts, the Constitutional Court and the European Court of Human Rights allows for defining these terms.

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. 1944. nr 4 poz. 17) 2. Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy z dnia 26 października 1945 r. (Dz.U. 1945. nr 50 poz. 279) 3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997. nr 78 poz. 483 ze zm.) Wydawnictwa zwarte: 1. Bończak-Kucharczyk E., Ustawa o gospodarce nieruchomościami- Komentarz, Warszawa 2013 2. Ciepła H., Sarbiński R., Sobczyk-Sarbińska K., Roszczenia przysługujące byłym właścicielom tzw. gruntów warszawskich, , Warszawa 2013 3. Drozd E., Truszkiewicz Z., Gospodarka gruntami i wywłaszczanie nieruchomości Komentarz, Poznań, Kluczbork 1994 4. Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo rzeczowe, Warszawa 2012 5. Jarosz-Żukowska S., Konstytucyjna zasada ochrony własności, Wrocław 2003 6. Machinowska A., Prawo własności w Polsce w latach 1944-1981, Gdańsk 2010 7. Skrenty Ż., Wywłaszczenie jako ostateczny element pozyskania nieruchomości dla realizacji celów publicznych, Studia Lubuskie, Tom VIII, Sulechów 2012

Źródła internetowe: 1. Adamski M., Rzeczpospolita, Sąd Najwyższy: pełne odszkodowanie za grunty zabrane dekretem Bieruta, http://tinyurl.com/ht64ff7 2. Magdoff F., Grabież ziemi w XXI w.- akumulacja poprzez wywłaszczenie, http://tinyurl.com/gvv62ta

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

3. Najder K., Gazeta Prawna, Sądowe batalie o odzyskanie wywłaszczonych nieruchomości

lub

odszkodowanie

nie

trwają

latami,

http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/783705,sadowe-batalie-o-odzyskaniewywlaszczonych-nieruchomosci-lub-odszkodowanie-za-nie-trwaja-latami.html 4. Pokitko D., Własność w Konstytucji III Rzeczypospolitej, http://tinyurl.com/jalqfyy 5. Szarejko R., Wywłaszczenie nieruchomości w Polsce w latach 1944-1998, www.archiwa.net/index.phpoption=com_remository&Itemid=35&func=fileinfo&id=2 6. Zarychta P., Obrót nieruchomościami lokalowymi, http://tinyurl.com/jfs6f82

Orzecznictwo: 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 stycznia 1999 r., sygn. akt P 2/98 2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 kwietnia 2000 r., sygn. akt K/8/98 3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 marca 2000 r., sygn. akt P 5/99 4. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 21 czerwca 2005 r., sygn. akt P 25/02 5. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 grudnia 2012 r. sygn. akt P 12/11; 6. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 lipca 2015 r. sygn. akt 26/14 7. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2013, sygn. akt III CZP 73/12 8. Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 6 marca 2014 r. sygn.. akt II Sa/Po 1234/13 9. Wyrok WSA w Olsztynie z dnia 12 kwietnia 2014 r., sygn. akt II SA/Ol 1149/14 10. Wyrok WSA w Olsztynie z dnia 4 grudnia 2014 r., sygn. akt II Sa/Ol 1149/14 11. Wyrok WSA w Krakowie z dnia 27 listopada 2015 r., sygn. akt II Sa/Kr 1046/15 12. Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 19 grudnia 2012 r., sygn. akt I A Ca 578/12

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

IDA JÓŹWIAK150

STOSUNEK PAŃSTWA DO KOŚCIOŁÓW I INNYCH ZWIĄZKÓW WYZNANIOWYCH W KONSTYTUCJI RP

RELATIONSHIP BETWEEN THE STATE AND RELIGIOUS ORGANIZATIONS IN THE POLISH CONSTITUTION

słowa kluczowe: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, kościoły i związki wyznaniowe, bezstronność władz publicznych, neutralność, religia

keywords: Polish Constitution, churches and religious organisations, impartiality of public authorities, neutrality, religion

STRESZCZENIE

Artykuł 25 Konstytucji RP, regulujący stosunki między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi zawiera szereg zasad: zasadę równouprawnienia, zasadę bezstronności, swobodę wyrażania przekonań, zasadę autonomii i niezależności, zasadę 150

Studentka IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego 67

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

wzajemnego współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego oraz zasadę konsensualnej regulacji stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi. Ich znaczenie jest przedmiotem nieustannej debaty w doktrynie i orzecznictwie, która rozpoczęła się jeszcze w trakcie prac nad tekstem obecnej Konstytucji. Największe kontrowersje interpretacyjne budzą zasada bezstronności (w szczególności relacja między pojęciem bezstronności a

pojęciem neutralności) oraz równouprawnienia (czy

oznacza to samo, co równość). Problematyczny jest również art. 25 ust. 5 Konstytucji nakazujący regulację stosunków między Rzecząpospolitą Polską a innymi niż Kościół katolicki kościołami oraz związkami wyznaniowymi w drodze ustaw uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami – na tyle, że dotychczas nie został wcielony w życie. Niniejszy rozdział ma na celu analizę znaczenia poszczególnych norm ustanowionych w art. 25 oraz próbę odpowiedzi na pytanie, jakiego rodzaju model stosunków państwa z kościołami i związkami wyznaniowymi był intencją ustrojodawcy.

EXTRACT Article 25 of the Polish Constitution, defining the relationships between the state and churches and religious organisations, consists of multiple principles: principle of equality of rights, principle of impartiality, freedom

of expression, principle of autonomy

and independence, principle of mutual cooperation for the individual and common good and principle of consensual regulation of the relations between the state and churches and religious organisations. Their meaning is a subject of continuous debate among representatives of doctrine, which began during the works on the text of the Constitution. The most controversial ones are the principle of impartiality (particularly in distinction to neutrality) and the principle of equality of rights (whether it is something different from equality). Another problems are posed by the Article 25 paragraph 5, stating that the relations between the Republic of Poland and other churches and religious organizations shall be determined by statutes adopted pursuant to agreements concluded between their appropriate representatives and the Council of Ministers. The purpose of this chapter is to analyse the meaning of the norms set by the Article 25 of the Polish Constitution and to find an answer to the question about the model of relations between the State and churches and religious organisations desired by the founders of the Constitution.

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

WPROWADZENIE Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. zawiera dwa ważne przepisy dotyczące religii: art. 53, proklamujący osobistą wolność sumienia i religii oraz art. 25, wyliczający szereg zasad regulujących stosunek państwa do kościołów i związków wyznaniowych: zasadę równouprawnienia, bezstronności, swobodę wyrażania przekonań, zasadę autonomii i niezależności, wzajemnej współpracy dla dobra człowieka i dobra wspólnego oraz konsensualnej regulacji stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi. Przepisy te są ze sobą nierozerwalnie związane, ponieważ jednostkowa swoboda wyboru i uzewnętrzniania wyznania byłaby niemożliwa bez zapewnienia ustrojowych ram określających relacje władz publicznych z kościołami i związkami wyznaniowymi, w szczególności w stosunkowo homogenicznym wyznaniowo polskim społeczeństwie. Konkretyzacja powyższych zasad jest wielokrotnie przedmiotem ożywionej debaty społecznej, czego przykładem mogą być spory dotyczące obecności krzyża w szkołach i innych miejscach publicznych, uwzględniania oceny z religii/etyki na świadectwie szkolnym i wliczania jej do średniej ocen, uczestnictwa hierarchów kościelnych w uroczystościach państwowych oraz przedstawicieli władzy publicznej w obrzędach religijnych itd. W niniejszym opracowaniu zajmę się przede wszystkim analizą poszczególnych norm konstytucyjnych zawartych w art. 25 i na tej podstawie spróbuję odpowiedzieć na pytanie, jakiego rodzaju model stosunków państwa z kościołami i związkami wyznaniowymi był intencją ustrojodawcy.

ZASADA

RÓWNOUPRAWNIENIA

KOŚCIOŁÓW

INNYCH

ZWIĄZKÓW

WYZNANIOWYCH

Zgodnie z ust. 1 art. 25 Konstytucji RP, kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione, czyli, jak podaje Słownik Języka Polskiego, „równe wobec prawa”, uprawnione do „korzystania z jednakowych praw”151. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zasada

równouprawnienia

kościołów

innych

związków

wyznaniowych

stanowi

konkretyzację ogólnej zasady równości, a jej aksjologiczną podstawą jest „identyczna,

151

http://sjp.pwn.pl/sjp/rownouprawnienie;2517816.html 69

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

indywidualna godność wyznawców wszystkich religii w demokratycznym społeczeństwie pluralistycznym, stanowiąca podstawową przesłankę jednakowej ochrony konstytucyjnej praw wyznawców różnych religii, wynikających z wolności religijnej" 152. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, Trybunał dokonuje wykładni zasady równouprawnienia według reguł interpretacyjnych stosowanych względem zasady równości, czyli nakazuje identyczne traktowanie kościołów i związków wyznaniowych posiadających taką samą cechę relewantną i dywersyfikację podejścia w przypadku odmienności cech. Zarazem Trybunał dopuszcza możliwość różnicowania sytuacji podmiotów podobnych, o ile zostaną spełnione trzy warunki: (1) zróżnicowanie będzie racjonalnie uzasadnione, (2) waga interesu, któremu ma służyć różnicowanie podmiotów podobnych, pozostanie w odpowiedniej proporcji do wagi interesów naruszonych w wyniku ich różnego traktowania , a (3) samo różnicowanie znajduje podstawę w wartościach, zasadach lub normach konstytucyjnych. W ten sposób Trybunał doszedł do wniosku, że ustawy o finansowaniu Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie i we Wrocławiu oraz Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie z budżetu państwa są zgodne z art. 25 ust. 1 - 3 i art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz odpowiednimi przepisami Konkordatu 153. Podzielam zdanie Pawła Boreckiego, iż zastosowane przez Trybunał przesłanki odstąpienia od zasady równouprawnienia

związków wyznaniowych

mają

charakter

zdecydowanie

ogólny

i uznaniowy, w rezultacie pozostawiając sądowi konstytucyjnemu rozległą władzę dyskrecjonalną154. O ile aksjologiczne powiązanie jednakowej godności wyznawców wszelkich religii z jednakową ochroną wolności religii i sumienia każdej osoby nie powinno budzić wątpliwości, to część doktryny wskazuje na celowość terminologicznego zróżnicowania cech równości w art. 32 i innych przepisach Konstytucji oraz równouprawnienia w art. 25. Argumentami przeciwko zrównywaniu tych pojęć są zasady wykładni leksykalnej, nakazujące identyczną wykładnię takich samych pojęć i odmienną wykładnię pojęć różnych oraz podkreślenie, że zasada równouprawnienia nie może tworzyć podstawy do żądania od władzy publicznej działań zmierzających do zniwelowania faktycznych nierówności istniejących pomiędzy kościołami i związkami wyznaniowymi. Tego rodzaju działania stanowiłyby naruszenie zasady bezstronności. Instrumentem mającym zapewnić równość

152

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 154 P. Borecki, Równouprawnienie związków wyznaniowych według Trybunału Konstytucyjnego RP [w:] Rola orzecznictwa w systemie prawa, pod red. T. Giaro, Warszawa 2016, s. 105 153

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

w realizacji uprawnień, przy uwzględnieniu różnic faktycznych (dotyczących liczby i miejsca zamieszkania wyznawców, specyfiki wyznania, działań i celów realizowanych przez dany kościół lub związek wyznaniowy itp.) jest mechanizm indywidualnej regulacji stosunków pomiędzy każdym kościołem i związków wyznaniowych w drodze ustaw uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami, a w przypadku Kościoła katolickiego, ze względu na podmiotowość Stolicy Apostolskiej w prawie międzynarodowym, w drodze umowy międzynarodowej i ustaw. Oryginalną analizę zasady równouprawnienia przeprowadziła sędzia Ewa Łętowska w zdaniu odrębnym do wyroku Trybunału Konstytucyjnego U 10/07, w którym Trybunał uznał konstytucyjność przepisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej nakazujących wliczanie do średniej ocen z obowiązkowych zajęć lekcyjnych ocen z religii lub etyki. Jej zdaniem, równouprawnienie nie jest tożsame z jednakowym traktowaniem i brakiem dyskryminacji (art. 32 Konstytucji). Była Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca uwagę na specyfikę wprowadzonego w Konstytucji z 1997 r. modelu „przyjaznego rozdziału” państwa i kościołów (związków wyznaniowych), w odróżnieniu od modelu separacji, przyjętego pod rządami Konstytucji z 1952 r. „W warunkach przyjaznego rozdziału wyraziściej rysuje się problem niewystępujący przy modelu separacji, a mianowicie wpływ nierówności faktycznej poszczególnych związków wyznaniowych na ich równouprawnienie i stosunek władzy publicznej do tego typu nierówności. Skoro bowiem – w ramach przyjaznego rozdziału – poszczególne kościoły (związki wyznaniowe) jednak uczestniczą w życiu społecznym i kooperują z władzą publiczną (choćby na polu edukacyjnym, ochrony zabytków, uczestnictwa w kulturze itp., a więc nie tylko w zakresie nauczania religii), tym większego znaczenia nabiera zakaz faworyzowania i dyskryminacji. Skoro bowiem kościoły (związki wyznaniowe) są równouprawnione, choć nie są równe faktycznie, a władza z poszczególnymi jednak kooperuje, tym większe jest pole możliwości naruszenia bezstronności czy to przez dyskryminację, czy faworyzację różnych, ale wszak równouprawnionych kościołów (związków wyznaniowych) przez 155

publicznej"

działania władzy

Podsumowując ten wątek, w moim przekonaniu, o ile w kontekście art. 53 Konstytucji uprawnione jest mówienie o równości wyznawców wszystkich wierzeń (a także osób niewierzących) w wymiarze indywidualnym, o tyle podmioty zbiorowe takie jak kościoły

155

Zdanie odrębne sędzi Trybunału Konstytucyjnego Ewy Łętowskiej do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2.12.2009 r., sygn. U 10/07 71

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

i związki wyznaniowe nie są równe, lecz równorzędne (posiadają równe uprawnienia) w zakresie kształtowania swoich praw i obowiązków w drodze umów zawieranych przez ich przedstawicieli z Radą Ministrów. Oznacza to, że nawiązanie współpracy przez władze publiczne z jednym z kościołów (związków wyznaniowych) w określonej sferze życia publicznego musi skutkować automatycznym otwarciem takiej

samej możliwości

dla wszystkich innych zainteresowanych kościołów (związków wyznaniowych), których specyfika i pozycja czynią taką współpracę pożądaną dla celów dobra człowieka i dobra wspólnego. ZASADA BEZSTRONNOŚCI I SWOBODA WYRAŻANIA PRZEKONAŃ

Przepis ten składa się z dwóch odrębnych, lecz komplementarnych członów: zasady bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych i swobody ich wyrażania w życiu publicznym. Jak trafnie zauważa Wojciech Brzozowski,

autor

monografii

poświęconej

zasadzie

bezstronności,

sformułowanie

„przekonania religijne, światopoglądowe i filozoficzne” jest wadliwe z logicznego punktu widzenia156. Skoro światopogląd stanowi „zespół czyichś poglądów na świat i na życie, wpływający na jego zachowanie157”, pojęcie to obejmuje ex definitione między innymi przekonania religijne i filozoficzne. Zgadzam się zatem z tezą W. Brzozowskiego, że jedynym uzasadnieniem dla takiego zabiegu może być wyraźne postawienie przez ustawodawcę konstytucyjnego tamy w stosunku do potencjalnych zabiegów zawężających interpretację pojęcia „światopogląd"158. Ponadto, zakres przedmiotowy tego przepisu częściowo pokrywa się z art. 53 ust. 2 Konstytucji, proklamującym wolność uzewnętrzniania przekonań religijnych „indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie” i musi być interpretowany wraz z zakazem ograniczania tej wolności w drodze aktu o randze niższej niż ustawa i w zakresie większym niż konieczny do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób (art. 53 ust. 5 Konstytucji)159. Wiele kontrowersji budzi wykładnia pojęcia bezstronności. W doktrynie istnieją dwa zasadnicze kierunki interpretacji tego określenia. Pierwszy traktuje je jako synonim 156

W. Brzozowski, Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, s. 26 http://sjp.pwn.pl/sjp/swiatopoglad;2528240.html 158 W. Brzozowski, Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, s. 27 159 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., poz. 78 nr 483) 157

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

neutralności, drugi zaś zwraca uwagę, że w odróżnieniu od neutralności, bezstronność światopoglądowa władz publicznych nie wyklucza ich pozytywnych działań na rzecz organizacji wyznaniowych, przy zachowaniu obiektywizmu i równego ich traktowania. Spór wynika w znacznej mierze z rozbieżności terminologicznej między Konstytucją a wciąż obowiązującą ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, zgodnie z którą „Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań” (art. 10 ust. 1)160. Oczywiście nie sposób zapomnieć, że w toku prac nad Konstytucją wprowadzenie nowego pojęcia bezstronności nastąpiło na skutek nacisku środowiska katolickiego161, dla którego neutralność państwa była równoznaczna z jego laickością, prowadzącą do „faworyzowania postaw antyreligijnych” 162. Jak wspomina R. Małajny, „dla debaty nad konfesyjnymi postanowieniami Konstytucji RP z 1997 r. (…) charakterystyczna była nader wysoka temperatura. Zwolenników świeckiej wizji państwa pośrednio oskarżano demagogicznie o «relatywizm moralny». (…) Pod wpływem takich ataków na zasadę rozdziału kościoła od państwa — już sam dźwięk tego słowa budził alergiczną reakcję przedstawicieli kościelnych i ich stanowcze veto - jej adherenci przyjęli taktykę szukania rozwiązań kompromisowych, możliwych do zaakceptowania przez kwalifikowaną większość 2/3 Zgromadzenia Narodowego”163. Obszernego przeglądu doktryny w zakresie rozróżnienia tych dwóch pojęć dokonał Trybunał Konstytucyjny w cytowanym wyżej wyroku o sygn. K 55/07 dotyczącym zgodności z Konstytucją i Konkordatem ustaw o finansowaniu dwóch wydziałów teologicznych oraz jednej uczelni wyższej. W pierwszej kolejności, Trybunał zwraca uwagę, iż przeważająca większość polskiej doktryny jest zgodna co do tego, że relacje między państwem a kościołem opierają się na zasadzie rozdziału w postaci przyjaznej lub skoordynowanej, a istotą zasady bezstronności

jest

jednakowe

traktowanie

wszystkich

przekonań

religijnych,

światopoglądowych i filozoficznych oraz zakaz ingerencji w funkcjonowanie organizacji wyznaniowych164. Dalsza część wywodu, w której Trybunał cytuje stanowiska w sporze na temat „dopuszczalnej pozytywnej ingerencji państwa w celu urzeczywistnienia zasady 160

Dz.U. z 2005 r., poz. 231, nr 1965 R. Małajny, Neutralność a bezstronność światopoglądowa państwa: uwagi na tle polskiej praktyki konstytucyjnej po 1989 r. [w:] Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz Rzeczpospolitej Polskiej, pod red. T. Zielińskiego, Warszawa 2009, s. 71-92 162 F. Longchamps de Bérier, Przeciw reliktom Oświecenia w prawie wyznaniowym, Państwo i Prawo, nr 1/1995, s. 73 163 R. Małajny, Neutralność a bezstronność światopoglądowa państwa: uwagi na tle polskiej praktyki konstytucyjnej po 1989 r. [w:] Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz Rzeczpospolitej Polskiej, pod red. T. Zielińskiego, Warszawa 2009, s. 71-92 164 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 161

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

wolności sumienia i religii”, a następnie dokonuje wykładni językowej pojęcia „bezstronność”, jest zdecydowanie mniej klarowna. Najpierw Trybunał cytuje fragment zbioru esejów poświęconych liberalizmowi W. Sadurskiego z 1992 r. wyrażający sprzeciw autora względem wszelkiego, chociażby częściowego finansowania działalności religijnej przez państwo. Następnie komentuje go słowami: „na tym tle istotne znaczenie ma fakt, że polski prawodawca konstytucyjny nie posługuje się terminem «neutralność», ale mówi o «bezstronności»”165. Trybunał podpiera się zdaniem „bardzo wielu przedstawicieli polskiej nauki prawa”, którzy odróżniają pojęcie bezstronności od neutralności, dopuszczając w przypadku tej pierwszej aktywne działanie państwa na rzecz pełnej realizacji wolności sumienia i religii przez jednostkę. Dokonawszy wzmianki na temat chęci odcięcia się ustrojodawcy od nieprzychylnej względem kościołów interpretacji neutralności państwa, Trybunał przechodzi do wykładni językowej pojęcia bezstronność. Problem w tym, że zacytowana przezeń definicja: „brak uprzedzeń; obiektywizm”166, jakkolwiek rzeczywiście nie wyklucza pozytywnego zaangażowania państwa na rzecz zapewnienia możliwie najszerszej wolności sumienia i religii (zarazem jednak nie upoważnia do uznania wyższości postawy aktywnej nad bierną), nie została skonfrontowana z definicją słowa neutralny, które podobnie jak bezstronność, w żaden sposób ani nie wyklucza, ani nie promuje którejkolwiek z postaw. Słownik Języka Polskiego PWN podaje aż sześć znaczeń terminu neutralny, w tym między innymi: „nieopowiadający się za żadną ze stron w sporze”, „mający położenie lub działanie pośrednie między czymś a czymś”, „niewyrażający ocen ani emocji”167. Uważam zatem, że argumentacja językowa nie jest przekonująca, a z wyjątkiem wykładni historycznej, żadna z pozostałych metod wykładni pozajęzykowej nie jest w stanie dostarczyć narzędzi umożliwiających analizę tych dwóch pojęć. Przychylam się do tezy, że użycie pojęcia bezstronności jest raczej efektem emocjonalnego przebiegu prac nad redakcją przepisów szeroko związanych z miejscem kościoła w państwie, niż celowym zabiegiem ustrojodawcy. W celu określenia zakresu znaczeniowego pojęć neutralności i bezstronności oraz swoistego pogodzenia dwóch prądów interpretacyjnych, można byłoby odwołać się do poglądu Jana Woleńskiego, który stwierdził, że konflikt między ideą państwa neutralnego światopoglądowo a ideą państwa wyznaniowego sprowadza się w dużej mierze do sporu między minimalnym a maksymalnym zaangażowaniem światopoglądowym po stronie

165

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1995, t. 1, s. 142 [w:] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 167 http://sjp.pwn.pl/slowniki/neutralny.html 166

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

instytucji publicznych168. Gdyby zatem idee neutralności i państwa wyznaniowego umieścić na dwóch przeciwstawnych krańcach osi, bezstronność musiałaby leżeć gdzieś pomiędzy tymi skrajnościami, jednak zdecydowanie bliżej neutralności. Sam zresztą Trybunał, mimo wyraźnego opowiedzenia się za nieutożsamianiem bezstronności z neutralnością, w dalszej części swojego wywodu zdaje się nie przykładać zbyt wielkiej wagi do tego rozróżnienia. Ponownie cytuje eseistykę W. Sadurskiego, wyrażając przekonanie o aktualności jego spostrzeżenia, że neutralność religijna „nie jest to prosta postawa wrogości wobec religii, lecz raczej zasada umożliwiająca zwolennikom różnych religii (i ludziom niewierzącym) współżycie w społeczeństwie na równych prawach” także na gruncie zasady bezstronności169. Podkreśliwszy jej wagę, przechodzi do wyjaśnienia, dlaczego finansowanie wydziałów teologicznych i uczelni katolickiej nie narusza zasady bezstronności. Można odnieść wrażenie, że mimo użycia cytowanego wyżej stwierdzenia „na tym tle istotne znaczenie ma fakt, że polski prawodawca konstytucyjny nie posługuje się terminem «neutralność», ale mówi o «bezstronności»”, Trybunał nie uważa sporu na temat subtelności terminologicznych za szczególnie istotny, co jest w mojej opinii słusznym stanowiskiem, biorąc pod uwagę okoliczności jego zaistnienia. Pozostaje jednak pytanie, jaki jest w takim razie cel tego stwierdzenia i jakie byłoby stanowisko Trybunału w razie przedłożenia mu do kontroli zgodności z Konstytucją przepisu ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, stanowiącego, że „Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań” (art. 10 ust. 1). Na aprobatę zasługuje pogląd Trybunału, że zasada bezstronności „wyznacza granice działania władzy publicznej w praktycznie wszystkich sferach życia”. Wskazuje na to zamieszczenie art. 25 w Rozdziale I Konstytucji oraz brak jakichkolwiek przepisów w Konstytucji limitujących zasięg tej zasady. Odmienne, zupełnie niezrozumiałe stanowisko zajął w komentowanym wyroku Prokurator Generalny, twierdząc, że „rozważana zasada nie dotyczy spraw finansowania przez państwo określonych podmiotów”170.

