XX - LECIE KONSTYTUCJI RP. TOM 1.

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

TWENTY YEARS OF POLISH CONSTITUTION VOLUME 1 – HISTORY OF ENACTION, PROPOSED AMENDMENTS AND BASIC PRINCIPLES

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ

TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

pod red. Marty Sobieckiej i Mikołaja Ślęzaka

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Projekt okładki: Marta Sobiecka Skład i opracowanie graficzne: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: dr hab. Grzegorz Kryszeń, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku) dr Adam Krzywoń (Uniwersytet Warszawski) dr Jarosław Ślęzak (Politechnika Gdańska)

data wydania: lipiec 2017 roku miejsce wydania: Warszawa

ISBN: 978-83-64552-60-1 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

5

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych, która powstała dzięki wytężonej pracy Członków i Współpracowników Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ” Składać się będzie z czterech tomów:

TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Historia powstania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku



Projekty nowelizacji Konstytucji RP w związku z członkostwem w Unii Europejskiej



Preambuła – definicja, historia, treść, normatywny charakter



Wartości zawarte w Konstytucji Rzeczpospolitej – ich treść i wykładnia



Zabezpieczenie społeczne w świetle konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej



Relacja przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej do konwencji międzynarodowych w zakresie ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego



Obowiązki obywatelskie w Konstytucji RP 6

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

TOM 2 - ZASADY USTROJOWE, WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Społeczna gospodarka rynkowa jako podstawa ustroju gospodarczego



Monteskiuszowski trójpodział władzy w Konstytucji RP



Instytucja wywłaszczenia w Konstytucji RP



Stosunek państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Konstytucji RP



Status mniejszości narodowych i etnicznych w Konstytucji RP



Bezpieczeństwo energetyczne w Konstytucji RP



Prawo do sądu w Konstytucji RP

TOM 3 – WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA ORAZ INNE ZAGADNIENIA, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Zakaz podwójnego karania w Konstytucji RP



Prawo do prywatności oraz ochrona danych osobowych osób monitorowanych przez prywatne bezzałogowe statki powietrzne w konstytucji RP



Wolność słowa a etyka lekarska



Prawo pracy w Konstytucji RP

7

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE



Pozycja prawnoustrojowa prezydenta w Konstytucji RP i towarzysząca jej praktyka polityczna



Pozycja samorządu terytorialnego w Konstytucji RP



Narodowy Bank Polski w Konstytucji RP

TOM 4 – WŁADZA SĄDOWNICZA I ORGANY KONTROLI, w którego skład wchodzą następujące rozdziały:



Władza sądownicza w Konstytucji RP



Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego – początek i eskalacja



Legitymacja czynna organizacji pracodawców do dokonywania abstrakcyjnej kontroli legalności prawa przed Trybunałem Konstytucyjnym



Trybunał Stanu w Konstytucji RP



Krajowa Rada Sądownictwa w Konstytucji RP



Komisja śledcza jako szczególny aspekt funkcji kontrolnej Sejmu



Najwyższa Izba Kontroli w Konstytucji RP



Rzecznik Praw Obywatelskich w Konstytucji RP

Wydawcy

Warszawa, lipiec 2017 roku

8

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

9

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Dear Readers,

we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Members and Associates of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw.

This series of monographies entitled “TWENTY YEARS OF POLISH CONSTITUTION” will encompass four volumes.

VOLUME 1 – HISTORY OF ENACTION, PROPOSED AMENDMENTS AND BASIC PRINCIPLES will include following chapters:



History of the inception of the Constitution from the year 1997



Proposals of amendments to Polish Constitution due to membership in the European Union



Preamble – definition, history, content, normative character



Values included in the Polish Constitution – their content and explanation



Social security in the light of the constitutional principle of social justice 10

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE



Relationship between provisions of Polish Constitution and provisions of international conventions in the scope of cultural goods and national heritage protection