168

J. Woleński, Rozdział kościoła od państwa [w:] Neutralność światopoglądowa państwa, pod red. E. Nowickiej - Włodarczyk, Kraków 1998, s. 77 169 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 170 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 75

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

ZASADA AUTONOMII, NIEZALEŻNOŚCI I WSPÓŁDZIAŁANIA DLA DOBRA CZŁOWIEKA I DOBRA WSPÓLNEGO

Art. 25 ust. 3 Konstytucji stanowi, że stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Niemalże identyczne sformułowanie znajduje się w artykule 1 Konkordatu, z tą różnicą, że ten ostatni mówi o rozwoju człowieka. W ustawach wyznaniowych wspomnianych w art. 25 ust. 5 Konstytucji nie ma podobnego stwierdzenia, jednakże przepis ten oczywiście stosuje się do wszystkich kościołów i związków wyznaniowych działających na terenie Rzeczpospolitej ze względu na najwyższą rangę przepisów

Konstytucji

hierarchii

źródeł

prawa.

Umieszczenie

takiego

zapisu

w Konkordacie ma natomiast uzasadnienie historyczne (Konkordat został zawarty na 4 lata przed wejściem w życie obecnie obowiązującej Konstytucji) oraz jest wiążące dla Stolicy Apostolskiej. Jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w wyroku o sygn. K 55/07, „pojęcia autonomii i niezależności odnoszą się do dwóch aspektów tej samej sytuacji. Pojęcie autonomii odnosi się do sfery wewnętrznej i oznacza prawo do samodzielnego rozstrzygania o sprawach danego podmiotu, natomiast niezależność dotyczy relacji zewnętrznych i jest rozumiane jako brak podporządkowania innym podmiotom. Zasada poszanowania autonomii i wzajemnej niezależności oznacza m.in. prawo wspólnot religijnych do samodzielnego decydowania o swoich sprawach wewnętrznych, w szczególności określania treści swojej wiary, struktur organizacyjnych oraz obsadzania stanowisk kościelnych. Z drugiej strony, w myśl zasady autonomii i niezależności, prawo wspólnot religijnych nie obowiązuje bezpośrednio w porządku państwowym, choć może i powinno być brane pod uwagę przy wydawaniu przez organy władzy publicznej rozmaitych rozstrzygnięć dotyczących wspólnot religijnych”171. Interesującą ilustracją styku wewnętrznych spraw kościoła z uprawnieniami państwowych organów administracyjnych jest wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego, w którym uznano niedopuszczalność wydawania przez Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych jakichkolwiek decyzji administracyjnych, w tym nakazujących przywrócenie stanu zgodnego z prawem, ani rozpatrywania skarg w stosunku do zbiorów danych dotyczących osób należących do kościoła lub innego związku wyznaniowego, o uregulowanej 171

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 76

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

sytuacji prawnej, przetwarzanych na potrzeby tego kościoła lub związku wyznaniowego 172. Także spory dotyczące problematyki przynależności do kościoła katolickiego, w tym wystąpienia z tego kościoła, zostały uznane za sprawy kościelne, które winny być rozstrzygane na zasadach i w trybie określonym przez prawo kościelne173. Istotnymi składnikami omawianej normy są również niezależność finansowa oraz niezależność

edukowaniu

duchowieństwa.

Natomiast

funkcję

gwarancyjną

w poszanowaniu przez państwo tej i innych zasad względem związków wyznaniowych pełni ich uprawnienie do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawie konstytucyjności aktów normatywnych dotyczących ich zakresu działania (art. 191 ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 191 ust. 2 Konstytucji)174. Podczas gdy zasady: równouprawnienia, bezstronności, autonomii i niezależności analizowane łącznie tworzą pewien niezbędny w neutralnym wyznaniowo państwie (czyli państwie niebędącym państwem wyznaniowym) dystans pomiędzy władzami publicznymi a kościołami i związkami wyznaniowymi, to art. 25 ust. 3 Konstytucji wprowadza w tę przestrzeń obowiązek współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Zakres płaszczyzny współpracy nie jest uregulowany w ustawie zasadniczej i wymaga dynamicznej interpretacji zgodnie z aktualnymi potrzebami społecznymi. Klasycznymi sferami współpracy są: edukacja (nauczanie religii w szkole oraz współfinansowanie kształcenia duchowieństwa), zatrudnianie osób duchownych w szpitalach, wojsku, zakładach karnych i innych placówkach publicznych, ochrona dóbr kultury, zawieranie związków małżeńskich, regulacje prawa pracy dotyczące dni świątecznych, przedsięwzięcia charytatywne i humanitarne itp. To właśnie na gruncie obszarów współdziałania toczy się najwięcej debat publicznych, nierzadko bardzo zagorzałych. Za przykłady mogą służyć: kwestia wliczania oceny z religii do szkolnej średniej ocen, finansowanie kształcenia duchowieństwa z budżetu państwa (obydwie te kwestie były przedmiotami szeroko komentowanych później wyroków Trybunału Konstytucyjnego) oraz inne kwestie finansowe (jak chociażby funkcjonowanie Funduszu Kościelnego), obecność symbolu krzyża w miejscach publicznych. W tym miejscu należy poczynić dodatkowe uwagi. Po pierwsze, mimo że obowiązek współdziałania wymieniony jest w ust. 3 art. 25 Konstytucji, to zwolennicy jak najszerszego rozdziału działań państwa i kościoła zazwyczaj odwołują się w swojej argumentacji także do zasady bezstronności (neutralności; w debacie 172

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9.02.2016 r., I OSK 579/15 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9.02.2016 r., I OSK 2691/15 174 P. Borecki, Położenie prawne wyznawców islamu w Polsce, Państwo i Prawo, nr 1/2008, s. 80 173

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

publicznej wyrażenia te są traktowane jako synonimy), w szczególności w sytuacji, gdy w odczuciu osób niewierzących dochodzi do ich dyskryminowania względem osób wierzących. Warto w tym miejscu odnotować zdanie Pawła Boreckiego i Michała Pietrzaka, że art. 12 Konkordatu, który nakazuje polskim szkołom publicznym organizowanie nauki religii i umieszczanie jej w ramach planu zajęć szkolnych i pozbawia je prawa korelacji programu jej nauczania z innymi przedmiotami nauczanymi w szkole, narusza art. 53 ust. 4 w zw. z art. 25 ust. 2 Konstytucji. Zdaniem tych autorów, zasada bezstronności światopoglądowej wyklucza zaangażowanie władz oświatowych w proces nauki religii w sposób polegający na jego organizowaniu, zaś standardom ustrojowym w sferze nauczania religii w szkole odpowiadałoby udostępnianie pomieszczeń szkolnych wspólnotom religijnym przez władze oświatowe, ale poza godzinami lekcyjnymi175. Po drugie, nie należy mylić sfer współpracy ze stanowieniem prawa. Przedstawiciele i członkowie kościołów i związków wyznaniowych oczywiście mają prawo do lobbowania na rzecz uwzględnienia ich interesów w ramach procesu legislacyjnego, jednakże uprawnienie to nie mieści się w obowiązku współdziałania, związanym z wykonywaniem polityki i zaspokajaniem potrzeb społecznych. Po trzecie, to właśnie obowiązek współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego decyduje o tym, że – jak wspomniano wcześniej - w odróżnieniu od modelu separacji, przyjętego pod rządami Konstytucji z 1952 r., model relacji między władzami publicznymi a kościołami i związkami wyznaniowymi w Konstytucji z 1997 r. określany jest mianem „przyjaznego rozdziału”. Tzw. mała Konstytucja z 1992 r. nie regulowała tej kwestii. STOSUNKI MIĘDZY RZECZPOSPOLITĄ POLSKĄ A KOŚCIOŁEM KATOLICKIM I INNYMI ZWIĄZKAMI WYZNANIOWYMI

Ze względu na analogiczną konstrukcję dwóch ostatnich ustępów art. 25 Konstytucji, uzasadnione jest omówienie ich łącznie. Przepisy te stanowią odpowiednio, że stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy (ust. 4), zaś stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami (ust. 175

P. Borecki, M. Pietrzak, Bezstronność światopoglądowa władz publicznych a Trybunał Konstytucyjny, Państwo i Prawo, nr 5/2010, s. 20 78

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

5). Jak wspomniano wyżej, „wyróżnienie” Kościoła katolickiego pod względem metodologii regulacji stosunków wynika z uznania podmiotowości Stolicy Apostolskiej w prawie międzynarodowym. Przepisy te zakładają silną indywidualizację stosunków państwa z poszczególnymi kościołami i związkami wyznaniowymi. Paweł Borecki określa je mianem „zasady bilateralności”176, choć jednocześnie, jak wskazuje Dariusz Walencik, nie wydaje się, aby cokolwiek stało na przeszkodzie zawieraniu umów multilateralnych 177. Ich konsekwencją wydaje się być pewna modyfikacja interpretacyjna zasady równouprawnienia. O ile interpretacja zasady równouprawnienia w całkowitym oderwaniu od pozostałych mogłaby doprowadzić do wniosku, że jej treścią jest równość wszystkich kościołów i związków wyznaniowych względem prawa, które winno traktować tak samo organizacje wyznaniowe o jednakowych cechach relewantnych i dywersyfikować sytuację tych posiadających odmienne cechy, o tyle istnienie przepisów indywidualizujących sugeruje, że chodzi raczej o to, by każdy kościół i związek wyznaniowy miał równe uprawnienia jako partner negocjacyjny Rady Ministrów w procesie ustalania warunków umowy dotyczącej jego stosunków z Rzeczpospolitą Polską. Ponieważ umowa jest tylko elementem poprzedzającym uchwalenie przez Parlament ustawy, która staje się podstawą prawną działalności danego kościoła lub związku wyznaniowego na terenie Polski, w momencie wejścia w życie ustawy jego sytuacja zostaje spetryfikowana, aż do momentu nowelizacji lub uchylenia ustawy. Przy przyjęciu takiej wykładni, analizowanie faktycznej realizacji równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych paradoksalnie nie powinno odbywać się na podstawie porównania treści ustaw regulujących ich status, lecz poprzez zbadanie ich sytuacji negocjacyjnej w momencie zawierania umowy z Radą Ministrów oraz możliwości zmiany jej treści, skutkującej nowelizacją odpowiedniej ustawy bądź uchwaleniem nowej. Wszelkie rozważania na temat treści dwóch ostatnich ustępów art. 25 Konstytucji pozostają

jednak

wyłącznie

sferze

teoretycznej,

ponieważ

zarówno

umowa

międzynarodowa ze Stolicą Apostolską, jak i 14 indywidualnych ustaw wyznaniowych zostało zawartych przed wejściem w życie Konstytucji i zachowały one swoją moc obowiązującą. Zastosowanie przepisów w praktyce byłoby trudne, nie tylko dlatego, że ich wykładnia budzi bardzo wiele kontrowersji178, lecz także ze względu na bardzo ograniczoną

176

P. Borecki, Położenie prawne wyznawców islamu w Polsce, Państwo i Prawo, nr 1/2008, s. 81 D. Walencik, Realizacja art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, Państwo i Prawo, nr 6/2010, s. 42-54 178 Szeroko omówionych przez D. Walencika, Realizacja art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, Państwo i Prawo, nr 6/2010, s. 42-54 177

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

regulację procedury zawierania umów wymienionych w ust. 5 art. 25 Konstytucji oraz brak przepisów dotyczących dalszego procedowania z nimi (tj. doprowadzenia do uchwalenia ustawy). Trudno nie zgodzić się z krytyką Wojciecha Brzozowskiego179 dotyczącą fragmentu uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego U 10/07, w którym organ ten uznał, że „przepisy ratyfikowanego konkordatu stały się nie tylko częścią porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, o wyższej mocy obowiązywania niż przepisy ustawowe, ale zostały, na mocy art. 25 ust. 4 Konstytucji, faktycznie inkorporowane do materii konstytucyjnej”180. Do Konkordatu, jako ratyfikowanej umowy międzynarodowej w pełni stosuje się art. 91 Konstytucji – stanowi część krajowego porządku prawnego, jest stosowany bezpośrednio i ma pierwszeństwo przed ustawami, jednak nie przed Konstytucją. Choć twórcy Konstytucji niewątpliwie nie chcieli doprowadzić do zaistnienia sprzeczności między treścią obydwu tekstów, ponieważ w oczywisty sposób spowodowałyby one napięcia dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską, to żadne źródła nie wskazują na to, by intencją ustrojodawcy było tak nadzwyczajne podniesienie rangi przepisów Konkordatu. Trybunał niestety nie wyjaśnił, co miałaby oznaczać ta „faktyczna inkorporacja”. Oprócz Kościoła Katolickiego, którego relacje z Rzeczpospolitą Polską reguluje umowa międzynarodowa oraz indywidualnych ustaw wyznaniowych (dotyczących między innymi: Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła Ewangelicko– Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko–Reformowanego, Kościoła Chrześcijan–Baptystów, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Zielonoświątkowego, Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Muzułmańskiego Związku Religijnego), wyróżnić można jeszcze kościoły i związki wyznaniowe zarejestrowane w rejestrze kościołów i związków wyznaniowych według procedury opisanej w ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz niezarejestrowane. Dodatkowo, działalność organizacji religijnych regulowana jest odpowiednio zmodyfikowanymi przepisami ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach181 oraz ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. – Prawo o zgromadzeniach182. Jest to jednak materia wykraczająca poza tematykę niniejszego artykułu.

179

W. Brzozowski, Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r. (sygn. akt U 10/07), Przegląd Sejmowy, nr 4(99)/2010, s. 201 – 202 (całość 196 – 206) 180 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2.12.2009 r., U 10/07 181 Dz.U. z 2017 r., poz. 210 182 Dz.U. z 2015 r., poz. 1485 80

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

PODSUMOWANIE Stosunki między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi reguluje art. 25 Konstytucji RP, a jego dopełnieniem jest art. 53, proklamujący osobistą wolność sumienia i religii. Art. 25 zawiera szereg zasad: zasadę równouprawnienia, bezstronności, swobodę wyrażania przekonań, zasadę autonomii i niezależności, wzajemnej współpracy dla dobra człowieka i dobra wspólnego oraz konsensualnej regulacji stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi, które należy interpretować łącznie w celu uzyskania całościowego modelu funkcjonowania organizacji wyznaniowych w państwie. Jak trafnie zauważa Wojciech Brzozowski, „postrzeganie wolności sumienia i wyznania jako fundamentalnej zasady kreślącej ramy dopuszczalnych relacji między państwem a związkami wyznaniowymi wydaje się współcześnie nie budzić większych wątpliwości. Jest to wniosek płynący nieodparcie z obserwacji dziejów tych relacji, zwłaszcza w Europie. Wszystkie inne elementy stosunków państwo - kościół zostały niejako dopasowane do wymogu poszanowania wolności sumienia i wyznania”183. Z tego względu, choć formalnie art. 25 Konstytucji nie wyróżnia żadnej z opisanych w nim zasad, to najważniejszą z nich wydaje się być bezstronność światopoglądowa władz publicznych. „W warunkach pluralizmu światopoglądowego społeczeństwa stanowi [ona] ważny instrument zapewniający harmonijne stosunki między ludźmi o różnych przekonaniach oraz między rozmaitymi grupami społecznymi

wyznającymi

odmienne

przekonania

religijne,

światopoglądowe

i filozoficzne”184. Państwo bezstronne, czyli niefaworyzujące ani niedyskryminujące żadnego ze światopoglądów, winno zapewniać kościołom i związkom wyznaniowym równość względem prawa oraz możliwość uregulowania ich stosunków z Rzeczpospolitą Polską w drodze umowy. Władze publiczne i organizacje religijne funkcjonują zasadniczo w sposób odrębny i niezależny, kościoły i związki wyznaniowe mają prawo do samodzielnego decydowania o swoich sprawach wewnętrznych, w tym do zarządzania swoimi finansami i obsadzania stanowisk duchownych. Zarazem Konstytucja nakłada na obydwie strony obowiązek współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego, co stanowi zasadniczą różnicę w stosunku do modelu (całkowitej) separacji i przesądza o tym, że obecnie obowiązujący model relacji nosi miano przyjaznego lub skoordynowanego rozdziału. Model ten cechuje się dużą elastycznością. Może być realizowany w bardzo zróżnicowany sposób, od ograniczenia 183

W. Brzozowski, Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, s. 64-

65 184

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07 81

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

współpracy do niezbędnego minimum aż do szerokiej gamy działań wspólnych, przy zachowaniu granic wyznaczonych zasadami równouprawnienia, bezstronności, autonomii i niezależności. Zakres realizacji obowiązku współdziałania winien być wyznaczony bieżącymi potrzebami społecznymi, więc ocenę konkretnego działania można przeprowadzić tylko

i wyłącznie

przy

uwzględnieniu

aktualnej

sytuacji.

Konkludując,

założony

w Konstytucji model stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi nie tylko dopuszcza, ale w sposób inherentny wymusza nieustanną debatę publiczną na temat praktycznej jego realizacji, która powinna angażować jak największą ilość obywateli, instytucji i organów.

SUMMARY

The relationship between the State and churches and religious organisations is regulated by the Article 25 of the Polish Constitution, which is accompanied by the Article 53, proclaiming personal freedom of conscience and religion. Article 25 consists of multiple principles: principle of equality of rights, principle of impartiality, freedom of expression, principle of autonomy and principle of independence, principle of mutual cooperation for the individual and the common good and principle of consensual regulation of the relations between the state and churches and religious organisations. These principles should be interpreted jointly in order to understand the whole model of the functioning of the religious organisations in the state. As said by Wojciech Brzozowski, “nowadays, treating freedom of conscience and confession as a fundamental principle framing feasible relations between the state and religious organisations seems not to rise any considerable doubts. This conclusions stems from the observation of history of these relations, especially in Europe. All the other elements of the state – church relationship have been in a way adjusted to the requirement of respecting freedom of conscience and confession185. In consequence, even if the Article 25 of Polish Constitution does not formally distinguish any of principles it proclaims, it is the impartiality of personal conviction of public authorities which appears to be the most significant one. “For the communities whose members have pluralistic personal convictions, it is an important guarantee of harmony of social relations between the people of different

185

W. Brzozowski, Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011, p. 64 -65 [own translation] 82

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

outlooks and between varied social groups of diversified personal convictions, whether religious or philosophical, or in relation to outlooks on life”186. An impartial state, that is the one which neither favours nor discriminates any of personal convictions or outlooks, ought to ensure churches and religious organisations an equality before the law and the possibility to regulate their relations with the Republic of Poland by means of consensual agreements. Public authorities and religious organisations basically act separately and independently, the latter have a right to decide upon their internal affairs, including managing their finance and appointing clergy to internal posts. Nevertheless, the Constitution also puts on both parties the duty of mutual cooperation for the individual and the common good. This is a fundamental difference between the present model and the (classical) separation model, deciding that the former is called friendly or coordinated separation. This model is distinguished by high elasticity. It might be realised in very diversified ways, beginning from limiting the cooperation to indispensable minimum, up to a broad range of mutually undertaken activities. The scope of liaison should be defined by current social needs, so the assessment of particular activity can be conducted only against the background of actual situation. To conclude, not only does the model of relations between the state and churches and religious organisations set by the Constitution permit a constant public debate on the means of its practical incorporation, but also inherently extorts it. Such a debate should engage the highest possible number of citizens, institutions and organs.

186

Judgment of the Constitution Tribunal of 14.12.2009 r., reference symbol of files K 55/07 [own translation] 83

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., poz. 78 nr 483) 2. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2017 r., poz. 210) 3. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. z 2005 r., poz. 231, nr 1965) 4. Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2015 r., poz. 1485)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bezstronność religijna, światopoglądowa i filozoficzna władz Rzeczpospolitej Polskiej, pod red. T. Zielińskiego, Warszawa 2009 2. Brzozowski W., Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP, Warszawa 2011 3. Neutralność światopoglądowa państwa, pod red. E. Nowickiej - Włodarczyk, Kraków 1998 4. Rola orzecznictwa w systemie prawa, pod red. T. Giaro, Warszawa 2016

Artykuły: 1. Borecki P., Położenie prawne wyznawców islamu w Polsce, Państwo i Prawo, nr 1/2008 2. Borecki P., Pietrzak M., Bezstronność światopoglądowa władz publicznych a Trybunał Konstytucyjny, Państwo i Prawo, nr 5/2010 3. Brzozowski W., Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r. (sygn. akt U 10/07), Przegląd Sejmowy, nr 4(99)/2010 4. Longchamps de Bérier F., Przeciw reliktom Oświecenia w prawie wyznaniowym, Państwo i Prawo, nr 1/1995 5. Walencik D., Realizacja art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, Państwo i Prawo, nr 6/2010

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Orzecznictwo: 1. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9.02.2016 r., I OSK 579/15 2. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9.02.2016 r., I OSK 2691/15 3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2.12.2009 r., U 10/07 4. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.12.2009 r., sygn. K 55/07

Źródła internetowe: 1. http://sjp.pwn.pl/sjp/rownouprawnienie;2517816.html 2. http://sjp.pwn.pl/sjp/swiatopoglad;2528240.html 3. http://sjp.pwn.pl/slowniki/neutralny.html

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

DOMINIKA SKOCZYLAS187

STATUS MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH I ETNICZNYCH W KONSTYTUCJI RP

STATUS OF NATIONAL AND ETHNIC MINORITIES IN THE POLISH CONSTITUTION

słowa kluczowe: mniejszości narodowe, mniejszości etniczne, status prawny mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce keywords: national minorities, ethnic minorities, legal status of national and ethnic minorities in Poland

STRESZCZENIE

Celem rozdziału jest wskazanie i scharakteryzowanie statusu prawnego mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce oraz wpływu uregulowań zawartych w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej188 na opracowanie standardów ustawowych zmierzających do kompleksowej ochrony tych osób w różnych dziedzinach życia. Rozważania dotyczą przede wszystkim opisu funkcjonowania przedstawicieli określonych mniejszości w społeczeństwie polskim. Aspekty badawcze odnoszą się do takich zagadnień jak: wolność zachowania 187

Asystentka w Katedrze Prawa i Postępowania Administracyjnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się prawo administracyjne oraz prawo gospodarcze. 188 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, ze zm.) 86

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

własnej kultury, języka, specyficznych tradycji czy obyczajów, dobrowolność wyboru wyznania czy religii, zakaz dyskryminacji i innych zachowań zagrażających życiu, zdrowiu czy godności reprezentantów mniejszości. W rozdziale skoncentrowano się na kwestiach związanych z rolą organów administracji publicznej w kształtowaniu sytuacji prawnej tych podmiotów. Przedstawiciele władzy realizują działania, zarówno natury prawnej, czyli te dotyczące stanowienia określonych aktów normatywnych jak i natury faktycznej, mające odzwierciedlenie w stosowaniu prawa. Polska, jako kraj doświadczony historycznie, również ze względu na położenie geograficzne był zagłębiem występowania różnych narodowości reprezentujących odmienne kultury, religie czy obyczaje. Za pomocą kompletnych i przejrzystych regulacji prawnych, zapewnia się nie tylko ochronę tożsamości narodowej i etnicznej, ale także rozwój i możliwość wzięcia udziału mniejszości w życiu gospodarczym, kulturalnym, politycznym, i społecznym danego kraju. Jest to o tyle istotne, o ile obecnie w czasie globalizacji, konfliktów zbrojnych, dynamicznego przemieszczania się ludności należy zachować odpowiednie proporcje pomiędzy prawem stanowionym dla ogółu społeczeństwa a szczególnymi regulacjami gwarantującymi przestrzeganie praw mniejszości.

EXTRACT

The aim of this chapter is to characterize the legal status of national and ethnic minorities in Poland. The chapter encompass description of the operation of the representatives of certain minorities in Polish society. It also discusses: freedom to maintain one’s own culture, language, specific traditions and customs, the voluntary choice of religion, prohibition of discrimination and other behaviors that threaten the life, health and dignity of representatives of national and ethnic minorities. The chapter focuses also on the issues related to the role of public administration authorities in the shaping of the legal status of these entities.

WPROWADZENIE Sfery życia publicznego takie jak: edukacja, prawa ekonomiczne, kulturowe, polityczne czy wolność sumienia i religii, podlegają szczególnej ochronie. Nie dziwni zatem, że zagadnienia dotyczące funkcjonowania podmiotów prawa zostały uregulowane w przepisach

powszechnie

obowiązujących. 87

Przepisy,

wysławiają

bowiem

normy

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

postępowania

określające

nakaz

lub

zakaz

zachowania

się

adresata

danych

okolicznościach189. Uzgodnienie zakresu praw i wolności, jest o tyle istotne, o ile w każdym państwie oprócz jego obywateli można wskazać mniejszości narodowe czy etniczne, które posługują się odmiennym od urzędowego językiem, posiadają własną kulturę, obyczaje, tradycje. Przy ustalaniu treści przepisów ustawodawca musi pamiętać o tym, żeby nie umniejszać roli narodów lecz jedynie zapewnić aby przedstawiciele mniejszości i większości współdziałali w kształtowaniu dobrobytu państwa. Obecnie, ze względu na dynamicznie rozwijającą się politykę międzynarodową, procesy globalizacyjne czy konflikty zbrojne, przemieszczanie się ludności jest nieuniknione, zatem koncepcje utworzenia jednolitego państwa narodowego wydają się niemożliwe do zrealizowania. Dlatego tak ważne staje się ustalenie wzajemnych relacji pomiędzy państwem obywatelami a mniejszościami, te bowiem chcą uczestniczyć jak pełnoprawni obywatele państwa w życiu społecznym i w zyskach ekonomiczno – gospodarczych. Pokłosiem rozważań na temat sytuacji prawnej mniejszości narodowych i etnicznych są regulacje zawarte w podstawowym źródle prawa Rzeczpospolitej Polskiej, czyli Ustawie Zasadniczej

oraz

w innych aktach normatywnych, na szczeblu

ustawowym. Kreacja przepisów dotyczy nie tylko kwestii związanych z definicyjnym pojmowaniem pojęcia mniejszości ale przede wszystkim określa ich prawa i wprowadza zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji na tle rasowym, religijnym czy etnicznym, a tym samym zapewnia daleko idącą autonomię i tolerancję. Z uwagi na to, że rozważania odnoszące się do sytuacji prawnej osób reprezentujących mniejszości narodowe i etniczne mają swoje odzwierciedlenie zarówno w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej jak i w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, celem rozdziału jest wskazanie w jaki sposób regulacje konstytucyjne wpłynęły na ukształtowanie praw i wolności przysługujących mniejszościom w Polsce. W każdym demokratycznym państwie prawa powinny bowiem zostać stworzone takie przepisy, które zagwarantowałyby akceptację i ochronę ich podstawowych wolności i praw przy jednoczesnym zachowaniu tożsamości państwa obywatelskiego. Również w Rzeczpospolitej Polskiej po 1989 roku rozpoczął się proces przyjęcia nowych rozwiązań prawnych ze względu na zmiany wynikające z transformacji ustrojowej państwa, co finalnie doprowadziło do uwzględnienia tej materii w nowo powstałej Konstytucji. Praca zawiera opis głównych kwestii związanych z uregulowaniem praw i wolności mniejszości narodowych, których źródłem jest treść przepisów znajdujących się w Konstytucji a także wyjaśnienie pojęć i 189

S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2005, s. 13-14 88

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

wskazanie struktury ich liczebności w Polsce. Scharakteryzowano również wpływ rozwiązań przyjętych w Ustawie Zasadniczej na ustawodawstwo i orzecznictwo sądowe.

POZYCJA MNIEJSZOŚCI W KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Rzeczpospolita Polska ze względu na swoje położenie geograficzne, doświadczenia historycznie czy zmiany ustroju, na arenie międzynarodowej była traktowana jako wzór państwa, w którym mogą razem zamieszkiwać narody nie mające ze sobą wiele wspólnego, władające różnymi językami, posiadające odmienną kulturę czy obyczaje. Zważywszy na migrację ludności związaną z handlem, nowym podziałem granic, eksterminacją Żydów, przymusowymi przesiedleniami, emigracją ekonomiczną bądź polityczną, struktura narodowościowa podlegała częstym przeobrażeniom190. Warto nadmienić, że prawidłowe funkcjonowanie ukształtowanej tak zbiorowości wiązało się z zachowaniem podstawowych zasad, takich jak wzajemne poszanowanie praw i wolności, równości wobec prawa, tolerancji światopoglądowej czy religijnej. Wartości te zostały zachowane do dzisiaj, w sukurs czemu przyszła najpierw ustawa zasadnicza a później inne akty prawne ilustrujące sytuację prawną mniejszości. Wprowadzenie regulacji prawnych w tej materii było niezbędnym warunkiem do tego, aby Polska mogła uczestniczyć w procesach integracji europejskiej i o zasięgu globalnym. Punktem wyjścia służącym scharakteryzowaniu praw tych społeczności jest wyjaśnienie podstawowych pojęć, a mianowicie mniejszości narodowej i etnicznej. Otóż, literalne brzmienie wyrazu „mniejszość” wskazuje na niewielką liczebność osób wchodzących w skład tych grup, przede wszystkim mniejszą niż pozostała część ludności. Ustawodawca wskazuje, że zarówno mniejszość narodowa i etniczna odnosi się do podmiotów, które: posiadają własny język, kulturę, tradycję i dążą do ich rozwoju oraz ochrony, przy jednoczesnym zachowaniu tożsamości narodowościowej. Za mniejszość narodową są uważane te społeczności, których przodkowie od co najmniej wieku (100 lat) zamieszkiwali obecne terytorium Polski. Różnicą kwalifikującą mniejszości określonego typu jest to, czy osoby wchodzące w ich skład, utożsamiają się z narodami, które zostały zorganizowane w ramach własnej, odrębnej struktury państwowej czy nie posiadają swojego państwa i aparatu władzy. W pierwszym przypadku mówimy o mniejszościach narodowych, 190

J. Plewko, Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczności języka regionalnego a samorząd terytorialny w Polsce, Lublin 2009, s. 11-14 89

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

w drugim o mniejszościach etnicznych191. Przez pojęcie narodowości rozumie się obywatelstwo czyli przynależność w znaczeniu głównie politycznym do określonego państwa, natomiast aby przypisać mniejszości etnicznej odpowiednie cechy należy wyjaśnić czym jest grupa etniczna, albowiem to z niej wywodzi się ta kategoria. Najbardziej aktualne wydaje się być w tym przypadku stanowisko Frederika Bartha, które później rozwinął Anthony Smith, wskazujące na to, że grupą etniczną jest ta, w której osoby wchodzące w jej skład wyrażają przekonanie o wspólnym pochodzeniu (ze względu na pokrewieństwo), tradycji (dotyczy to pamięci historycznej, obchodów, świąt), aż wreszcie specyficznych wartościach

kulturowych

(związanych

religią

czy

podporządkowanej organizacji politycznej jaką jest państwo

192

językiem)

niekoniecznie

. Przypisanie przynależności do

mniejszości jest istotne z punktu widzenia badań statystycznych, polegających na opisie zróżnicowania występujących na terytorium określonego państwa struktur i liczebności określonego typu społeczeństw. W Narodowym Spisie Ludności ustalenie identyfikacji i rozmieszczenia mniejszości odnosi się do kwestii członkostwa czy utożsamiania się z daną grupą etniczną, pochodzenia rodzinnego, kulturowego, środowiskowego i narodowości. Spis odzwierciedla

faktyczne

informacje

o znaczeniu

społecznym,

demograficznym

gospodarczym, musi być zatem powszechny, czyli dotyczyć reprezentatywnej zbiorowości występującej na danym obszarze, bezpośredni i imienny – taki, w którym osoba zainteresowana udziela odpowiedzi na pytania podając swoje dane osobiste oraz periodyczny, a zatem odbywać się raz na jakiś czas, aby stwierdzić występujące prawidłowości badawcze193. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku wprowadziła podstawowe, dokładne oraz przejrzyste zasady funkcjonowania mniejszości narodowych i etnicznych na terytorium Polski, czego rozwinięciem stały się przepisy aktów prawnych odnoszących się do sytuacji prawnej tych zbiorowości. Najpierw jednak, należy pokrótce przeanalizować politykę w zakresie ochrony mniejszości przed wprowadzeniem Konstytucji z 1997 r. Rzeczpospolita Polska historycznie jest traktowana jako kraj, w którym mniejszości mogły funkcjonować na różnych polach eksploatacji, zachowując możliwość rozwoju, uzewnętrzniania swojej przynależności do określonej grupy. Przed 1939 rokiem Polska była 191

S. Łodziński [w] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej, pod red. S. Dudry, B. Nitschke, Kraków 2010, s. 29 192 B. Klimkiewicz, Mniejszości narodowe w sferze publicznej, reprezentacje, praktyki i regulacje medialne, Kraków 2003, s. 53–54, s. 58-59 193 L. Adamczuk, S. Łodziński, [w] Mniejszości narodowe i etniczne w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku, pod red. L. Adamczuka, S. Łodzińskiego, Warszawa 2006, s. 10, s. 16-17 90

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

krajem wielu kultur i narodowości. Przyjęte wówczas regulacje zapewniały równość bez znaczenia na pochodzenie, religię czy wyznanie, określały prawo do używania własnego języka, sprawowania obrzędów i pełnienia funkcji publicznych, sytuację kościołów i innych związków religijnych, a także braku podstaw do ograniczania wolności obywatelskich jedynie ze względu na przynależność narodowościową. Takie przepisy znalazły się w Konstytucji z 17 marca 1921 r. i Konstytucji z 23 kwietnia 1935 r194. Po 1945 r. struktura występowania mniejszości na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej uległa modyfikacji. Na proces ten wpłynęła oczywiście zmiana granic zewnętrznych kraju, przesiedlenia, eksterminacja, masowe przemieszczanie się ludności do państw Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii. Rzadziej przyjmowano uchodźców, azylantów politycznych czy ideologicznych. Po zakończeniu II wojny światowej społeczeństwo polskie cechowała duża nieufność wobec obywateli innych państw czy mniejszości etnicznych. Linia nowego podziału granic zmierzała z zachodu na wschód dzieląc i powodując konflikty społeczne. Mówiono o Polsce jednolitej narodowościowo, czemu sprzyjała propaganda komunistyczna. Początkowo nie wprowadzono żadnych regulacji odnoszących się do sytuacji mniejszości, wręcz przeciwnie, osoby deklarujące przynależność do danej grupy były prześladowane i praktycznie całkowicie wyeliminowane z życia publicznego.

Uchwała

Prezydium

Rady

Ministrów

1954

dotycząca

grup

narodowościowych, co prawda mówiła o gwarancji równych praw, uczestniczenia w życiu państwowym, gospodarczym, kulturalnym i zakazie dyskryminacji, jednak nie można powiedzieć, że były one przestrzegane. Stopniowo, lecz mało skutecznie, od 1954 r. odradzało się życie kulturalne mniejszości, tworzono organizacje społecznościowe, szkolnictwo i prasę, potępiono nacjonalizm i dyskryminację, ukształtowano zasady nauczania języka ojczystego. Działalność tych zbiorowości podlegała ścisłej kontroli oraz reglamentacji, wolność w różnych dziedzinach życia była zaledwie częściowo realizowana, jakiekolwiek regulacje prawne, choć niezwykle znikome w tym zakresie, stanowiły tylko zabieg propagandowy. Sytuacja rozwarstwienia społeczeństwa i mniejszości dla władzy ludowej była bowiem niezwykle korzystna195. Dopiero po 1989 roku postrzeganie jednostek należących do mniejszości jako pełnoprawnych podmiotów prawa, uległo zmianie. Duża w tym zasługa związkowców

194

S. Łodziński, [w] Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 roku, pod red. B. Berdychowskiej, Warszawa 1998, s.16-17, s. 25-26 195 E. Mironowicz, [w] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, s. 271, s. 275, s. 277-279, s. 282-283. 91

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

z Solidarności, którzy na swoich sztandarach nieśli zasady równości wszystkich wobec prawa. Organy władzy publicznej zamierzały wprowadzić ważne z punktu widzenia mniejszości regulacje prawne do mającej powstać nowej Ustawy Zasadniczej, okazując w ten sposób szacunek i niezbędność uczestniczenia tych grup w społeczeństwie. W wyniku konsultacji społecznych, podjęto pracę nad umieszczeniem tej kwestii w Konstytucji. Premier Mazowiecki w swoim expose wskazał nawet, że mniejszości należy traktować jako równoprawnych obywateli. Niedługo potem powołano sejmową Komisję Mniejszości Narodowych i Etnicznych, odpowiedzialną za ustalenie regulacji konstytucyjnych, następnie Zespół do spraw Mniejszości Narodowych, który odpowiadał za pomoc finansową i administracyjną196. Finalnie przyjęto regulacje prawne odnoszące się do podstawowych praw mniejszości narodowych i etnicznych w Konstytucji z 1997 r., a później w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r., które to ustanowiły wysokie standardy ochrony prawnej tych zbiorowości. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej już w preambule wskazuje na równość oraz poszanowanie wolności i sprawiedliwości wszystkich, którzy w trosce o dobro kraju będą przestrzegali jej zasad. Materia dotycząca mniejszości narodowych i etnicznych została zawarta w jednym przepisie głównym jak i w kilku pozostałych, które pośrednio wyrażają prawa tych zbiorowości. Najważniejszym przepisem, który rozstrzyga sytuację prawną mniejszości jest art. 35 Ustawy Zasadniczej. Według niego państwo jest gwarantem tego, że obywatele polscy należący do mniejszości narodowych i etnicznych mają możliwość zachowania i rozwoju swojego języka, własnych obyczajów, tradycji i kultury. Ustawodawca wskazuje prawo do realizowania potrzeb edukacyjnych, oświatowych, religijnych i kulturalnych za pomocą tworzenia właściwych instytucji i organizacji, a także uczestniczenia w sprawach odnoszących się do ich tożsamości kulturowej197. Co do kwestii religii oraz wyznania, art. 25 stanowi o równouprawnieniu działających w Rzeczpospolitej Polskiej Kościołów i związków wyznaniowych, bezstronności władz publicznych w sprawach religijnych czy światopoglądowych oraz o umożliwieniu swobody ich wyrażania w życiu publicznym. Ponadto ustalono zasadę niezależności i autonomii pomiędzy państwem a grupami wyrażającymi takie czy inne poglądy i możliwość zawierania umów przez Radę Ministrów z ich reprezentantami. Korespondujący z nim art. 53 wyraża wolność sumienia

196

J. Plewko, Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczności języka regionalnego a samorząd terytorialny w Polsce, Lublin 2009, s. 37-39 197 S. Łodziński [w] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej, pod red. S. Dudry, B. Nitschke, Kraków 2010, s. 27–28 92

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

i religii, związaną z uczestniczeniem w typowych obrzędach, modlitwach, posiadania świątyń i miejsc kultu, a także nauczania i wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami198. Takie rozwiązanie sprzyja lepszemu funkcjonowaniu mniejszości w społeczeństwie, przy zachowaniu zasad tolerancji i współpracy międzyludzkiej. Nie można jednak dopuścić do tego, aby mniejszości narzucały swoją wolę większości, wówczas może dojść do sytuacji, w której naród przestanie istnieć, bądź poważnie zostaną zachwiane fundamenty państwowości. Tak jak np. dzieje się współcześnie we Francji, dla której procedura asymilacji mniejszości stała się problemem ogólnonarodowym. Ponadto Konstytucja zawiera inne przepisy ilustrujące status mniejszości, w art. 27 wskazując na prawa mniejszości narodowych (ale nie etnicznych) do posługiwania się własnym językiem. Dużą wagę ustawodawca przywiązuje do postulatu równości wobec prawa i takiego traktowania przez organy administracji publicznej, rozumianego również jako zakaz dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym (art. 32 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej). Zakazano tworzenia partii czy organizacji politycznych zakładających nienawiść rasową czy narodowościową o profilu nazistowskim, faszystowskim czy komunistycznym, mając na uwadze niedawne zdarzenia wojenne takie jak eksterminacja, repatriacja oraz bezpieczeństwo publiczne reprezentantów mniejszości (art. 13 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej). Mniejszościom przyznano szerokie uprawnienia o znaczeniu osobistym, politycznym i społecznym, m.in. gwarancje wyrażania poglądów, pozyskiwania, rozpowszechniania informacji, zrzeszania się oraz pełni praw publicznych (kolejno art. 54, 58, 60 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej). Zasady wymienione w Konstytucji stanowią źródło praw mniejszości narodowych i etnicznych, wpływając w ten sposób na szczegółowe regulacje prawne w tej materii 199.