Civic duties in the Polish Constitution

VOLUME 2 – POLITICAL SYSTEM’S PRINCIPLES, FREEDOMS, RIGHTS AND DUTIES OF HUMANS AND CITIZENS will include following chapters:



Social market economy as the basis of Polish economic system



Montesquieu's separation of powers in the Polish Constitution



Expropriation in the Polish Constitution



Relationship between the state and religious organizations in the Polish Constitution



Status of national and ethnic minorities in the Polish Constitution



Energy security in the Polish Constitution



Right to a fair trial in the Polish Constitution

VOLUME 3 – FREEDOMS, RIGHTS AND DUTIES OF HUMANS AND CITIZENS AND OTHER ISSUES will include following chapters:



Prohibition of double penalty in the Polish Constitution



Right to privacy and data protection of persons monitored by unmanned aircraft in the Polish Constitution



Freedom of speech and medical ethics 11

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE



Labour law in the Polish Constitution



Role of the president in the Polish Constitution and political practice



Position of the local government in the Polish Constitution



The National Bank of Poland in the Polish Constitution

VOLUME 4 – JUDICIARY AND CONTROL BODIES will include following chapters:



Judiciary in the Polish Constitution



Crisis around Constitutional Tribunal - beginning and escalation



Locus standi of employers’ organizations to make abstract review of the legality of law



Tribunal of State in the Polish Constitution



National Council of the Judiciary of Poland in the Polish Constitution



Investigative commission as the part of the Sejm’s control function



Supreme Audit Office in the Polish Constitution



Ombudsman in the Polish Constitution

Publishers

Warsaw, June 2017

12

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

13

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS HISTORIA POWSTANIA KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Z 1997 ROKU (Katarzyna Łytkowska) .................................................................................. 16 HISTORY OF THE INCEPTION OF THE CONSTITUTION FROM THE YEAR 1997 (Katarzyna Łytkowska) ......................................................................................................... 16 PROJEKTY NOWELIZACJI KONSTYTUCJI RP W ZWIĄZKU Z CZŁONKOSTWEM W UNII EUROPEJSKIEJ (Iwona Miedzińska) ............................. 34 PROPOSALS OF AMENDMENTS TO POLISH CONSTITUTION DUE TO MEMBERSHIP IN THE EUROPEAN UNION (Iwona Miedzińska) .............................. 34 PREAMBUŁA – DEFINICJA, HISTORIA, TREŚĆ, NORMATYWNY CHARAKTER (Izabela Niczyporuk) .............................................................................................................. 51 PREAMBLE – DEFINITION, HISTORY, CONTENT, NORMATIVE CHARACTER (Izabela Niczyporuk) .............................................................................................................. 51 WARTOŚCI ZAWARTE W KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ – ICH TREŚĆ I WYKŁADNIA (Kamila Ziemian)......................................................................................... 68 VALUES INCLUDED IN THE POLISH CONSTITUTION – THEIR CONTENT AND EXPLANATION (Kamila Ziemian) ..................................................................................... 68 ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE W ŚWIETLE KONSTYTUCYJNEJ ZASADY SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ (Marta Sobiecka) ................................................ 82 SOCIAL SECURITY IN THE LIGHT OF THE CONSTITUTIONAL PRINCIPLE OF SOCIAL JUSTICE (Marta Sobiecka) .................................................................................. 82 14

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

RELACJA PRZEPISÓW KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ DO KONWENCJI MIĘDZYNARODOWYCH W ZAKRESIE OCHRONY DÓBR KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO (Aleksandra Penszyńska) ................. 94 RELATIONSHIP BETWEEN PROVISIONS OF POLISH CONSTITUTION AND PROVISIONS OF INTERNATIONAL CONVENTIONS IN THE SCOPE OF CULTURAL GOODS AND NATIONAL HERITAGE PROTECTION (Aleksandra Penszyńska) ....................................................................................................... 94 OBOWIĄZKI OBYWATELSKIE W KONSTYTUCJI RP (Olga Stobiecka) .............. 111 CIVIC DUTIES IN THE POLISH CONSTITUTION (Olga Stobiecka)........................ 111 INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE .................... 123