SYTUACJA

PRAWNA

MNIEJSZOŚCI

ROZWIĄZANIA

USTAWOWE

I ORZECZNICTWO SĄDOWE Rzeczpospolita Polska jest państwem zamieszkałym przez wiele mniejszości narodowych (białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską i żydowską) oraz etnicznych (karaimską, łemkowską, romską i tatarską). Według ostatniego Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2011 roku wśród 198

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. P. Jurek [w] Mniejszości narodowe. Problemy ustrojowo-prawne. Materiały VIII Konferencji Historyków państwa i prawa Łagów 8-11 lipca 2004, pod red. P. Jurka, Wrocław 2005, s.191-192 199

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

obywateli polskich największą mniejszość narodową jest mniejszość niemiecka - 144 238 osób (zamieszkała przeważnie w województwie opolskim), najmniejszą Ormianie – 1684 przedstawicieli (głównie na Mazowszu). Z kolei najmniejszą mniejszość etniczną stanowią Karaimi - zaledwie 313 osób, największą Romowie - 16 725 przedstawicieli. Językiem kaszubskim zaś posługuje się 108 140 osób zamieszkujących w większości województwo pomorskie200. Prawodawca przyjmuje bardzo ważne zasady postępowania w sprawach mniejszości, które z Konstytucji zostały przeniesione na grunt ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Służą one przede wszystkim poprawie jakości życia mniejszości, poprzez ułatwienie dostępu do oświaty, rynku pracy, służby zdrowia czy zabezpieczenia społecznego, w ramach tzw. integracji społecznej (zgodnie z art. 3 pkt. 3). Nie bez znaczenia jest również to, że każdy ma prawo do ujawniania swojego pochodzenia, rozwoju i ochrony wartości, z którymi czuje się związany ze względu na swoją narodowość. Jednakże nikt nie może czuć się w obowiązku do ujawnienia swojej tożsamości narodowościowej, a także zabronione jest stosowanie jakichkolwiek przymusowych środków asymilacyjnych czy przekształcających strukturę narodowościową lub etniczną (art. 4 i 5 ustawy). W przypadku dyskryminacji organy mają obowiązek podjąć działania w celu popierania równości w każdej sferze życia publicznego, ochrony przed wrogością rasową, religijną czy światopoglądową oraz do tzw. umacniania dialogu międzykulturowego (art. 6 ustawy)201. Jednym z najważniejszych praw mniejszości narodowych i etnicznych jest kwestia posługiwania się językiem ojczystym. Konstytucyjna regulacja dotycząca zachowania i rozwoju języka, której następstwem są przepisy ustawy z 2005 r., dotyczy przede wszystkim pisowni imion, nazwisk w języku mniejszości, przy czym dane które zostały zapisane w alfabecie innym niż łaciński są poddane tzw. transliteracji, której zasady określa rozporządzenie ministra właściwego do spraw administracji publicznej w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych. Elementem identyfikującym tożsamość człowieka jest możliwość używania własnego języka w życiu publicznym i prywatnym, wymiany i rozpowszechniania informacji oraz zamieszczania w języku mniejszości informacji prywatnych. Prawo to dotyczy również

200

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

nauki tego języka lub edukacji w języku mniejszości202. Dopuszcza się zjawisko tzw. dwujęzyczności, czyli sytuacji, w której język mniejszości funkcjonuje jako pomocniczy obok języka urzędowego przed organami gminy. Przedstawiciele mniejszości mogą wówczas pisemnie lub ustnie zwracać się do organów gminy czy formułować podania we własnym języku. Procedura odwoławcza i wątpliwości są jednak rozstrzygane zawsze w oparciu o język urzędowy (art. 9 ustawy)203. Dwujęzyczność odnosi się do podwójnego nazewnictwa urzędowych nazw miejscowości, ulic, obiektów fizjograficznych. Wniosek rady gminy określa czy mogą one istnieć obok nazw polskich oraz czy zostaną wprowadzone na terytorium całej gminy lub jej części. Ich ustalenie związane jest z ilością osób posiadających status mniejszości na ternie gminy. Wprowadzenie dwujęzycznych nazw jest możliwe, gdy mniejszość stanowi co najmniej 20 % mieszkańców. Jeżeli w gminie nie ma wymaganej liczby mniejszości, wówczas wprowadzenie dodatkowych nazw wymaga przeprowadzenia konsultacji społecznych. Do ustalenie podwójnego nazewnictwa konieczna jest wówczas zgoda 50% mieszkańców. Nie może ono jednak nawiązywać do tych mających swoje źródło w latach 1933-1945, nadanych przez władze Trzeciej Rzeszy Niemieckiej lub Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich204. Sprawa dwujęzyczności wzbudza wiele kontrowersji. Oprócz aktów wandalizmu, przybierają one nie rzadko schemat zastraszania czy utrudniania funkcjonowania mniejszości. W Polsce dochodziło do uszkodzenia tablic, pomników czy umieszczania oznaczeń nielegalnych z punktu widzenia prawa. W 2011 roku w gminie Puńsk zniszczono 28 tablic litewskich zamalowując je farbą w brawach narodowych Rzeczpospolitej Polskiej, wcześniej pojawiały się na nich swastyki. Z kolei na Litwie, od wielu lat sprawa pisowni nazwisk, imion w języku polskim czy nadawania szkołom polskich nazw jest przedmiotem sporu pomiędzy Polakami a Litwinami. Spory te stały się przedmiotem postępowań, m.in. przed Trybunałem Sprawiedliwości w Luksemburgu205. Kolejną płaszczyzną wartą omówienia jest szkolnictwo, kultura oraz integracja społeczna. Nauka języka mniejszości lub w języku mniejszości jest niezbędna w przypadku zachowania i rozwoju tożsamości, a przede wszystkim przekazywania wiedzy w języku znanym tej zbiorowości. Kwestie odnoszące się do edukacji zostały zawarte w ustawie 202

S. Łodziński [w] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej, pod red. S. Dudry, B. Nitschke, Kraków 2010, s. 30 203 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym 204 J. Plewko, Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczności języka regionalnego a samorząd terytorialny w Polsce, Lublin 2009, s. 107-109 205 E. Godlewska [w] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce i Europie. Aspekty polityczne i społeczne, pod red. A. Saksona, Toruń 2014, s. 167-172 95

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

o systemie oświaty206, którą uzupełniają inne akty, głównie Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r.207, gdzie w § 1 i § 4 zawarto rozstrzygnięcia co do spraw związanych z nauką języka mniejszości narodowej lub etnicznej oraz języka regionalnego, w tym nauki własnej historii, kultury i geografii, sposobu i modelu nauczania (w ramach języka wykładowego, klasach dwujęzycznych, przedmiotu dodatkowego czy w zespołach międzyszkolnych). Prawa przyznane mniejszościom dotyczą dostępu do edukacji na wszystkich poziomach kształcenia, dofinansowania podręczników z subwencji państwa, kształcenia nauczycieli, organizowania i prowadzenia zajęć, nauki języka i nauki w tym języku oraz wspierania i rozwoju badań popularnonaukowych. W sukurs temu przychodzi art. 13 ustawy oświatowej który stanowi o tym, że placówki oświatowe gwarantują uczniom zachowanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, za pomocą nauki języka, własnej historii i kultury. Nauka ta może być prowadzona zarówno w osobnych grupach, oddziałach lub szkołach, w międzyszkolnych zespołach nauczania. Na nauczycieli nakłada się obowiązek zapewnienia podtrzymywania kultury i tradycji regionalnej208. W zakresie wspierania działalności kulturalnej zgodnie z art. 18 ustawy zapewniono możliwości dysponowania środkami pieniężnymi przez organy władzy publicznej w celu ochrony, zachowania oraz rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości i ich integracji o znaczeniu obywatelskim i społecznym. Ustawodawca przewidział dotacje celowe lub podmiotowe zarówno na wspieranie instytucji kulturalnych, ruchu artystycznego i twórczości mniejszości oraz imprez artystycznych, z którymi silnie się utożsamiają lub służą przedstawianiu ich tradycji i obyczajów, programów telewizyjnych, audycji radiowych, działalności

świetlicowej,

wydawania

książek,

czasopism,

prowadzenia

bibliotek,

dokumentacji życia kulturalnego i artystycznego, ochrony miejsc i obiektów, czy innych inwestycji209.

Wspieraniem

działalności

zajmują

się

przede

wszystkim

instytucje

samorządowe. Dla przykładu mniejszość niemiecka posiada w Polsce liczne organizacje, takie jak Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w Polsce czy organizacje

stowarzyszone

np.

Związek

Młodzieży

Mniejszości

Niemieckiej

Rzeczypospolitej Polskiej, wydaje czasopisma (np. „Mitteilungsblatt" – miesięcznik), ma 206

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2016 r. poz. 1943, ze zm.) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym (Dz. U. z 2014 r. poz. 263) 208 E. Pogorzała [w] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, s. 327-328 209 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym 207

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

własne media (np. Polsko-Niemieckie Radio Internetowe „Mittendrin”), organizuje imprezy kulturalne ( np. Festiwal Kultury Mniejszości Niemieckiej w Polsce). Z kolei mniejszość etniczna – Romowie są zrzeszeni w ramach Związku Romów Polskich, Stowarzyszeniach Romów, wydają czasopisma np. „Romano Atmo” i słyną z wydarzeń artystycznych, chociażby Międzynarodowego Festiwalu Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku 210. Należy także poruszyć temat posługiwania się tzw. językiem regionalnym, a takim jest język kaszubski. Regulacje ustawowe jak i Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych211, która w Polsce weszła w życie z dniem 1 czerwca 2009 roku wskazują na definicję języka regionalnego, którym to posługuje się tradycyjnie na terenie danego kraju część jego obywateli, stanowiąca grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa. Język ten różni się on od tzw. oficjalnego języka używanego w kraju (nie dotyczy ani dialektów oficjalnego języka państwa, ani języków migrantów). Oprócz możliwości rozwoju i zachowania języka, posiadają własne szkoły, organizacje zrzeszeniowe (np. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie), wydają prasę (miesięcznik „Pomerania"), prowadzą audycje radiowe i telewizyjne w niepublicznych stacjach (Radio „Kaszёbё”), propagują ruchy folklorystyczne, inicjatywy teatralne czy muzyczne212. Jako grupa ludności nie będąca zaliczana do tzw. mniejszości narodowych czy etnicznych, posiada jednak podobne prawa do zachowania i ochrony swojej tożsamości, takie jakie ustalono dla mniejszości narodowych czy etnicznych. Mniejszościom według Konstytucji zapewnia się udział w życiu publicznym. Podstawowe prawa w tym zakresie definiuje kodeks wyborczy. Mniejszości narodowe mają możliwość rejestrowania swoich komitetów wyborczych, przy czym nazwa i skrót nazwy komitetu może i z reguły jest tożsama z nazwą i skrótem nazwy tej organizacji. W art. 197 kodeksu określono warunki zwolnienia komitetów wyborczych, które zostały utworzone przez organizacje mniejszości narodowych z obowiązku przekroczenia 5% progu wyborczego, jeżeli reprezentanci komitetu przedstawią Państwowej Komisji Wyborczej oświadczenie dotyczące tej kwestii najpóźniej w 5 dniu przed dniem wyborów. Ponadto muszą przedłożyć dokument – statut organizacji mniejszości narodowej, w którym zostanie

210

http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/mne/mniejszosci/charakterystyka-mniejs/6480,Charakterystykamniejszosci-narodowych-i-etnicznych-w-Polsce.html 211 Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych z dnia 5 listopada 1992 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 137, poz. 1121 ) 212 C. Obracht-Prondzyński [w] Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej, pod red. S. Dudry, B. Nitschke, Kraków 2010, s. 390-393 97

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

zawarte potwierdzenie, że komitet został założony przez wyborców będących członkami takiej grupy213. Rozwinięcie konstytucyjnych regulacji dotyczących wolność religii i wyznania znalazło swoje miejsce na gruncie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania214. Mniejszości mogą zakładać wspólnoty religijne, uczestniczyć w obrzędach, obchodzić święta, należeć do kościołów i innych związków wyznaniowych, otrzymywać pochówek zgodny z wyznawanymi zasadami religijnymi, wychować dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Ustawodawca zapewnia wzajemne poszanowanie wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, wskazując na ich autonomiczność i niezależność w stosunku do państwa oraz równouprawnienie w zakresie przysługujących ich praw i obowiązków, określając świeckość i neutralność w sprawach religii i przekonań. Wskazane powyżej regulacje prawne nie są jedynymi, w których rozpatruje się prawa przysługujące mniejszościom. Przepisy odnoszące się do ich sytuacji prawnej znajdują się m.in. w ustawie o radiofonii i telewizji215, która w art. 21 ust. 1 a pkt 8 a wskazuje, że emitowane programy informacyjne powinny uwzględniać potrzeby mniejszości, czy w ustawie o ochronie danych osobowych216, gdzie art. 27 ust. 1 co do zasady zabrania przetwarzania danych ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne. Przynależność do mniejszości jest aspektem poruszanym również na gruncie ustaw penalizujących przestępstwa na tle rasowym czy etnicznym oraz znajduje zastosowanie co do przypadków umożliwiających skorzystanie z pomocy tłumacza w różnego typu postępowaniach. Ochrona praw mniejszości narodowych i etnicznych wymaga ustanowienia właściwych organów. Organem właściwym w sprawach dotyczących mniejszości minister właściwy do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych 217. Decydując się na powołanie w tym zakresie organu rządowego, uznano, że są to kwestie niezwykle ważne z punktu widzenia polityki krajowej. Według ustawy218 Minister podejmuje działania związane z realizacją praw i potrzeb mniejszości, zmierzające do zachowania i rozwoju tożsamości, kultury i języka mniejszości, sprzyjające zasadzie równego traktowania, integracji obywatelskiej i społecznej, współdziałania z właściwymi organami w zakresie przeciwdziałania naruszaniu praw, dokonywania analiz i ocen sytuacji prawnej i 213

Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. z 2017 r. poz. 15) Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2016 r. poz.960) 215 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2016 r. poz. 639, ze zm.) 216 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2016 r. poz. 195, ze zm.) 217 S. Łodziński [w] Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006, s. 298-299 218 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym 214

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

społecznej mniejszości, upowszechniania wiedzy na ich temat (art. 21 ustawy). Z kolei art. 22 przedmiotowej ustawy wskazuje na kompetencje wojewody w zakresie ochrony praw mniejszości i współdziałania z organami samorządu terytorialnego czy organizacjami społecznymi, co do spraw związanych z koordynowaniem na terenie województwa zadań związanych z respektowaniem ich praw, przeciwdziałania dyskryminacji i podejmowania działań na rzecz rozwiązywania problemów. Można również ustanowić pełnomocnika zajmującego się sprawami mniejszości. Organem utworzonym w celu opiniowania realizacji praw i potrzeb mniejszości jest Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, która stanowi organ opiniodawczo-doradczy Prezesa Rady Ministrów. Zajmuje się wyrażaniem opinii i sposobu realizacji działań wspierających funkcjonowanie i ochronę praw mniejszości, w tym programów, propozycji i inicjatyw rozwojowych. Dba o zachowanie tożsamości kulturowej, w szczególności w kwestiach językowych i integracyjnych. Komisja opiniuje projekty aktów prawnych, wysokość i zasady podziału środków budżetu państwa i przeciwdziałania dyskryminacji na tle rasowym czy etnicznym. W realizacji tych zadań współpracuje z organami

administracji

państwowej

samorządowej,

organizacjami

społecznymi,

naukowymi, instytucjami i placówkami, które mogą przedstawić w tym zakresie niezbędne opinie czy ekspertyzy. Skład komisji stanowią organy administracji rządowej (właściwi ministrowie), jak i przedstawiciele mniejszości (dwóch białoruskiej, litewskiej, niemieckiej, ukraińskiej, łemkowskiej i romskiej, po jednym mniejszości czeskiej, ormiańskiej, rosyjskiej, słowackiej, żydowskiej, karaimskiej, tatarskiej i dwóch przedstawicieli społeczności posługującej się językiem kaszubskim oraz sekretarz Komisji Wspólnej). Posiedzenia Komisji odbywają się nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy, a koszty jej funkcjonowania są pokrywane z budżetu państwa219. Regulacje konstytucyjne mają niebagatelny wpływ na stanowisko polskich sądów w odniesieniu do mniejszości narodowych i etnicznych. Władza sądownicza kieruje się bowiem zasadami, które znajdują swoje źródło w Ustawie Zasadniczej. W jednej ze spraw, która dotyczyła zakłócenia przebiegu zgromadzenia publicznego organizowanego przez przedstawicieli mniejszości narodowych, podczas której nie obyło się bez aktów nawoływania do nienawiści na tle różnić narodowościowych, wandalizmu i profanacji, sąd utrzymał w mocy zaskarżony wyrok i tym samym oddalił apelację oskarżonego. Argumentem za tym, że popełniono czyn z art. 256 kodeksu karnego, czyli przestępstwo propagowania faszyzmu 219

http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/mne/prawo/zapisy-z-konstytucji-r/6481,Podstawowe-prawa.html 99

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

lub innego ustroju totalitarnego oraz nawoływania do nienawiści m.in. na tle różnic narodowościowych czy etnicznych były regulacje zawarte w Konstytucji220. Dotyczyły one zarówno zakazu dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, zapewnienia mniejszościom szczególnej ochrony i rozwoju podstawowych praw i wolności czy zachowania tożsamości w życiu prywatnym oraz

publicznym. W innym orzeczeniu za przejaw dyskryminacji

mniejszości uznano produkcję i kolportaż materiałów oraz organizację koncertów podczas których popularyzowano ustrój totalitarny i nawoływano do nienawiści na tle różnic rasowych, etnicznych, wyznaniowych221. W orzeczeniach sądowych znajdują się również nawiązania do art. 27 Ustawy Zasadniczej, który stanowi, że w Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski, jednakże przepis ten nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikowanych umów międzynarodowych. W jednym z wyroków nawiązano m.in. do prawa znajdującego się w Konwencji o ochronie mniejszości narodowej, dotyczącego zobowiązania do niezwłocznego poinformowania, w języku, którym posługuje się przedstawiciel mniejszości o przyczynach zatrzymania, oskarżeniu, do możliwości obrony w tym języku czy do bezpłatnej pomocy tłumacza222.

Nie są to

oczywiście wszystkie przykłady wskazujące na to, że Konstytucja wywiera istotny wpływ na treść rozstrzygnięć sądowych. Należy pamiętać, że sprawy odnoszące się do mniejszości narodowych i etnicznych będą coraz częściej pojawiać się na wokandach sądowych ze względu na aktualnie zachodzące na świecie procesy globalizacyjne i migracyjne.

PODSUMOWANIE Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. spełnia swoją rolę w zakresie ochrony praw mniejszości narodowych i etnicznych. Ustawa zasadnicza gwarantuje zachowanie podmiotowości i tożsamości kulturowej przy jednoczesnej możliwości wzięcia udziału w życiu publicznym na takich samych zasadach jak społeczeństwo, które reprezentuje większość. Mniejszości mają prawa do używania swojego języka, wyboru religii i wyznania, obchodzenia świąt, zrzeszania się, tworzenia komitetów wyborczych czy rozstrzygania swoich praw przed sądem. Konstytucja zapewnia zakaz dyskryminacji i równość wobec prawa. Wyrazem wartości konstytucyjnych jest pojawienie się szczególnego aktu prawnego, a mianowicie ustawy o mniejszościach narodowych 220

Wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 19.09.2013 r., sygn. VIII Ka 422/13 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 07.03.2013 r., sygn. II AKa 398/12 222 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12.06.2013 r., sygn. II FSK 1911/11 221

100

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

i etnicznych oraz o języku regionalnym, w której to wskazano konkretne prawa i wolności przysługujące tym społecznościom. Co warto zauważyć także inne ustawy rozstrzygają kwestie mniejszości, stając się jednocześnie pomocne przy rozstrzyganiu ich sytuacji prawnej w sporach sądowych i w rezultacie stanowią podstawę dla wydania orzeczeń. Zmiany zachodzące zarówno w życiu społecznym, politycznym jak i gospodarczym sugerują powstanie społeczeństwa wielokulturowego, dlatego tak istotne wydają się kwestie związane z określeniem funkcjonowania mniejszości w kraju zdominowanym przez większość. Położenie grup wielonarodowościowych, zapewne będzie inspiracją do nowelizacji bądź powstania nowych aktów prawnych. Ciekawym zagadnieniem zdaje się być w tym przypadku sytuacja Ślązaków, walczących od dawna o uzyskanie szerszej autonomii prawnej. Niezaprzeczalnym walorem ustawy zasadniczej jest jednak to, że nie potraktowała ona sytuacji mniejszości w sposób marginalny. Co więcej, zawarte w niej przepisy dały asumpt do stworzenia szczególnych regulacji, a tym samym zapewnienia szerszej ochrony, rozwoju i zachowania tożsamości narodowej czy etnicznej.

SUMMARY

Polish Constitution is fulfilling its role with respect to the protection of national and ethnic minorities. The Constitution guarantees the preservation of the cultural identity. Minorities have the right to: use their own language, celebrate their own holidays, form unions, create committees and to go to the court. Constitution prohibits discrimination and guarantees equality before the law.

101

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych z dnia 5 listopada 1992 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 137, poz. 1121 ) 2. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, ze zm.) 3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym (Dz. U. z 2014 r. poz. 263) 4. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. z 2017 r. poz. 15) 5. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2016 r. poz. 960) 6. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U z 2015 r. poz. 573, ze zm.) 7. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2016 r. poz. 195, ze zm.) 8. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2016 r. poz. 639, ze zm.) 9. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2016 r. poz. 1943, ze zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Klimkiewicz B., Mniejszości narodowe w sferze publicznej, reprezentacje, praktyki i regulacje medialne, Kraków 2003 2. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce i Europie. Aspekty polityczne i społeczne, pod red. A. Saksona, Toruń 2014 3. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce po II wojnie światowej, pod red. S. Dudry, B. Nitschke, Kraków 2010 102

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

4. Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Michalik, H. Chałupczaka, Lublin 2006 5. Mniejszości narodowe i etniczne w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku, pod red. L. Adamczuka, S. Łodzińskiego, Warszawa 2006 6. Mniejszości narodowe. Problemy ustrojowo-prawne. Materiały VIII Konferencji Historyków państwa i prawa Łagów 8-11 lipca 2004, pod red. P. Jurka, Wrocław 2005 7. Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 roku, pod red. B. Berdychowskiej, Warszawa 1998 8. Plewko J., Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczności języka regionalnego a samorząd terytorialny w Polsce, Lublin 2009 9. Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2005

Źródła internetowe: 1. http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/mne/mniejszosci/charakterystykamniejs/6480, Charakterystyka- mniejszosci-narodowych-i-etnicznych-w-Polsce.html 2. http://mniejszosci.narodowe.mswia.gov.pl/mne/prawo/zapisy-z-konstytucji-r/6481, Podstawowe-prawa.htm

Orzecznictwo: 1. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12.06.2013 r., sygn. II FSK 1911/11 2. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 07.03.2013 r., sygn. II AKa 398/12 3. Wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 19.09.2013 r., sygn. VIII Ka 422/13

103

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

MARTA SOBCZUK - GIL223

BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE W KONSTYTUCJI RP

ENERGY SECURITY IN THE POLISH CONSTITUTION

słowa kluczowe: bezpieczeństwo energetyczne, Konstytucja RP

keywords: energy security, Polish Constitution

STRESZCZENIE

Zapewnienie

bezpieczeństwa

jest

jednym

kluczowych

zadań

państwa.

W powszechnym rozumieniu na poczucie bezpieczeństwa składa się brak zagrożenia działaniami wojennymi na danym terytorium czy też bezpieczeństwo ekonomiczne. Jednak w obliczu dynamicznych zmian i rozwoju nowoczesnych technologii coraz większe znaczenie przypisuje się nie bezpieczeństwu w jego klasycznym rozumieniu, ale bezpieczeństwu energetycznemu.

Prawidłowe

funkcjonowanie

sektora

energetycznego

jest

jedną

z ważniejszych przesłanek właściwego działania całej organizacji, jaką jest państwo. Ogólna kondycja państwa jako całości ma również przełożenie na działanie systemu energetycznego. 223

Doktorantka na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, absolwentka prawa i administracji. 104

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Bezpieczeństwo energetyczne to stan gospodarki, w którym możliwe jest pokrycie zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię po akceptowalnych cenach i przy poszanowaniu wymagań ochrony środowiska. Biorąc pod uwagę fakt, iż od zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego zależy prawidłowe działanie wszystkich sektorów gospodarki oraz państwa jako całości, regulacje prawne dotyczące charakteryzowanego pojęcia powinny mieć oparcie w aktach prawnych odpowiedniej rangi. Zagadnienie bezpieczeństwa energetycznego jest obecnie regulowane przepisami ustawy z dnia z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne. Brak jest natomiast bezpośrednich odniesień do bezpieczeństwa energetycznego w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. W świetle przytoczonych faktów uzasadnionym wydaje się postulat umieszczenia w ustawie zasadniczej odpowiednich regulacji normujących kwestie związane z bezpieczeństwem energetycznym. W rozdziale zdefiniowano pojęcie bezpieczeństwa energetycznego w oparciu o dokumenty krajowe oraz międzynarodowe. Ponadto wskazano na główne problemy w definiowaniu pojęcia bezpieczeństwa energetycznego przez przedstawicieli doktryny prawa energetycznego. Analizie poddano również pojęcie bezpieczeństwa w Konstytucji RP. Rosnące znaczenie bezpieczeństwa energetycznego rodzi pytania ze strony doktryny prawniczej dotyczące konstytucyjnych umocowań charakteryzowanego pojęcia. Niniejszy rozdział jest kolejnym głosem w tej dyskusji.

EXTRACT

Security is one of the key tasks of the state. In the universal understanding, a safety is a lack of the threat of military action or economic security. But in the face of dynamic changes and the development of modern technology, more and more importance is given to energy security. The proper functioning of the energy sector is one of the most important prerequisites for proper operation of the entire the state. The overall condition of the state as a whole also has an impact on the operation of the energy system. Energy security is the state of the economy in which it is possible to meet the demand of consumers for fuels and energy at acceptable prices, while respecting environmental requirements. Given the fact that the correct operation of all sectors of the economy and the state as a whole depends on energy security, legal regulations concerning this issue should be based on the acts of proper rank. The issue of energy security is now governed by the norms 105

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

of the act of April 10, 1997 - energy law. There is no direct reference to the energy security in the Polish Constitution of April 2, 1997.

WPROWADZENIE

Bezpieczeństwo jest jedną z fundamentalnych potrzeb człowieka. W słowniku języka polskiego bezpieczeństwo jest definiowane jako „stan psychiczny lub prawny, w którym jednostka ma poczucie pewności, oparcie w drugiej osobie lub w sprawnie działającym systemie

prawnym;

przeciwieństwo

zagrożenia”224.

Bezpieczeństwo

jest

terminem

wielowymiarowym i może odnosić się do różnych dziedzin życia ludzkiego czy funkcjonowania państwa225. Niezależnie od tego, czy zastosowanie definiowanego terminu odnosi się do jednostki, czy do organizacji państwowej jedno jest pewne – osiągnięcie bezpieczeństwa jest stanem niezwykle pożądanym. W literaturze przedmiotu podkreśla się rosnące uzależnienie człowieka od różnego rodzaju energii, w tym przede wszystkim elektrycznej, które skutkuje licznymi problemami w tym zakresie, takimi jak bezpieczeństwo dostaw, wyczerpywanie się surowców energetycznych, czy też konieczność pozyskiwania ich ze źródeł zewnętrznych 226. Wobec tego priorytetem każdego państwa jest zapewnienie jego obywatelom bezpieczeństwa nie tylko w aspektach zazwyczaj kojarzonych z tym terminem, takich jak bezpieczeństwo osobiste, wojskowe czy suwerenność, ale także, a może biorąc pod uwagę znaczenie energii elektrycznej dla współczesnego człowieka – przede wszystkim, w aspekcie energetycznym227.

BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE W PRAWIE KRAJOWYM

Definicję bezpieczeństwa energetycznego można częściowo wyprowadzić z powyższych rozważań. Po pierwsze, bezpieczeństwo energetyczne można zdefiniować jako integralny element bezpieczeństwa państwa. Po drugie, składową bezpieczeństwa energetycznego jest bezpieczeństwo dostaw. Jednak dla pełnego zrozumienia omawianego pojęcia warto

224

Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996, s.51 H. Zięba-Załucka, Konstytucyjne aspekty bezpieczeństwa, Studia Iuridica Lublinensia, , nr 22/2014, s. 411 226 Zob. J. Fabisiak, J. Kupiński, J. Michalak, H. Nowik, Dywersyfikacja źródeł pozyskiwania energii jako element bezpieczeństwa państwa, Logistyka, nr 5/2011, s. 537; M. Sobczuk, Znaczenie energetyki jądrowej dla bezpieczeństwa energetycznego, Prawo europejskie w praktyce, nr 8/2012, s.88 227 M. Domagała, Bezpieczeństwo energetyczne, Lublin 2008, s. 7 225

106

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

przeprowadzić analizę przepisów ponadnarodowych oraz krajowych. Ponadto należy przeprowadzić analizę piśmiennictwa z zakresu prawa energetycznego. Kwestie bezpieczeństwa energetycznego są regulowane w polskim porządku prawnym przepisami ustawy kluczowej dla sektora energetycznego. Legalną definicję bezpieczeństwa energetycznego zawierają przepisy ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne228. Bezpieczeństwem energetycznym w rozumieniu przepisów wymienionego aktu prawnego jest stan gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska229. Pomimo istnienia legalnej definicji bezpieczeństwa energetycznego w doktrynie podejmowane są nieustanne próby głębszego określenia tego pojęcia przy uwzględnieniu różnych czynników. Interesującą teorię dotyczącą definicji bezpieczeństwa energetycznego, nie tylko w rozumieniu przepisów polskich, ale również międzynarodowych stworzył T. Z. Leszczyński, który zwrócił uwagę, że definicja bezpieczeństwa energetycznego zmienia się wraz z regionem, którego dotyczy230. Innymi słowy w zależności od sytuacji energetycznej podmiotu definiującego pojęcie bezpieczeństwa, zmienia się nacisk na poszczególne jego elementy. Jednakże większość przedstawicieli doktryny prawa energetycznego definiuje pojęcie bezpieczeństwa energetycznego w oparciu o definicję legalną, wyróżniając następujące jego aspekty: ekologiczny, ekonomiczny oraz polityczny231. Wymiar ekologiczny bezpieczeństwa energetycznego przejawia się w podkreśleniu przez ustawodawcę, że zaspokajanie potrzeb na paliwa i energię powinno odbywać się przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska. Z kolei wymiar ekonomiczny omawianego pojęcia odnosi się do pozyskiwania energii w sposób ekonomicznie uzasadniony, czyli taki, który nie będzie generował strat finansowych poprzez uzyskiwanie energii po cenie wyższej niż wartość tej energii. Aspekt polityczny bezpieczeństwa energetycznego państwa jest postrzegany w literaturze jako maksymalne uniezależnienie się od dostaw surowców energetycznych ze źródeł zewnętrznych, które mogą wykorzystać swoją pozycję do nacisku na decyzje polityczne uzależnionego podmiotu232.

228

Tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1059 z późn. zm., dalej: u.p.e. Art. 3 pkt 16 u.p.e. 230 T. Z. Leszczyński, Teoretyczny wymiar bezpieczeństwa energetycznego, Warszawa 2012, s. 24 231 Tak: J. Misiągiewicz [w:] Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, pod red. M. Pietrasa, E. Haliżak, Warszawa 2013, s. 484 oraz G. Bartodziej, M. Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Warszawa 2009, s. 107 232 T. Z. Leszczyński, Teoretyczny wymiar bezpieczeństwa energetycznego, Warszawa 2012, s. 29 i n. 229

107

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Istnieje również grupa autorów, którzy oprócz aspektów opisanych powyżej dostrzegają również inne wymiary pojęcia bezpieczeństwa energetycznego. W opinii J. Kowalskiego oraz J. Kozery charakteryzowane pojęcie obejmuje następujące zakresy: surowcowo-produktowy, infrastrukturalny, polityczny, międzynarodowy oraz wymiar kapitału ludzkiego 233. Z kolei M. Domagała scharakteryzowane powyżej elementy bezpieczeństwa energetycznego zalicza do przedmiotowego ujęcia opisywanego terminu, a oprócz tego wymienia również ujęcie podmiotowe

oraz

przestrzenne234.

Należy

zaznaczyć,

że

pojęcie

bezpieczeństwa

energetycznego ewoluuje i jest przedmiotem nieustannych badań zarówno prawników, jak i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych, dlatego trudno w sposób jednoznaczny zdefiniować ten termin235. Samo określenie pojęcia bezpieczeństwa energetycznego w najważniejszej ustawie z zakresu prawa energetycznego, nie sprawi, że problem jego zapewnienia zniknie, dlatego konieczne jest odpowiednie instrumentarium, aby tego dokonać. Bardzo interesującego zestawienia instrumentów bezpieczeństwa energetycznego dokonali G. Bartodziej oraz M. Tomaszewski, którzy wskazali, że można wyróżnić środki polityczne, prawne, ekonomiczne, technologiczne, kulturowe, a także związane z kontrolą oraz ochroną obiektów i systemów energetycznych236. Wśród instrumentów politycznych wskazali autonomię energetyczną, przyjazną politykę międzynarodową, czy też stowarzyszenia, natomiast wśród instrumentów prawnych znalazły się odpowiednie regulacje prawne na poziomie krajowym oraz międzynarodowym237. Duże znaczenie mają również instrumenty technologiczne, czyli różnego rodzaju innowacje w szeroko pojętej energetyce238 oraz ekonomiczne239, natomiast mniej istotne wydają się pozostałe instrumenty.

233

J Kowalski, J. Kozera, Mapa zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego RP w sektorach ropy naftowej i gazu ziemnego, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 9-10/2009, s. 301 i n. 234 M. Domagała, Bezpieczeństwo energetyczne, Lublin 2008, s. 26 i n. 235 Na interdyscyplinarne badania dotyczące omawianego pojęcia zwraca uwagę A. Szafrański, Prawo energetyczne. Wartości i instrumenty ich realizacji, Warszawa 2014, s. 168. Na temat bezpieczeństwa energetycznego zob. również: E. Żywucka-Kozłowska [w:] Prawne i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa, pod red. S. Kamosińskiego, T. Kuczura, J. Laskowskiej, Bydgoszcz 2015, s. 67-78 236 G. Bartodziej, M.Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Warszawa 2009, s. 143 i n. 237 G. Bartodziej, M.Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Warszawa 2009, s. 143 238 G. Bartodziej, M.Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Warszawa 2009,s. 143 239 Wśród nich G. Bartodziej i M. Tomaszewski wymienili rynkowe ceny energii, otwarte rynki, ekonomiczne wsparcie dla konkurencyjnych technologii, czy też procesy mające na celu ograniczenie zużycia energii (G. Bartodziej, M. Tomaszewski, Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne, Warszawa 2009,s. 143 i n.) 108

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Jeżeli chodzi o środki zapewniające bezpieczeństwo energetyczne Polsce, są one wymienione w Polityce energetycznej Polski do 2030 roku240 i należą do nich jak już wspomniano: poprawa efektywności energetycznej, wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii, dywersyfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki jądrowej oraz rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Powyższe działania są zgodne z polityką europejską i mają na celu realizację jej głównych założeń. Z kolei projekt nowej polityki energetycznej do 2050 roku241 zakłada zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju poprzez dążenie do dywersyfikacji źródeł i kierunków dostaw nośników energii pierwotnej, zapewnienia odpowiedniego poziomu mocy wytwórczych oraz dywersyfikacji struktury wytwarzania energii finalnej, efektywnego zagospodarowania rodzimych zasobów paliw stałych, w tym zabezpieczenia i ochrony złóż strategicznych węgla kamiennego i brunatnego w planowaniu przestrzennym, tak aby zagwarantować możliwość ich wykorzystania w przyszłości. Ponadto do założeń projektu PEP 2050 w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego należy: rozwój mechanizmów zwiększających efektywność wykorzystania energii poprzez zaktywizowanie odbiorców do zarządzania popytem w określonych sytuacjach po stronie popytowej rynku, a także do utrzymania i rozwoju zdolności przesyłowych i dystrybucyjnych oraz ochronę infrastruktury krytycznej. Porównując założenia obu dokumentów dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego można odnieść wrażenie, że Polska powoli wycofuje się z restrykcyjnej polityki unijnej, choćby ze względu na stanowcze podkreślenie roli rodzimych surowców energetycznych oraz wielokrotne podkreślanie znaczenia dywersyfikacji w sektorze energetycznym, co może być również następstwem konfliktu rosyjsko-ukraińskiego. Kolejną kwestią jest zagadnienie podmiotów odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa prawnego. Zgodnie z uregulowaniami u.p.e. organami właściwymi w sprawach energetyki, a tym samym odpowiedzialnymi za zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego są minister właściwy do spraw energii242 oraz Prezes Urzędu Regulacji Energetyki. W doktrynie podkreśla się jednak, że z racji pozycji ustrojowej za sprawy

240

Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2009 r. w sprawie polityki energetycznej państwa do 2030 r. (M.P. z 2010 r. Nr 2, poz. 11) 241 Projekt Polityki energetycznej Polski do 2050 roku – wersja 0.6 (dalej: projekt PEP 2050). Projekt dostępny na stronie internetowej Ministerstwa Energii pod adresem: http://bip.me.gov.pl/node/24670 242 Obecnie rolę ministra właściwego do spraw energii pełni Minister Energii, wcześniej był to Minister Gospodarki. 109

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

związane z bezpieczeństwem energetycznym odpowiadają również Prezydent RP oraz Rada Ministrów243.

BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE W DOKUMENTACH MIĘDZYNARODOWYCH

Międzynarodowa Agencja Energetyczna definiuje bezpieczeństwo energetyczne jako nieprzerwaną dostępność dostaw energii po przystępnej cenie 244. Ponadto MAE zwraca uwagę na wielowymiarowość bezpieczeństwa energetycznego. W tym kontekście wyróżnia bezpieczeństwo długoterminowe oraz krótkoterminowe. Bezpieczeństwo krótkoterminowe jest skoncentrowane na reakcjach na nagłe zmiany popytu i podaży energii, zaś bezpieczeństwo długoterminowe zakłada dostosowanie dostarczania energii do warunków ekonomicznych oraz z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju245. Należy uznać, że priorytetem państwa powinno być zapewnienie nie tylko bezpieczeństwa krótkoterminowego, ale również długoterminowego. W podobnym tonie definiowane jest bezpieczeństwo energetyczne przez organy Unii Europejskiej246. W Europejskiej Strategii bezpieczeństwa energetycznego charakteryzowany termin jest definiowany w kontekście bezpieczeństwa dostaw, jako „ niezakłócony dostęp do źródeł energii w przystępnej cenie”247. Bardzo cenne treści dotyczące bezpieczeństwa energetycznego zawiera Zielona Księga, pt. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii248. Wskazuje ona na dwa istotne aspekty bezpieczeństwa energetycznego: wspomniane już bezpieczeństwo dostaw oraz fizyczne bezpieczeństwo infrastruktury energetycznej. W opinii Komisji Wspólnot Europejskich249 bezpieczeństwo zaopatrzenia wspierają zliberalizowane i konkurencyjne rynki energii charakteryzujące się przejrzystością oraz przewidywalnością. Z kolei czynnikiem mającym niebagatelne znaczenie dla przewidywalności rynku energii jest fizyczne bezpieczeństwo energetycznej infrastruktury Europy. Wśród zagrożeń fizycznego bezpieczeństwa energetycznego Komisja Wspólnot

243

M. Domagała, Bezpieczeństwo energetyczne, Lublin 2008, s. 61 i n. oraz s. 69 i n. Definicja dostępna na oficjalnej stronie Międzynarodowej Agencji Energetycznej pod adresem: http://www.iea.org/topics/energysecurity/subtopics/whatisenergysecurity/ 245 http://www.iea.org/topics/energysecurity/subtopics/whatisenergysecurity/ 246 Dalej: UE 247 European Commission, In-depth study of European Energy Security. SWD (2014) 330 final/3, Bruksela 2014, s.3 248 Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, KOM(2006) 105 wersja ostateczna, Bruksela 2006 249 Obecnie: Komisja Europejska 244

110

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Europejskich wymienia klęski żywiołowe i terroryzm, zagrożenia polityczne, w tym zagrożenie przerwania dostaw250. W . Europejskiej strategii na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii 251. Komisja Europejska zwraca uwagę na bardzo ważną zależność. Państwa członkowskie jako w pełni suwerenne podmioty wybierają swoje źródła energii, ponieważ mają do tego prawo. Jednak nie jest tak, że konsekwencje tych wyborów ponoszą jedynie decydenci. Wybory dokonywane przez jedno państwo członkowskie oddziałują na bezpieczeństwo energetyczne sąsiadujących krajów i Wspólnoty jako całości, a przede wszystkim na konkurencyjność i środowisko. Egzemplifikację opisanej relacji można zaobserwować na przykładzie kryzysu na Ukrainie. W reakcji na działania Rosji wobec Ukrainy, Unia Europejska zastosowała sankcje gospodarcze, które silnie oddziaływały m.in. na kondycję rosyjskiego sektora energetycznego,

spowodowało

uzasadnione

obawy

państw

członkowskich

o bezpieczeństwo energetyczne ze względu na uzależnienie od dostaw rosyjskiego gazu252. Nie był to zresztą odosobniony przypadek, ponieważ państwa - dostawcy często wykorzystują swoją pozycję w stosunkach z państwami – importerami do wywierania nacisku politycznego na decyzje tych podmiotów253. Wracając do europejskich definicji bezpieczeństwa energetycznego nie sposób pominąć zagadnienia podstaw prawnych określanego pojęcia. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że kwestie związane z energetyką, a także z zagadnieniem bezpieczeństwa energetycznego regulowane są już na poziomie traktatowym254. Tematyka energetyki została uregulowana w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej255. Zgodnie z art. 4 pkt 2 lit. i sprawy związane z energią należą do kompetencji dzielonych między Unią Europejską a państwami członkowskimi256. W sposób bardziej szczegółowy kwestie energetyki poruszane są w tytule

250

Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, KOM(2006) 105 wersja ostateczna, Bruksela 2006 s. 8 251 Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, KOM(2006) 105 wersja ostateczna, Bruksela 2006, s. 9 i n. 252 Zob. szerzej: J. Ćwiek-Karpowicz, Postrzeganie i definiowanie bezpieczeństwa energetycznego w warunkach kryzysu na Ukrainie, Polityka Energetyczna – Energy Policy Journal, nr 1/2016, s. 138 i n. 253 M. Domagała, Bezpieczeństwo energetyczne, Lublin 2008, s. 28 254 M. Błoński [w:] Bezpieczeństwo energetyczne wyzwaniem XXI wieku, pod red. Z. Lacha, Warszawa 2013, s. 17 255 Dz. Urz. UE z 2012 r., C 326/47 (wersja skonsolidowana), dalej: TFUE 256 Kompetencje dzielone to takie zadania, które Unia Europejska dzieli z państwami członkowskimi. Oznacza to, że Unia, jak i państwo mogą stanowić oraz przyjmować akty prawnie wiążące. Jednak państwo jest uprawnione do wykonywania tego rodzaju zadań jedynie wtedy, gdy UE ich nie wykonała lub postanowiła ich nie wykonywać (A. Parol, [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej w zarysie, pod red. A. Kusia, Lublin 2012, s. 87) 111

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

XXI TFUE. W tytule tym wymieniono zasady kształtowania polityki energetycznej UE257. Celami unijnej polityki w zakresie energetyki są: 

zapewnienie funkcjonowania rynku energii;



zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii w Unii;



wspieranie efektywności energetycznej i oszczędności energii, jak również rozwoju nowych i odnawialnych form energii; oraz



wspieranie wzajemnych połączeń między sieciami energii258.

Wymienione cele mają być osiągane w duchu solidarności między państwami oraz z poszanowaniem środowiska. Polityka energetyczna ma być ustanawiana w ramach ustanawiania lub funkcjonowania rynku wewnętrznego. Jednakże najbardziej znaczące, w opiniach ekspertów, są uregulowania z Traktatu o Unii Europejskiej259 dotyczące zasad oraz celów działania UE, które można odnosić również do problematyki zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego260. Jest tutaj mowa o art. 21 TUE, który w ust. 2 zawiera zamknięty katalog celów UE. Jednym z tych celów jest ochrona szeroko rozumianego bezpieczeństwa. W świetle powyższych ustaleń należy podkreślić, że w marcu 2015 r. UE ostatecznie zdecydowała się na zawiązanie unii energetycznej. Jednym z ważniejszych wymiarów planowanej współpracy ma być bezpieczeństwo energetyczne261. W konkluzjach z posiedzenia Rada Europejska zawarła postanowienia, które można określić jako instrumenty zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego UE. Należą do nich m.in.: prace nad projektami infrastrukturalnymi

dziedzinie

energii

elektrycznej

gazu,

wzmocnienie

ram

prawodawczych dotyczących bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej i gazu, niezawodne sieci energetyczne, zwiększona efektywność energetyczna i korzystanie z lokalnych źródeł energii, wykorzystanie wszystkich instrumentów polityki zewnętrznej w celu ustanowienia strategicznych partnerstw w zakresie energii

262

257

. Dokumentem poprzedzającym opisywaną

Na temat genezy wspólnej polityki energetycznej zob. szerzej: T. Tylec, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej – zagrożenia i wyzwania, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 123/2012, s. 223-230 oraz K. Netka, Wspólna polityka energetyczna UE, Środowisko, nr 7/2010, s. 4-6 258 Zob. art. 194 ust. 1 TFUE 259 Dz. Urz. UE z 2012 r., C 326/13 (wersja skonsolidowana), dalej: TUE 260 M. Błoński, [w:] Bezpieczeństwo energetyczne wyzwaniem XXI wieku, pod red. Z. Lacha, Warszawa 2013, s. 17 261 Konkluzje z posiedzenia Rady Europejskiej z 19–20 marca 2015 r., dostępne na stronie internetowej: http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/03/20-conclusions-european-council/ 262 Konkluzje z posiedzenia Rady Europejskiej z 19–20 marca 2015 r., dostępne na stronie internetowej: http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/03/20-conclusions-european-council/, s. 1 i n. 112

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

decyzję była Strategia ramowa na rzecz stabilnej unii energetycznej opartej na przyszłościowej polityce w dziedzinie klimatu263, która jako cel unii energetycznej sformułowała

zapewnienie

konsumentom

bezpiecznej,

zrównoważonej

i konkurencyjnej energii po przystępnych cenach za pomocą gruntownej transformacji europejskiego systemu energetycznego. Unia energetyczna ma być oparta na pięciu obszarach: 

bezpieczeństwo energetyczne, solidarność i zaufanie;



w pełni zintegrowany europejski rynek energii;



efektywność energetyczna przyczyniająca się do ograniczenia popytu;



dekarbonizacja gospodarki;



badania naukowe, innowacje i konkurencyjność264.

Wśród wymienionych obszarów w odniesieniu do interesów Polski duże zaniepokojenie budzi dekarbonizacja gospodarki. Podkreśla się, że zgoda Polski na ten postulat będzie oznaczała zobowiązanie do rezygnacji z węgla265. W świetle ambitnych celów redukcyjnych UE postulat dekarbonizacji gospodarki nie powinien być zaskoczeniem. Niemniej jednak może uderzać w kraje oparte na węglu, takie jak Polska. Pozostałe postulaty raczej nie budzą kontrowersji. Zagadnienie bezpieczeństwa energetycznego jest przedmiotem wielkiej troski UE. Z tego względu ciągle pojawiają się nowe rozwiązania w tym zakresie. W lutym 2016 r. Komisja Europejska przedstawiła opinii publicznej pakiet na rzecz bezpieczeństwa energetycznego składający się z Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącego środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego i uchylającego rozporządzenie (UE) nr 994/2010266, Decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia mechanizmu wymiany informacji w odniesieniu do umów międzyrządowych w dziedzinie energii między państwami członkowskimi a państwami trzecimi i uchylającej decyzję nr Szerzej na temat unii energetycznej zob. P. Turowski, Wpływ unii energetycznej na bezpieczeństwo Polski. Wybrane przykłady, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 4/2015, s. 11-24 263 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego, Komitetu Regionów i Europejskiego Banku Inwestycyjnego z dnia 25 lutego 2015 r. - Strategia ramowa na rzecz stabilnej unii energetycznej opartej na przyszłościowej polityce w dziedzinie klimatu (COM(2015) 80 final) 264 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego, Komitetu Regionów i Europejskiego Banku Inwestycyjnego z dnia 25 lutego 2015 r. - Strategia ramowa na rzecz stabilnej unii energetycznej opartej na przyszłościowej polityce w dziedzinie klimatu (COM(2015) 80 final), s. 4 265 P. Turowski, Wpływ unii energetycznej na bezpieczeństwo Polski. Wybrane przykłady, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 4/2015., s. 15 266 http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:33516200-d4a2-11e5-a4b501aa75ed71 a1.0010.02/ DOC_1 & format=PDF 113

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

994/2012/UE267, Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie Strategii dotyczącej magazynowania skroplonego gazu ziemnego i gazu268 oraz Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie Strategii grzewczej i chłodniczej269. Pakiet zawiera środki mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa dostaw, na które składają się: ograniczanie popytu na energię z jednoczesnym wzrostem podaży energii w Europie, dywersyfikacja źródeł energii oraz rozwój wewnętrznego rynku energii 270. Jaka będzie przyszłość proponowanych rozwiązań pokaże czas, jednak warto zauważyć, że największe znaczenie będą miały zapewne regulacje dotyczące bezpieczeństwa dostaw gazu, które dość mocno zacieśniają współpracę w zakresie rynku energii. Istotnym rozwiązaniem jest proponowana zasada solidarności, która zapewni w razie kryzysu energetycznego, nieprzerwane dostawy dla odbiorców chronionych, takich jak gospodarstwa domowe. Definiując bezpieczeństwo energetyczne warto dodać, że istnieje wiele dokumentów międzynarodowych dotyczących sektora energetycznego oraz szeroko rozumianego bezpieczeństwa energetycznego, jednak ze względu na przedmiot niniejszego opracowania ograniczono się do przedstawienia najistotniejszych zagadnień z tego zakresu271. KONSTYTUCYJNE PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO

Z uwagi na rosnącą rolę energetyki w zapewnieniu bezpieczeństwa państwa oraz aktualne problemy z tym związane coraz częściej w doktrynie prawniczej pojawiają się pytania o konstytucyjne podstawy pojęcia bezpieczeństwa energetycznego 272. W Konstytucji

267

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52016PC0053&from=EN https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/1_EN_ACT_part1_v10-1.pdf 269 https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/1_EN_ACT_part1_v14.pdf 270 Kancelaria Senatu, Sprawozdanie nt. pakietu propozycji Komisji Europejskiej w zakresie zrównoważonego bezpieczeństwa energetycznego, Bruksela 2016, s. 1 271 Szerzej na temat podstaw prawnych unijnego bezpieczeństwa energetycznego zob.: M. Nowacki, Prawne aspekty bezpieczeństwa energetycznego w UE, Warszawa 2010; T. Tylec, Bezpieczeństwo dostaw energii w Unii Europejskiej – wyzwania i ograniczenia, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 228/2015, s. 92-100 oraz I. Kraś, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, t. IV/2011, s. 35-48 272 Wyrazem tego problemu są publikacje, m. in.: K. Mucha, Konstytucyjne podstawy pojęcia bezpieczeństwa energetycznego, Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD w Częstochowie, nr 1/2015, s. 99-112 oraz J. Robel, Złożoność pojęcia „bezpieczeństwo energetyczne” i jego podstawy w Konstytucji RP, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, nr 4/2015, s. 135-157 268

114

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.273 brak jest bezpośrednich regulacji odnoszących się do pojęcia bezpieczeństwa energetycznego. Ustawa zasadnicza zawiera natomiast odniesienia do pojęcia bezpieczeństwa, które zdaniem ekspertów można interpretować także w nawiązaniu do bezpieczeństwa energetycznego274. Zdaniem J. Robla postanowienia art. 5 Konstytucji dotyczące zrównoważonego rozwoju można odnieść również do bezpieczeństwa energetycznego275. To twierdzenie jest słuszne jedynie w części dotyczącej wyinterpretowania norm istotnych dla charakteryzowanego terminu z art. 5 Konstytucji276. Jednak w przekonaniu Autorki, art. 5 Konstytucji zawiera pośrednie odniesienie do bezpieczeństwa energetycznego w części dotyczącej bezpieczeństwa państwa ze względu na to, iż bezpieczeństwo energetyczne jest integralnym elementem bezpieczeństwa państwa jako całości, a co za tym idzie również obywateli. Należy pamiętać, że nie można postawić znaku równości pomiędzy pojęciami bezpieczeństwa energetycznego i zrównoważonego rozwoju. Aczkolwiek niezaprzeczalnym jest fakt, iż obecnie największy wpływ na normy prawa energetycznego mają założenia ochrony środowiska, a tym samym również zasady zrównoważonego rozwoju. Konieczność uwzględnienia wymogów ochrony środowiska oraz poszanowania zasady zrównoważonego rozwoju w procesach energetycznych została wyrażona w art. 1 pkt 2 u.p.e. jako jeden z podstawowych celów ustawy. Poza tym podkreśla się, że inny cel wyrażony w u.p.e., tj. racjonalne użytkowanie paliw i energii jest jednocześnie środkiem do realizacji ochrony środowiska . Istnienie tego typu unormowania nie pozostawia wątpliwości, co do ścisłego związku energetyki ze środowiskiem i potrzebą jego ochrony. Co więcej, ochrona środowiska jest priorytetem również w Polityce energetycznej Polski do 2030 roku, w której promowane jest racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych poprzez wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii, czy choćby energetyki jądrowej. Wracając jednak do głównego wywodu, należy stwierdzić, że kwestii bezpieczeństwa energetycznego dotyczy norma art. 5 odnosząca się do bezpieczeństwa obywateli, choć niezaprzeczalnym jest fakt, iż w zapewnianiu bezpieczeństwa energetycznego organy 273

Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm. K. Mucha, Konstytucyjne podstawy pojęcia bezpieczeństwa energetycznego, Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD w Częstochowie, nr 1/2015, s. 99 275 J. Robel, Złożoność pojęcia „bezpieczeństwo energetyczne” i jego podstawy w Konstytucji RP, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, nr 4/2015, s. 135 276 „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” (art. 5 Konstytucji RP) 274

115

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

państwowe kierują się zasadą zrównoważonego rozwoju277. Jak podkreśla K. Mucha, w obecnie obowiązującej ustawie zasadniczej pojęcie bezpieczeństwa występuje wielokrotnie i jest korelowane z ważnym interesem państwa, czy też bezpieczeństwem ekologicznym, co dowodzi, że ustawodawcy zależy na zapewnieniu bezpieczeństwa państwa na wielu płaszczyznach, w tym także energetycznej278. W obliczu dynamicznego rozwoju praw człowieka i poszerzania katalogu praw trzeciej generacji279 można zaryzykować stwierdzenie, iż prawo do energii stanowi jedno z praw człowieka280, a tym samym istnieje konstytucyjna konieczność zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. W rezultacie więc, regulacje dotyczące charakteryzowanego pojęcia można wywodzić również z art. 5 Konstytucji w części dotyczącej zapewniania wolności i praw człowieka, a w przyszłości być może także z innych przepisów Konstytucji poświęconych prawom człowieka.

PODSUMOWANIE

Problematyka bezpieczeństwa energetycznego jest niezwykle złożona, dlatego też podejmowana jest przez badaczy z różnych dziedzin nauki. Również w naukach prawnych podejmowane są liczne badania dotyczące definicji bezpieczeństwa energetycznego, jego zakresu, czy też regulacji prawnych odnoszących się do opisywanego terminu. Obowiązek zapewnienia przez państwo odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa energetycznego wynika przede wszystkim z ustawy Prawo energetyczne. Jednakże można wnioskować, że konieczność zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego ma również swoje podstawy w Konstytucji. Ustawa zasadnicza nie zawiera jednak przepisów odnoszących się w sposób bezpośredni do pojęcia bezpieczeństwa energetycznego. 277

Legalną definicję zrównoważonego rozwoju zawiera art. 3 pkt 50 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 1232 ze zm., dalej: p.o.ś.). Zgodnie z wymienionym przepisem zrównoważony rozwój, to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń 278 K. Mucha, Konstytucyjne podstawy pojęcia bezpieczeństwa energetycznego, Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD w Częstochowie, nr 1/2015, s. 100 279 J. Plis, Wprowadzenie do problematyki koncepcji praw człowieka trzeciej generacji Karela Vasaka, Ius et Administratio, nr 1/2014, s. 44 i n. 280 Taka koncepcja zaczyna się powoli zarysowywać w prawie Unii Europejskiej. Zob. A. Jackiewicz, Problematyka praw człowieka w świetle Karty Praw Podstawowych w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską, Studia Europejskie, nr 2/2003, s. 66 i n. oraz A. Szafrański, Prawa człowieka – aksjologia Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 6 116

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że w obliczu zapowiadanych przez ustawodawcę prac nad nową konstytucją i wyjątkowo dynamicznych zmian w sektorze energetycznym warto byłoby zastanowić się nad umieszczeniem w Konstytucji wyraźnej regulacji odnoszącej się do bezpieczeństwa energetycznego. Takie rozwiązanie miałoby niewątpliwie również dodatkowy walor w postaci wskazania rosnącej roli regulacji prawnych mających na celu usankcjonowanie kwestii związanej z szeroko pojętymi kwestiami energetycznymi. Ponadto zawarcie w Konstytucji norm prawnych regulujących kwestie związane z bezpieczeństwem energetycznym oraz polityką energetyczną mogłoby się przyczynić do bardziej konsekwentnej i efektywnej realizacji tej ostatniej.

SUMMARY

The issue of energy security is extremely complex, that's why researchers from various fields of science deal with it. Also in legal sciences there are undertaken numerous studies on the issue of energy security. The obligation to provide an adequate level of energy security in the first place results from the Polish energy law. However, it can be concluded that the need to ensure energy security also has its basis in the Polish Constitution even though the Constitution does not contain provisions relating directly to the concept of energy security. However, there is no doubt that in the wake of exceptionally dynamic changes in the energy sector, it would be worthwhile to consider placing explicit provisions relating to energy security in the Constitution.

117

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. European Commission, In-depth study of European Energy Security. SWD (2014) 330 final/3 2. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego,

Komitetu

Regionów

Europejskiego

Banku

Inwestycyjnego z dnia 25 lutego 2015 r. - Strategia ramowa na rzecz stabilnej unii energetycznej opartej na przyszłościowej polityce w dziedzinie klimatu (COM(2015) 80 final) 3. Komisja Wspólnot Europejskich, Zielona Księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, KOM(2006) 105 wersja ostateczna 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) 5. Obwieszczenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2009 r. w sprawie polityki energetycznej państwa do 2030 r. (M.P. z 2010 r. Nr 2, poz. 11) 6. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE z 2012 r., C 326/47) 7. Traktat o Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE z 2012 r., C 326/13) 8. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1059 z późn. zm.) 9. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 1232 ze zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bartodziej

G.,

Tomaszewski

M.,

Polityka

energetyczna

bezpieczeństwo

energetyczne, Warszawa 2009 2. Błoński M. [w:] Bezpieczeństwo energetyczne wyzwaniem XXI wieku, pod red. Z. Lacha, Warszawa 2013 3. Domagała M., Bezpieczeństwo energetyczne, Lublin 2008 118

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

4. Kancelaria Senatu, Sprawozdanie nt. pakietu propozycji Komisji Europejskiej w zakresie zrównoważonego bezpieczeństwa energetycznego, Bruksela 2016 5. Leszczyński T. Z., Teoretyczny wymiar bezpieczeństwa energetycznego, Warszawa 2012 6. Misiągiewicz J. [w:] Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, pod red. M. Pietrasa, E. Haliżak, Warszawa 2013 7. Nowacki M., Prawne aspekty bezpieczeństwa energetycznego w UE, Warszawa 2010; 8. Parol A. [w:] Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej w zarysie, pod red. A. Kusia, Lublin 2012 9. Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996 10. Szafrański A., Prawa człowieka – aksjologia Unii Europejskiej, Warszawa 2011, 11. Szafrański A., Prawo energetyczne. Wartości i instrumenty ich realizacji, Warszawa 2014 12. Żywucka-Kozłowska E. [w:] Prawne i gospodarcze podstawy bezpieczeństwa, pod red. S. Kamosińskiego, T. Kuczura, J. Laskowskiej, Bydgoszcz 2015

Artykuły: 1. Ćwiek-Karpowicz J., Postrzeganie i definiowanie bezpieczeństwa energetycznego w warunkach kryzysu na Ukrainie, Polityka Energetyczna – Energy Policy Journal, z.1/2016 2. Fabisiak J., Kupiński J., Michalak J., Nowik H., Dywersyfikacja źródeł pozyskiwania energii jako element bezpieczeństwa państwa, Logistyka, nr 5/2011 3. Jackiewicz A., Problematyka praw człowieka w świetle Karty Praw Podstawowych w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską, Studia Europejskie, nr 2/2003 4. Kowalski J., Kozera J., Mapa zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego RP w sektorach ropy naftowej i gazu ziemnego, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 9-10/2009 5. Kraś I., Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, t. IV/2011 6. Mucha K., Konstytucyjne podstawy pojęcia bezpieczeństwa energetycznego, Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD w Częstochowie, nr 1/2015 7. Netka K., Wspólna polityka energetyczna UE, Środowisko, nr 7/2010

119

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

8. J. Plis, Wprowadzenie do problematyki koncepcji praw człowieka trzeciej generacji Karela Vasaka, Ius et Administratio, nr 1/2014 9. Robel J., Złożoność pojęcia „bezpieczeństwo energetyczne” i jego podstawy w Konstytucji RP, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, nr 4/2015 10. Sobczuk M., Znaczenie energetyki jądrowej dla bezpieczeństwa energetycznego, Prawo europejskie w praktyce, nr 8/2012 11. Turowski P., Wpływ unii energetycznej na bezpieczeństwo Polski. Wybrane przykłady, Bezpieczeństwo Narodowe, nr 4/2015 12. Tylec T., Bezpieczeństwo dostaw energii w Unii Europejskiej – wyzwania i ograniczenia, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 228/2015 13. Tylec T., Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej – zagrożenia i wyzwania, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 123/2012 14. Zięba-Załucka

H.,

Konstytucyjne

aspekty

bezpieczeństwa,

Studia

Iuridica

Lublinensia, nr 22/2014,

Źródła internetowe:

1. http://www.iea.org/topics/energysecurity/subtopics/whatisenergysecurity/ 2. http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/03/20-conclusionseuropean-council/ 3. http://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:33516200-d4a211e5a4b501aa75ed71 a1.0010.02/ DOC_1 & format=PDF 4. http://eur-lex.europa.eu/legal content /PL/TXT/PDF/? uri=CELEX :52016PC 0053&fr om=EN 5. https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/1_EN_ACT_part1_v10-1.pdf 6. https://ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/1_EN_ACT_part1_v14.pdf 7. http://bip.me.gov.pl/node/24670

120

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

MARCIN ROKOSZ281

PRAWO DO SĄDU W KONSTYTUCJI RP

RIGHT TO A FAIR TRIAL IN THE POLISH CONSTITUTION

słowa kluczowe: prawo do sądu, dobra osobiste, dostęp do sądu, Konstytucja RP keywords: right to a fair trial, personal rights, access to court, Polish Constitution

STRESZCZENIE Prawo do sądu jest jednym z najważniejszych praw przyznanych człowiekowi, będąc gwarancją realizacji i ochrony innych uprawnień jednostki. W piśmiennictwie podkreśla się, że jest to prawo o charakterze fundamentalnym, a umieszczenie go w normie konstytucyjnej stanowi, iż winno być wzorem i wskazówką interpretacyjną dla ustawodawcy zwykłego. Jest to prawo przysługujące każdemu, bez względu na formę prawną czy pochodzenie, w przypadku osoby fizycznej. W doktrynie o orzecznictwie szeroko wypowiada się na temat trójelementowej budowy tego prawa, wskazując jako części składowe prawo dostępu do sądu, ukształtowania w sposób odpowiedni procedury oraz prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia. Jednak jest to prawo podlegające ciągłemu rozwojowi, bowiem obecnie podkreśla się, że elementarna budowa prawa do sądu, powinna zostać poszerzona o kolejne

281

Doktorant na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie, aplikant radcowski w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie. 121

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

elementy, m.in. stwarzające możliwość wyegzekwowania rozstrzygnięcia o prawach jednostki, czy w końcu odpowiedniego ukształtowania ustroju organu rozstrzygającego o tych uprawnieniach. W odniesieniu do międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka, zawarte w przepisie art. 45 Konstytucji RP prawo do sądu jest w pewnym zakresie niejednokrotnie szersze i zmierzające do pełniejszego zagwarantowania ochrony jednostki. Oczywiście, polska regulacja konstytucyjna jest stosunkowo młodym aktem prawnym, który w znacznej mierze opierał się na wypracowanych już międzynarodowych standardach ochrony praw człowieka, tak o znaczeniu uniwersalnym jak i regionalnym. Jednak wskazany przepis nie jest jedynym który reguluje prawo jednostki do sądu, bowiem inne konstytucyjne normy stanowią dopełnienie prawa do sądu. W piśmiennictwie i judykaturze bardzo wiele miejsca poświęcono problematyce prawa do sądu jako dobra osobistego jednostki. W tym zakresie jednak - zgodnie z aktualnym stanem stanowisk - prawo do sądu nie jest in abstracto uważane jako dobro osobiste. EXTRACT The right to a fair trial is one of the most important human rights, because it is a guarantee of protection of other rights. The literature emphasizes that the right to a fair trial is the law of fundamental nature. The doctrine of jurisprudence speaks extensively on the three-piece construction of this right, pointing as components of this right: right of access to a court, right to proper procedure and right to obtain a binding decision. The right to a fair trial is a right subject to continuous development. With regard to international human rights standards, provisions contained in the Art. 45 of the Constitution of Poland are in some aspects wider and provide fuller protection of the individuals. WPROWADZENIE Podstawowe role państwa, które ma być gwarantem realizacji praw praw przyznanych człowiekowi oraz wskazywanie, iż przymus może być stosowany wyłącznie przez państwo, składają się fundamenty rozwoju i istnienia prawa do sądu. Owo uprawnienie jest czymś uniwersalnym, do którego odwołuje się każda współczesna regulacja prawna o charakterze zasadniczym, opierając się przy tym na międzynarodowych standardach ochrony praw człowieka.

122

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku bardzo wyraźnie określono w przepisie art. 45 ust. 1 prawo każdego do sądu, wskazując przy tym podstawowe elementy właściwego ukształtowania tego uprawnienia w zakresie postępowania i podmiotu rozpatrującego sprawę. Prawo do sądu w Polsce jest elementem szerokiego zainteresowania Trybunału

Konstytucyjnego

oraz

doktryny,

ciągle

przywodząc

nowe

zagadnienia

problematyczne. W tym artykule zostanie podjęty temat podstawowy prawa do sądu oraz wybranych problemów, którymi zajmowała się judykatura w ostatnich latach. PRAWO DO SĄDU W SYSTEMIE OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA Prawo do sądu określone w art. 45 Konstytucji RP282 nie jest nowością, a źródeł tego rozwiązania w ustawodawstwie krajowym szukać należy w prawie międzynarodowym. Twórcy

polskiej

ustawy

zasadniczej

korzystali

wypracowanych

standardów

międzynarodowej ochrony praw człowieka, tak o znaczeniu uniwersalnym jak i regionalnym283. Wskazać trzeba w tym miejscu na uregulowanie, aktu o charakterze niewiążącym, jednak stanowiącym istotny wzorzec ochrony praw jednostki - Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 10 grudnia 1948 roku, która jako istotne uprawnienie traktuje prawo do sądu, regulując jego treść w kilku przepisach284. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 roku, w przepisie art. 6 ust. 1 zdanie 1 podkreśla, że „[k]ażdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej285”. W podobnym tonie skonstruowany jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, gdzie przepis art. 14 ust. 1 zd. 2 stanowi, iż „[k]ażdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę,

282

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. Nr 78, poz. 483, zwana dalej: Konstytucja RP 283 Por. M. Jaworska [w:] realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, pod red. M. Jabłońskiego, Wrocław 2014, s. 130 284 M. Jaworska [w:] realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, pod red. M. Jabłońskiego, Wrocław 2014, s. 130 285 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 roku, Dz. U. nr 61, poz. 284 123

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych286”. Na gruncie prawa Unii Europejskiej w sposób równie rozbudowany potraktowano prawo do sądu, zamieszczając w przepisach Karty Praw Podstawowych artykuł 47 zgodnie, z którym „[k]ażdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela287”. W związku z powyższym trzeba jasno stwierdzić, że polska regulacja odpowiada międzynarodowym standardom wyznaczonym dla prawa do sądu. Można ponadto zauważyć, że polskie przepisy idą dalej niż ma to miejsce w przypadku regulacji europejskich, co w doktrynie tłumaczone jest tym, iż polska ustawa zasadnicza jest aktem stosunkowo młodym, w którym nie sposób było nie objąć minimalnych standardów wyznaczonych przez Konwencję288. CHARAKTER PRAWNY PRAWA DO SĄDU Prawo do sądu jest bardzo ściśle związane z przyznaną jednostce zasadą ochrony praw i wolności, będąc równocześnie elementem skutecznego ich dochodzenia289. Można powiedzieć, iż jest to jedno z najważniejszych praw człowieka, bowiem zapewnia ochronę i realizację pozostałych przyznanych mu uprawnień290. Jest to prawo o znaczeniu fundamentalnym291. Wpisuje się w ideę demokratycznego państwa prawnego, zgodnie z którą to sąd jako ostateczne ogniwo może być podmiotem decydującym o wolnościach, prawach i obowiązkach

danego

podmiotu

prawa292.

Konstytucyjne

uregulowanie

znajduje

zastosowanie do wszystkich postępowań toczących się przed sądami, jednak jak podkreśla się 286

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 roku, Dz. U. nr 38, poz. 167 287 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy UE C 83/389 288 Z. Hołda, D. Ostrowska [w:] Prawa człowieka zarys wykładu, J. Hołda, Z. Hołda D. Ostrowska, J.A. Rybczyńska, Warszawa 2014, s. 117 289 J. Gołaczyński, A. Krzywonos [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, pod red. B. Banaszaka, A. Preisner, Warszawa 2002, s. 743 290 C. P. Kłak, Pojęcie przewlekłości postępowania sądowego, Prokuratura i Prawo, nr 12/2008, s. 63 291 Por. W. Skrzydło, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 33 292 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2000, s. 65 124

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

w doktrynie priorytetowym celem tegoż prawa jest funkcja gwarancyjna, a więc służąca gwarancji praw danego podmiotu293. Warto zauważyć, że „[p]rawo do sądu ma charakter autonomiczny niezależny od powiązań

normatywnych

społecznego

294

wynikających

regulacji

określonych

dziedzin

życia

”. Wpisuje się niewątpliwie w złożony system funkcjonowania państwa, z racji

jego umieszczenia w normie konstytucyjnej a co za tym idzie przyznaniu mu statusu wartości, do której realizacji przyczyniać ma się władza publiczna i organy państwa295. Podkreślenia wymaga stanowisko prezentowane przez przedstawicieli doktryny, iż prawo do sądu winno być traktowane jako publiczne prawo podmiotowe, prowadzące do tego, że jednostka poprzez inicjację postępowania, może zobowiązać do działania organy państwowe296. Istotnym z punktu widzenia umiejscowienia w normie konstytucyjnej prawa do sądu jest to, że stanowi ono wykładnię interpretacyjną innych przepisów, a ponadto jest wskazówką pomocną przy tworzeniu prawa297. W ogólności można powiedzieć, analizując orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego oraz poglądy przedstawicieli doktryny, że ów prawo do sądu charakteryzuje się przede wszystkim trzema głównymi aspektami298. Po pierwsze jest to konieczność zapewnienia jednostce dostępu do sądu. Dostępu rozumianego jako jako możliwości zainicjowania odpowiedniej procedury, której celem jest rozpatrzenie sprawy w sposób odpowiadający konstytucyjnym wymogom. Oczywiście, należy mieć na uwadze specyfikę postępowania cywilnego i karnego, w którym zakres prawa dostępu do sądu będzie rozumiany rozbieżnie299. Jest to element uznawany w judykaturze za fundamentalny dla omawianego zagadnienia, bowiem „[d]opiero po przekroczeniu tego progu, doniosłości nabierają pozostałe elementy składowe prawa do sądu300”. Należy postawić pytanie czy dostęp do sądu wyczerpuje swój zakres treściowy w dostępie do sądu pierwszej instancji, czy konieczne jest zagwarantowanie jednostce dostępu do drugiej instancji a w wyjątkowych wypadkach nawet i możliwości rozpatrzenia sprawie przez Sąd Najwyższy? W literaturze wprost wskazuje się, że wystarczającym dla spełnienia przesłanki

293

D. Dudek, Konstytucja i prawo konstytucyjne, Lublin 2012, s. 39 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19.07.2006 r., sygn. I CSK 112/06 295 Por. J. Kuciński, Konstytucyjny ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003, s. 92 296 A. Bierć, Zarys prawa prywatnego. Część ogólna, Warszawa 2012, s. 528 297 Por. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10.07.2000 r., sygn. SK 12/99 298 Tak, m.in. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8.11.2016 r., sygn. P 126/15 299 J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2014, s. 108 300 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6.11.2012 r., sygn. K 21/11 294

125

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

dostępu do sądu jest zapewnienie podmiotowi dostępu tylko do I instancji301. Druga instancja ma swoje źródło w innej konstytucyjnej normie, ale kształtując postępowanie przed II instancją ustawodawca musi mieć na względzie wymogi, które odnoszą się ogólnie do prawa do sądu. Wśród elementów prawa do sądu wymienia się także odpowiednie ukształtowanie procedury dochodzenia swoich praw, a więc jawnego i sprawiedliwego rozpoznania sprawy, bez zbędnej zwłoki przez bezstronny, niezależny i niezawisły sąd. W wyroku z 13 października 2015 roku302 Trybunał Konstytucyjny rozwinął pojęcie – obecne już w judykaturze od dawna – odpowiedniego ukształtowania procedury. Trybunał Konstytucyjny odwołał się w tym zakresie do zasady sprawiedliwości proceduralnej, wyliczając konieczne jej elementy. Podkreślono szczególną rolę trzech zasadniczych przesłanek prawidłowego ukształtowania procedury, którymi są przede wszystkim możliwość bycia wysłuchanym, po wtóre: „ujawnienie w sposób czytelny motywów rozstrzygnięcia, co ma zapobiegać jego dowolności i arbitralności” oraz przewidywalność postępowania sądowego. Jednak w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego odnaleźć można stanowisko, i nie jest to stanowisko jednostkowe, że prawo do sądu zbudowane jest nie z trzech elementów, ale z czterech. Między innymi w wyroku z dnia 24 października 2007 roku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „konstytucyjne prawo do sądu obejmuje czwarty, bardzo ważny element, a mianowicie prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy303”. Mimo tego, że ten trójelementowy charakter prawa do sądu jest szeroko przyjmowany w doktrynie304, w piśmiennictwie podkreśla się konieczność istnienia kolejnego elementu, a mianowicie - gwarancji realizacji wyroku, czyli przymusowego wykonania305. Prowadzi to w konsekwencji do wniosku, że elementarna budowa prawa do sądu, nie została dotychczas sformułowana w sposób taksatywnego wyliczenia tychże elementów, ale wciąż podlega rozwojowi.

301

P. Grzegorczyk, K. Weitz [w] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, pod red. M. Safjana, L. Boska, Legalis 2016 302 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13.10.2015 r., sygn. SK 63/12 303 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24.10.2007 r., sygn. SK 7/06 304 P. Grzegorczyk, K. Weitz [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, pod red. M. Safjana, L. Boska, Legalis 2016 305 M. Jabłoński, S. Jarosz-Żukowska, Prawa człowieka i systemy ich ochrony. Zarys wykładu, Warszawa 2010, s. 133 126

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

ZAKRES PODMIOTOWY PRAWA DO SĄDU Ustrojodawca w zakresie prawa do sądu odnosi się w treści przepisu do sformułowania „każdy”. Wydaje się, że jego zamiarem było podkreślenie powszechności tego prawa. W odniesieniu do osób fizycznych w zasadzie nie ma wątpliwości, tak w judykaturze jak i w doktrynie, że chodzi o każdą osobę fizyczną306. Powstaje jednak problematyczne zagadnienie, odnoszące się do tego czy pojęcie „każdy” obejmuje swą treścią także osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, a wyposażone przez prawo w zdolność prawną czy ów prawo do sądu zarezerwowane jest tylko dla każdej osoby fizycznej. W doktrynie prawa konstytucyjnego podkreśla się, że chodzi również o osoby prawne307. Tak samo wypowiada się Trybunał Konstytucyjny, podkreślając w wyroku z dnia 9 czerwca 1998 roku, że: [p]odmiotem konstytucyjnego prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 jest "każdy", tzn. każda jednostka, a także osoby prawne prawa prywatnego308”. Wskazuje się ponadto, że „każdy” oznacza uczestnika obrotu prawnego309. W piśmiennictwie zaznacza się, że nie można z góry wykluczyć możliwości powoływania się na prawo do sądu przez podmioty prawa publicznego, ale konieczna jest każdorazowa analiza konkretnego stanu faktycznego i określenie czy podmiot działa w zakresie imperium czy w sferze gestionis310. Podnosi się, że chodzi także o podmioty na gruncie prawa publicznego, w tym także o podmioty, które zwykło nazywać się ułomne osoby prawne311. Jeszcze przed wejściem w życie Konstytucji RP z 1997 roku, Trybunał Konstytucyjny oraz przedstawiciele doktryny opowiadali się za jak najszerszym podmiotowym stosowaniem prawa do sądu, wywodząc je z zasady demokratycznego państwa prawa312. Rozciągnięcie prawa do sądu na wszystkie podmioty uczestniczące w obrocie prawnym jest rzeczą pożądaną we współczesnym porządku prawnym. Należy podkreślić fakt, że wraz z rozwojem gospodarki zasadniczy udział w tymże obrocie mają podmioty 306

P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2008, s. 110 307 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Legalis 2012 308 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9.06.1998 r., sygn. K 28/97 309 P. Pogonowski, Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 5-6 310 P. Grzegorczyk, K. Weitz [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, pod red. M. Safjana, L. Boska, Legalis 2016 311 D. Lis-Staranowicz [w:] Wolności i prawa człowieka w konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej pod red. M. Chmaja, Warszawa 2008, s. 201 312 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.02.1992 r., sygn. K 4/91 127

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

niefizyczne, a więc osoby prawne i jednostki organizacyjne. Zagwarantowanie im prawa dostępu do sądu, które to ma swoje źródło – zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego - w zasadzie demokratycznego państwa prawnego – podkreśla znaczenie i wagę tych podmiotów w przestrzeni prawnej. ZAKRES PRZEDMIOTOWY Dochodząc do przedmiotowej strony prawa do sądu należy podjąć się rozważenia pojęcia „sprawy”. Jest to o tyle istotne bowiem wraz z podmiotowym aspektem wpływa na zakres zastosowania w obrocie prawnym regulacji konstytucyjnej. Od kiedy została uchwalona Konstytucja RP, w zasadzie odnoszono się do tego, aby pojęcie „sprawy” definiować w możliwie najszerszy sposób, co ma swoje źródło w zasadzie demokratycznego państwa prawa313. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 8 listopada 2001 roku, za sprawę uznał każdą sytuację, kiedy trzeba rozstrzygnąć o prawach jednostki314. Przenosząc na moment rozważania na grunt prawno-porównawczy prima facie można zauważyć podstawową różnicę, pomiędzy Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności a Konstytucją RP. W pierwszym z wymienionych aktów jasno podkreślono, że chodzi o sprawy cywilne i karne. Polska ustawa zasadnicza, nie czyni tegoż wyszczególnienia, co prowadzi do wniosku, że jest regulacją bardziej ogólną i tym samym obejmującą swym zakresem szerszy katalog przedmiotowy. W piśmiennictwie w zasadzie powszechnie przyjmuje się, żeby traktować o prawie do sądu w możliwe szeroki sposób315. Dochodzi się zatem do wniosku, że polskie unormowanie prawne jest szersze niż ma to miejsce w przypadku międzynarodowego standardu ochrony praw człowieka. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 roku „[p]ojęcie "sprawy" w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji ma charakter autonomiczny i obejmuje również sprawy, które nie są sprawami cywilnymi, sądowo-administracyjnymi lub karnymi; sprawy te rozpoznaje sąd powszechny w postępowaniu cywilnym316”. Tożsamo do tegoż zagadnienia odnosi się Trybunał Konstytucyjny stwierdzając w wyroku z dnia 19 maja 2000 roku, że „jest to pojęcie - co najmniej w pewnej mierze - autonomiczne, którego nie można objaśniać wyłącznie poprzez odniesienia do pojęcia sprawy funkcjonującego na tle poszczególnych gałęzi prawa: karnego, cywilnego czy administracyjnego. Wynika to 313

H. Pietrzykowski, Prawo do sądu (wybrane zagadnienia), Przegląd Sejmowy, nr 11-12/1999, s. 7 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8.11.2001 r., sygn. P 6/01 315 Z. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, LEX 2012 316 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19.12.2003 roku, sygn. III CSK 319/03 314

128

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

z ogólnej zasady interpretacyjnej, zgodnie z którą normy konstytucyjne muszą być traktowane jako punkt odniesienia dla oceny poszczególnych pojęć ustawowych, a nie odwrotnie317”. Jak już wspomniano wyżej w zasadzie bez wątpliwości przyjmuje się w doktrynie trójelemntową budowę prawa do sądu. Przepis art. 45 Konstytucji wskazuje na przesłanki, którymi winno reprezentować się postępowanie judykacyjne. Te charakterystyczne kwantyfikatory można przyporządkować do dwóch zasadniczych grup. Pierwsza odnosząca się do samego postępowania oraz druga obejmująca swą treścią podmiot rozpatrujący daną sprawę. Pierwszym z elementów jest sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy, jednak jak się podnosi można mówić o sprawiedliwym rozstrzygnięciu, zaś wobec proceduralnego aspektu winno przyjmować się raczej pojęcie rzetelne postępowanie, oznaczające, iż proces przebiega zgodnie z prawem318. Jak wskazuje się w piśmiennictwie „sprawiedliwe osądzenie nie musi oznaczać zgodności z dyrektywą sprawiedliwości społecznej, nakazującą brać pod uwagę socjalny kontekst, w jakim osadzona jest strona postępowania sądowego319”. Jednak, szeroko występuje pogląd, że wydanie orzeczenia nie może być dokonane w oderwaniu od społecznego poczucia sprawiedliwości, bowiem to w ów poczuciu winna być dokonywana interpretacja przepisów przez sąd320. W doktrynie podkreśla się, że o sprawiedliwym rozpatrzeniu sprawy można mówić tylko wtedy gdy spełnione zostaną - przez podmiot prowadzący postępowanie - warunki praworządnej procedury, przede wszystkim zwrócić uwagę trzeba na poszanowanie zasady równości stron321. Postępowanie oprócz tego by było sprawiedliwe musi być jawne, z pewnymi wyjątkami. Zasada jawności postępowania obecna jest w polskim porządku prawnym ona długą tradycję, obecnie stanowiąc fundament całego postępowania procesowego322. Podkreśla się też, że z jawnością bardzo ściśle związana jest uczciwość postępowania323.

317

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19.05.2000 r., sygn. K 21/99 J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2014, s. 111 319 A. Ławniczak [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Haczkowskiej, LEX 2014 320 P. Sarnecki [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, pod red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s. 5 321 Por. D. Dudek, J. Sobczak [w:] Ustrój konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. R. Mojak, Lublin 2000, s. 227 322 A. Łazarska, Rzetelny proces cywilny, Warszawa 2012, s. 346 323 A. Wasilewski, Władza sądownicza w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Państwa i Prawo, nr 7/1998, s. 7 318

129

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Kodeks postępowania cywilnego w przepisie art. 9 §1 stanowi iż, rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej324. W przepisach kpc podaje się również na okoliczności, w których możliwe jest ograniczenie lub wyłączenie jawności postępowania, w aspekcie zewnętrznym - dzieje się to na podstawie ustawy poprzez zarządzenie sądu lub na wniosek stron. W podobnym tonie stanowi Kodeks postępowania karnego, bowiem w przepisie art. 355, podkreśla się, iż „Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa325”. W doktrynie zasadę jawności określa się także jako zasada publiczności326, co oddaje jej sens na gruncie tegoż przepisu. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, również wprost odnosi się do zasady jawności postępowania, stanowiąc w przepisie art. 10, iż rozpoznanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej327. Z racji na ograniczenia objętościowe tegoż artykułu, należy ograniczyć rozważania oparte na ustawach proceduralnych do niezbędnego minimum. W piśmiennictwie dokonuje się w związku z zasadą jawności rozróżnienia na jawność wewnętrzną - obejmującą swoim zakresem strony postępowania oraz jawność zewnętrzną odnoszącą się „na zewnątrz”, a więc traktującą o jawności względem publiczności328. Jednak jawność nie jest zasadą absolutną - stosowaną bez jakichkolwiek ograniczeń i wyjątków - bowiem Konstytucja RP z 1997 roku enumeratywnie wymienia przesłanki, które mogą uzasadniać ograniczenie jawności postępowania sądowego. Jest to - zgodnie z przepisem art. 45 ust. 2 - moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jednak ustrojodawca dokonał szczególnego wyjaśnienia, że wyrok, nawet w przypadku gdy wyłączono jawność postępowania - musi zostać ogłoszony publicznie. Zasada ta ma istotne znaczenie, z punktu widzenia przejrzystości procedowania, które zostaje poddane pod kontrolę, z punktu widzenia bezstronności arbitra czy prawidłowości jego postępowania, prowadząc tym samym do budowy zaufania względem wymiaru sprawiedliwości329. Jest to gwarancja - nie tylko dla strony, że jej sprawa zostanie rozpoznana w sposób prawidłowy, lecz także dla organu wymiaru sprawiedliwości, bowiem stanowi 324

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku - Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 2016, poz. 1822 t.j., zwana dalej kpc 325 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego, Dz. .U .2016, poz. 1749 t.j. 326 Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II, pod red. D. Świecki, wyd. II, LEX 2015 327 Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 roku - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz. U. 2016, poz. 718 t.j. 328 K. Weitz [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Postępowanie rozpoznawcze, pod red. T. Erecińskiego, LEX 2016 329 B. Bladowski, Metodyka pracy sędziego cywilisty, LEX 2013 130

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

element obrony przed niesłusznymi zarzutami o stronniczość, zaś sam wyrok budzi zaufanie i powagę330. Nierozerwalnie w odniesieniu do rozważań o rzetelnym procesie utrzymuje się problematyka rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, co wprost wynika z przepisu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, znajdując jednocześnie dopełnienie w ustawach proceduralnych. Podkreślenia wymaga zatem, że zwraca się uwagę, nie tylko na szybkość postępowania, lecz także na to - aby prowadzone było ono w sposób rzetelny. Pomocne przy rozpatrywaniu czy doszło do nieuzasadnionej zwłoki w postępowaniu jest orzecznictwo strasburskie. Jak podnosi się w doktrynie, sprawa rozpoznana bez nieuzasadnionej zwłoki, to sprawa rozpoznana szybko, sprawnie, ale bez pośpiechu331. NSA w postanowieniu z dnia 23 listopada 2004 roku wskazał, że „[o] nieuzasadnionej zwłoce postępowania można mówić wówczas, jeżeli postępowanie w sprawie trwa dłużej niż to konieczne, uwzględniając ocenę terminowości i prawidłowości czynności sądowych, ale także zachowań stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania332”. Problematyka braku odpowiedniego środka obrony strony przed przewlekłym czy opieszałym postępowaniem, była podnoszona w doktrynie od dłuższego czasu333. Słusznie w projekcie ustawy odniesiono się do konstytucyjnego prawa do sądu. Znaczącym impulsem do powstania odpowiednich instrumentów był wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 26 października 2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce. Została ona ostatecznie wprowadzona do polskiego porządku prawnego ustawę z dnia 17 czerwca 2004 r. - o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. W związku z tą regulacją podmiotom prawa przyznane zostało prawo do złożenie skargi, w przypadku gdy „postępowanie zmierzające do wydania rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w sprawie trwa dłużej niż to konieczne dla wyjaśnienia istotnych okoliczności faktycznych i prawnych albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia

330

A. Łazarska, Rzetelny proces cywilny, Warszawa 2012, s. 347 A. Gajewska [w:] Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. D. Dudek, Warszawa 2009, s. 245 332 Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23.11.2004 r., sygn. OPP 52/04 333 P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński [w:] P. Górecki, S. Stachowiak, P. Wiliński, Skarga na przewlekłość postępowania przygotowawczego i sądowego. Komentarz, LEX 2010 331

131

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

sądowego334”. Przyznane uprawnienie wpisuje się w środki przyznane dla ochrony gwarancji procesowych strony335. Prawidłowo ukształtowane prawo do sądu wymaga również odpowiednich przymiotów występujących po stronie sądu rozpatrującego sprawę. Zgodnie z przepisiem art. 175 ust. 1 Konstytucji RP - wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Jest to zamknięty katalog podmiotów sprawujących wymiar sprawiedliwości w RP. Można zatem powiedzieć, że tworzy on „monopol sądów na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości336”. Mimo ustanowionej wyłączności sądów w rozstrzyganiu sporów, nie wyklucza się istnienia innych organów powołanych do rozstrzygania sporów, z tym zastrzeżeniem, że nie wydają one wyroków w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, zaś legalność ich działania podlega kontroli władzy sądowniczej337. W art. 45 ustawy zasadniczej wskazano cechy, którymi winien charakteryzować się sąd w prawidłowo ukształtowanym prawie do sądu, zatem winien on być właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły. W odniesieniu do stwierdzenia sąd właściwy, dominujące w doktrynie jest stanowisko iż właściwy sąd - to sąd wyznaczony zgodnie z przepisami proceduralnymi, regulującymi konkretne postępowanie. Ustrojodawca w żadnym miejscu nie konkretyzuje pojęcia sądu właściwego, zatem należy zgodzić się z postulatami odniesienia się do ustaw procesowych, które stosować należy in concreto. Konstytucja expressis verbis traktuje o niezależności sądów. Czyni to już w art. 10 w którym wskazano na podział i równoważenie się władz. W doktrynie wskazuje się, że przepis ten stanowi o legitymacji każdej władzy do sprawowania ściśle określonej konstytucyjnej funkcji, przy czym żadna z władz nie ma charakteru pomocniczego ale każda ma charakter komplementarny338. W Konstytucji RP, wprost zaznaczono w art. 173, że sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władzą - takiego zastrzeżenia nie poczyniono przy charakterystyce władzy wykonawczej czy sądowniczej. Wskazuje to na szczególną pozycję jaką przypisuje się niezależności sądów. Wielokrotnie zarówno 334

Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 roku - o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, Dz. U. z 2016 roku, poz. 1259, t.j., art. 2 ust.1 335 R. Stefanicki, Skarga na przewlekłość postępowania sądowego z perspektywy standardów konstytucyjnego prawa do sądu, Przegląd Sejmowy 2016/3, s. 59 336 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2003, s. 354 337 A. Wasilewski, Władza sądownicza w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Państwa i Prawo, nr 7/1998, s. 3 338 A. Wasilewski, Władza sądownicza w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Państwa i Prawo, nr 7/1998, s. 3 132

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

w judykaturze Trybunału Konstytucyjnego jak i w doktrynie podnosi się, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów są ze sobą bardzo ściśle związane, bowiem odnoszą się do tego, aby uwolnić władzę sądowniczą od jakiegokolwiek wpływu - tak innych władz jak i podmiotów339. Istotną cechą wymiaru sprawiedliwości jest niezawisłość sędziowska, bez której trudno mówić o sądzie340. Ustrojodawca w Konstytucji RP wprost odwołuje się do niezawisłości sędziowskiej stwierdzając w art. 178, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Bardzo szeroko przy rozważaniu niezawisłości sędziowskiej traktuje się o gwarancjach ustrojowych pozycji sędziego, a to powoływanie sędziego na czas nieoznaczony, nieusuwalność, apolityczność oraz incompatibilitas ale także immunitet sędziowski341. Ważne jednak z punktu widzenia prawa do sądu jest odwołanie się gwarancji procesowych owej niezawisłości, tworzące możliwość swobody działalności sędziego, m.in. podjęciu merytorycznej decyzji342. Można zatem mówić o podwójnej gwarancji niezawisłości sędziego, po pierwsze z punktu widzenia personalnego oraz po wtóre z punktu widzenia merytorycznego, wyrażającego się w związaniu jedynie wskazówkami sądu wyższej instancji343. W doktrynie podnosi się także, że elementami niezawisłości sędziowskiej są między innymi bezstronność czy niezależność oraz samodzielność344. Warto w tym miejscu podkreślić, że zgodnie z art. 186 ust. 1 Konstytucji RP na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów stoi Krajowa Rada Sądownictwa. RELACJA ART. 45 KONSTYTUCJI RP DO INNYCH NORM KONSTYTUCYJNYCH Interesująca jest relacja występująca między dwoma z pozoru bardzo podobnymi przepisami konstytucyjnymi, bowiem odnoszącymi się do tej samej materii, a mianowicie przepisem art. 45 Konstytucji oraz przepisu art. 77 ust. 2, zgodnie z którym ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw. Jednak zarówno w judykaturze jak i doktrynie podkreśla się o istotnej różnicy i odmiennym celu 339

J. Sobczak, Niezawisłość sędziowska i niezależność sądów. Problem ważny i ciągle aktualny, Gdańskie Studia Prawnicze - Przegląd orzecznictwa, nr 4/2015, s. 83, podobnie zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.04.1999 r., K 8/99 340 A. Łazarska [w:] Pozycja ustrojowa sędziego, pod red. R. Piotrowskiego, LEX 2015 341 D. Dudek, Konstytucja i prawo konstytucyjne, Lublin 2012, s. 60 342 por. A. Łazarska [w:] Pozycja ustrojowa sędziego, pod red. R. Piotrowskiego, LEX 2015 343 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2011, s. 347-349 344 J. Sobczak, Niezawisłość sędziowska i niezależność sądów. Problem ważny i ciągle aktualny, Gdańskie Studia Prawnicze - Przegląd orzecznictwa, nr 4/2015, s. 83 133

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

postawionym przed tymi przepisami. Wskazuje się m.in., że przepis art. 77 ust. 2 ujmuje prawo do sądu w sposób negatywny, zakazując zamykania drogi sądowej, z kolei gdy art. 45 Konstytucji wprost odnosi się do pozytywnych elementów tego prawa345. W orzecznictwie podkreśla się, że przepisy te odnoszą się do innych wartości chronionych. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 15 czerwca 2004 roku podkreślił, że „o ile art. 45 ust. 1 Konstytucji dotyczy dochodzenia przed sądem wszelkich praw (także ustanowionych w innych aktach normatywnych niż Konstytucja), to art. 77 ust. 2 Konstytucji obejmuje swym zakresem jedynie prawa i wolności gwarantowane konstytucyjnie346”. W doktrynie szeroko mówi się o tym, że przepis art. 77 ust. 2 pełni funkcję przede wszystkim materialnej gwarancji prawa do sądu oraz jako dopełnienie przepisu art. 45 Konstytucji - jest prawem podmiotowym347. Można jednak powiedzieć, iż oba te przypisy odnoszą się do zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości oraz do praw jednostki348. Przepis art. 175 ust. 1 Konstytucji RP podkreśla monopol sądów w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości349. Nie sposób tego przepisu analizować jednak w oderwaniu od przepisu art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.. Trybunał Konstytucji RP w postanowieniu z dnia 8 lutego 2000 roku stwierdził, że „[z]agwarantowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP prawo do sądu musi być wszakże odczytywane w kontekście art. 175 ust. 1 konstytucji, zgodnie z którym wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Prawo do sądu nie może być więc rozumiane jako prawo żądania od dowolnie wybranego organu władzy publicznej rozstrzygnięcia przedstawionej mu sprawy w dowolnie wybranej procedurze. Prawo to realizuje się natomiast w uzyskaniu dostępu do organów sprawujących wymiar sprawiedliwości, a więc tych, które wymienia art. 175 ust. 1 Konstytucji RP350”. Przepis art. 176 Konstytucji stanowi o tym, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że przy analizie prawa do sądu nie można pominąć tego przepisu. W wyroku z dnia 19 lutego 2003 roku, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że: „[w] demokratycznym państwie prawnym regulacja postępowania sądowego musi spełniać wymóg określoności. Oznacza to, że przepisy 345

P. Grzegorczyk, K. Weitz [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, pod red. M. Safjana, L. Boska, Legalis 2016 346 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 czerwca 2004 roku, sygn. SK 43/03 347 M. Haczkowska [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Haczkowskiej, LEX 2014 348 Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), Państwo i Prawa 1997/11-12, s. 89 349 M. Masternak-Kubiak,[w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Haczkowskiej, LEX 2014 350 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8.02.2000 r., sygn. Ts 180/99 134

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

ustawowe muszą odpowiadać kryteriom minimalnej zrozumiałości i precyzji językowej oraz zapewniać wystarczający stopień związania decyzji organów państwowych. Muszą one być tak zredagowane, aby jednostka mogła przewidzieć konsekwencje swoich postępowań, a także przewidzieć decyzje organów państwowych. Ustawy regulujące postępowanie sądowe muszą w szczególności w sposób precyzyjny normować prawa stron oraz zaskarżanie orzeczeń sądowych. Ustawa, która nie spełnia wymogu określoności w tym zakresie, narusza prawo do sądu zagwarantowane w art. 45 Konstytucji351”. PRAWO DO SĄDU JAKO DOBRO OSOBISTE Dobra osobiste są kategorią niezwykle dynamiczną, bowiem ich katalog podlega trwałej ewolucji. Wprawdzie w żadnym akcie prawnym nie ma definicji dobra osobistego, to doktryna wykształciła w zasadzie, przyjmowany powszechnie, pogląd zgodnie z którym, za dobra osobiste uznaje się „wartości o charakterze niemajątkowym, wiążącymi się z osobowością człowieka, uznane powszechnie w społeczeństwie352”. W piśmiennictwie przemawia zatem obiektywna koncepcja dóbr osobistych, odwołująca się do norm występujących w danym środowisku353. Przepis art. 23 Kodeksu cywilnego354 odnosi się w swej treści do dóbr osobistych, jednak jak wskazuje się w orzecznictwie „katalog dóbr osobistych zawarty w tym przepisie nie jest katalogiem zamkniętym, zawarte w nim wyliczenie dóbr osobistych nie jest wyczerpujące. Wręcz przeciwnie należy wskazać, że kategorie dóbr osobistych są nieustannie powiększane, zaś najskuteczniejszą ochronę dóbr osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych355”. W orzecznictwie wielokrotnie odnoszono się do tych zagadnień, z problemem tym zetknął się również Sąd Najwyższy. W zasadzie można powiedzieć, iż w tej kwestii linia orzecznicza jest w Polsce jednolita. Wszystkie orzeczenia w zasadzie wprost odnoszą się do tego, że do otwartego katalogu dóbr osobistych nie można zaliczyć zagwarantowanego konstytucyjnie prawa do sądu. Utożsamianie prawa do sądu z dobrem osobistym może mieć za podstawy, chęć określania relacji pomiędzy tym prawem a godnością, która przyjmuje postać dobra osobistego, stanowiąc jednocześnie źródło wszelkich praw i wolności człowieka. Nie można 351

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19.02.2003 r., sygn. P 11/02 A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106 353 P. Nazaruk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. J. Ciszewskiego, LEX 2014 354 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny, Dz. U. 2017, poz. 459, t.j. 355 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22.12. 2016 r., sygn. I ACa 1080/16 352

135

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

jednak z natury rzeczy wykluczyć w każdym wypadku możliwości naruszenia dobra osobistego w prawie do sądu. Wystąpienie skrajnych sytuacji, nawet w toku postępowania, które przecież stanowi element prawa do sądu - może doprowadzić do naruszenia dóbr osobistych strony. W podobnym tonie wypowiadają się również niektóre z orzeczeń sądu, bowiem można odnaleźć stanowisko, iż poszczególne elementy stanowiące prawo do sądu można rozważać z punktu widzenia ochrony dóbr osobistych. Jako przykład można chociażby wskazać prawo do godnego uczestnictwa w postępowaniu sądowym, na co zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w Katowicach, stwierdzając w wyroku z dnia 17 lipca 2014 roku, że „[p]rawo do godnego uczestnictwa w postępowaniu karnym stanowi dobro osobiste objęte ochroną przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. Poszanowanie tego prawa w każdym postępowaniu wszczętym wobec określonej osoby i mogącym doprowadzić do niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia stanowi podstawową zasadę prawa356”. Przeważające w tej kwestii jest stanowisko, jak już zauważono wyżej, że nieuprawnione jest proste łączenie prawa do sądu z ochroną przewidzianą dla dóbr osobistych. Przede wszystkim wskazać należy, że Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 maja 2010 roku wypowiedział się przeciwko uznaniu prawa do sądu jako dobra osobistego357. W uzasadnieniu prawnym Sąd wskazywał, że prawo do sądu jest „gwarantowane wymienionymi przepisami E.k.p.c. i Konstytucji nie może być zaliczone do kategorii wartości stanowiących dobro osobiste jednostki, ponieważ jest uprawnieniem przyznanym jej tymi regulacjami w związku z funkcjonowaniem w określonej sferze życia społecznego”. Podobnie w odniesieniu do prawa do sądu wypowiadają się sądy powszechne. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 29 stycznia 2014 roku, wprost powiedział, iż „[p]rawo do sądu, w tym także prawo do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki, zagwarantowane w art. 6 Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności stanowi niewątpliwie istotną gwarancję ochrony praw obywatelskich i jeden z fundamentów demokracji, nie stanowi jednakowoż dobra osobistego358”. Podsumowując należy podkreślić, że w świetle aktualnego stanowiska judykatury nie można prawa do sądu in abstracto zaliczyć do otwartego katalogu dóbr osobistych.

356

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17.07.2014 roku, sygn. I ACa 334/4 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6.05.2010 r., sygn. II CSK 640/09 358 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29.01.2014 r., sygn. I ACa 1257/13; Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 7.03.2016 r., sygn. II C 851/15 357

136

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

PODSUMOWANIE Prawo do sądu jest trwałym fundamentem, na którym może oprzeć się jednostka w przypadku naruszenia innych gwarantowanych jej praw. Jednak, aby mówić o jego skuteczności konieczne jest odpowiednie ukształtowanie, w zgodności z postanowieniami konstytucyjnymi na co wielokrotnie zwracano uwagę tak w orzecznictwie jak i doktrynie, wskazując na elementy, stanowiące conditio sine qua non prawa do sądu. Szerokie ujęcie prawa każdego do sprawiedliwego rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez niezależny, bezstronny i niezawisły sąd w polskiej Konstytucji zasługuje na aprobatę i wpisuje się w międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka.

SUMMARY The right to a fair trial is a solid foundation on which person can build in case of violation of other guaranteed rights. However, the right to a fair trial in order to be effective, must be developed in a thought – through manner.

137

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy UE C 83/389 2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 listopada 1950 roku, Dz. U. nr 61, poz. 284 3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. Nr 78, poz. 483 4. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 roku, Dz. U. nr 38, poz. 167 5. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny, Dz. U. 2017, poz. 459, t.j. 6. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku - Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. 2016, poz. 1822 t.j. 7. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego, Dz. .U .2016, poz. 1749 t.j. 8. Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 roku - o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania

sprawy

postępowaniu

przygotowawczym

prowadzonym

lub

nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, Dz. U. z 2016 roku, poz. 1259, t.j. 9. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 roku - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz. U. 2016, poz. 718 t.j.

Wydawnictwa zwarte: 1. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Legalis 2012 2. Banaszak Z., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, LEX 2012 3. Bierć A., Zarys prawa prywatnego. Część ogólna, Warszawa 2012 4. Blandowski B., Metodyka pracy sędziego cywilisty, LEX 2013 5. Chmaj M., Wolności i prawa człowieka w konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008 6. Dudek D., Konstytucja i prawo konstytucyjne, Lublin 2012 138

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

7. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2003 8. Górecki P., Stachowiak S., Wiliński P., Skarga na przewlekłość postępowania przygotowawczego i sądowego. Komentarz, LEX 2010 9. Hołda J., Hołda Z., Ostrowska D., Rybczyńska J.A., Prawa człowieka zarys wykładu, Warszawa 2014 10. Jabłoński M., Jarosz-Żukowska S., Prawa człowieka i systemy ich ochrony. Zarys wykładu, Warszawa 2010 11. Jodłowski J., Resich Z., Lapierre J., Misiuk-Jodłowska T., Weitz K., Postępowanie cywilne, Warszawa 2014 12. Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. J. Ciszewskiego, LEX 2014 13. Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Postępowanie rozpoznawcze, pod red. T. Erecińskiego, LEX 2016 14. Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II, pod red. D. Świecki, wyd. II, LEX 2015 15. Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, pod red. M. Safjana, L. Boska, Legalis 2016 16. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Haczkowskiej, LEX 2014 17. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2003 18. Kuciński J., Konstytucyjny ustrój państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003 19. Łazarska A., Rzetelny proces cywilny, Warszawa 2012 20. Pogonowski P., Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005 21. Pozycja ustrojowa sędziego, pod red. R. Piotrowskiego, LEX 2015 22. Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, pod red. B. Banaszaka, A. Preisner, Warszawa 2002 23. Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, pod red. M. Jabłońskiego, Wrocław 2014 24. Skrzydło W., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008 25. Szpunar A., Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979 26. Ustrój konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. R. Mojak, Lublin 2000

139

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

27. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2000 28. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2008 29. Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. D. Dudek, Warszawa 2009

Artykuły: 1. Czeszejko-Sochacki Z., Prawo do sądu w świetle konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (ogólna charakterystyka), Państwo i Prawa 1997/11-12 2. Kłak C. P., Pojęcie przewlekłości postępowania sądowego, Prokuratura i Prawo, nr 12/2008, 3. Pietrzykowski H., Prawo do sądu (wybrane zagadnienia), Przegląd Sejmowy, nr 1112/1999 4. Stefanicki R., Skarga na przewlekłość postępowania sądowego z perspektywy standardów konstytucyjnego prawa do sądu, Przegląd Sejmowy 2016/3 5. Sobczak J., Niezawisłość sędziowska i niezależność sądów. Problem ważny i ciągle aktualny, Gdańskie Studia Prawnicze - Przegląd orzecznictwa, nr 4/2015 6. Wasilewski A., Władza sądownicza w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Państwa i Prawo, nr 7/1998

Orzecznictwo: 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25.02.1992 r., sygn. K 4/91 2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9.06.1998 r., sygn. K 28/97 3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14.04.1999 r., K 8/99 4. Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8.02.2000 r., sygn. Ts 180/99 5. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19.05.2000 r., sygn. K 21/99 6. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 10.07.2000 r., sygn. SK 12/99 7. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8.11.2001 r., sygn. P 6/01 8. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19.02.2003 r., sygn. P 11/02 140

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

9. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19.12.2003 roku, sygn. III CSK 319/03 10. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 czerwca 2004 roku, sygn. SK 43/03 11. Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23.11.2004 r., sygn. OPP 52/04 12. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19.07.2006 r., sygn I CSK 112/06 13. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24.10.2007 r., sygn. SK 7/06 14. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6.05.2010 r., sygn. II CSK 640/09 15. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6.11.2012 r., sygn. K 21/11 16. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29.01.2014 r., sygn. I ACa 1257/13 17. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17.07.2014 roku, sygn. I ACa 334/4 18. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13.10.2015 r., sygn. SK 63/12 19. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 7.03.2016 r., sygn. II C 851/15 20. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8.11.2016 r., sygn. P 126/15 21. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22.12. 2016 r., sygn. I ACa 1080/16

141

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

142

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

143

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą. 2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego. 3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła. 4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo. 5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym. 6. Uzupełnianie

kursu

uniwersyteckiego

praktyczne

umiejętności

związane

z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

Prowadzenie strony internetowej.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE? 

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo



łączymy różne gałęzie prawa



organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim



umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ 144

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

145

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

146

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Od początku swojej działalności Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE zorganizowało m.in. następujące konferencje naukowe:

2013 Minikonferencja pt. „Szechita, halal, ubój zwierząt - czyli studencka dyskusja o tym, czy Trybunał Konstytucyjny uczynił wyznawców niektórych religii wegetarianami?” data i miejsce konferencji: 11.06.2013, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja „Prawo a gospodarka” data i miejsce konferencji: 26.04.2013, Warszawa

2014

Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. Konkurencja - zasady, ochrona, instytucje data i miejsce konferencji: 10.01.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja im. Manfreda Lachsa pt. ,,Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego" data i miejsce konferencji: 28.02.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Nowelizacja prawa karnego procesowego i materialnego" data i miejsce konferencji: 24.04.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Spółki kapitałowe w prawie polskim i europejskim" data i miejsce konferencji: 8.05.2014, Warszawa

147

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

2015

Dwudniowa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. „50 lat obowiązywania kodeksu cywilnego w Polsce” data i miejsce konferencji: 7- 8.01.2015, Warszawa Dwudniowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Prawo i ekonomia pracy” data i miejsce konferencji: 19-20.02.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Handlowe spółki osobowe” data i miejsce konferencji: 20.03.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Law in action – najsłynniejsze procesy sądowe” data i miejsce konferencji: 17.04.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Alternatywne metody rozwiązywania sporów” data i miejsce konferencji: 15.05.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „50 lat obowiązywania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w Polsce” data i miejsce konferencji: 20.11.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Aktualne problemy ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” data i miejsce konferencji: 14.12.2015, Warszawa

148

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

2016 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Konstytucyjne organy ochrony prawa” data i miejsce konferencji: 15.04.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia prawa – polskie osiągnięcia legislacyjne” data i miejsce konferencji: 6.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Problemy współczesnego prawa” data i miejsce konferencji: 27.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Skarbowość – historia i współczesność” data i miejsce konferencji: 25.11.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Prawo materialne Unii Europejskiej” data i miejsce konferencji: 16.12.2016, Warszawa

2017 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Dochodzenie roszczeń w prawie polskim” data i miejsce konferencji: 24.02.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie Konstytucji RP” data i miejsce konferencji: 24.03.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia myśli ekonomicznej i prawnej” data i miejsce konferencji: 21.04.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie obowiązywania Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego” data i miejsce konferencji: 19.05.2017, Warszawa

149

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

150

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

151

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

152

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

153

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

154

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

155

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

156

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

157

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

158

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

159

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

160

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

161

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 2 – ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CŻŁOWIEKA I OBYWATELA

162