15

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

KATARZYNA ŁYTKOWSKA1

HISTORIA POWSTANIA KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Z 1997 ROKU

HISTORY OF THE INCEPTION OF THE CONSTITUTION FROM THE YEAR 1997 słowa kluczowe: polska scena polityczna, konstytucja, ustawa zasadnicza, konstytucjonalizm

keywords: polish political scene, constitution, basic law, constitutionalism

STRESZCZENIE Konstytucja jest najważniejszym źródłem prawa w każdym systemie prawnym. Jej zadaniem jest konsolidowanie obywateli poprzez kulturę, tradycję i zasady, na których zbudowany jest system prawny. Obowiązująca polska konstytucja została uchwalona 2 kwietnia 1997 roku. Zastąpiła ona czasowe regulacje wprowadzone 17 października 1992 roku zwane Małą Konstytucją. Niniejszy rozdział ma na celu ukazanie kolejnych stadiów procesu tworzenia naszej konstytucji. Jego zadaniem jest umożliwienie lepszego zrozumienia kształtu i treści obecnie obowiązującej ustawy zasadniczej.

1

Studentka II roku prawa i I roku prawa kanonicznego na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II w Lublinie

16

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

EXTRACT

Constitution is the most important source of law in the legal system of the given state.

Its purpose is consolidating citizensof the given country through culture, tradition and principles building the legal system. The current Polish Constitution was adopted on April 2, 1997. It replaced the temporary amendments put into place on October 17, 1992 called as “Small Constitution”. This chapter is aimed at showing subsequent stages of the constitution development process. Therefore its purpose is to allow for better understsnding of the shape and content of current Constitution.

WPROWADZENIE Józef Piłsudski bardzo często lubił powtarzać dzieciom: „uczcie się historii, znajomość jej jest bardzo potrzebna w życiu.”2 Bez wątpienia historię należy znać i wyciągać z niej konkretne wnioski, pomocne w budowaniu nowej rzeczywistości. Nie inaczej jest z polskim konstytucjonalizmem, który ma już kilkaset lat. Było wiele aktów zarówno uchwalanych jak i oktrojowanych, które mogą posłużyć za cenne źródło informacji nawet obecnie przy stanowieniu prawa. W tym roku będziemy obchodzić 226 rocznicę uchwalenia słynnej „Ustawy Rządowej z dnia 3-go maja 1791r.”. Niejednokrotnie podkreśla się, iż nie był to pierwszy akt, traktujący o ustroju RP, a pierwowzory ustawy zasadniczej pojawiły się nawet już w XVI wieku. Mowa tutaj m.in. o artykułach henrykowskich czy innych aktach z 1573r. lub nawet wcześniejszych takich jak tzw. konstytucje radomskie z 1505r. Polska tradycja konstytucyjna jest bowiem bardzo długa nie tylko w porównaniu do państw Europy, ale i całego świata.3 Na samym początku należy poruszyć fundamentalną kwestię dla dalszych rozważań – czym jest konstytucja? Myśląc o niej często przywodzą się na myśl dwa obrazy: albo akt prawny o najwyższej mocy prawnej w państwie, albo całokształt norm prawnych określających ustrój państwa i podstawowe zasady nim kierujące. Powzięto, zatem, łacińskie słowa, aby stworzyć termin, jak najwierniej odzwierciedlający samą istotę pojęcia.

2

Życie prywatne elit Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. S. Kopra, Warszawa 2009, s. 138 Ustroje. Historia i współczesność. Polska – Europa – Ameryka Łacińska. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Jackowi Czajowskiemu, pod red. M. Grzybowskiego i G. Kuca, Kraków 2013, s. 28 3

17

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

„Constitutio”4, „constituere”5 znaczy tyle, co postanowić, zorganizować, porządkować, regulować, „constans”6 – pojęcie najczęściej spotykane w fizyce – oznacza stałość, niezmienność. W tych dwóch słowach uwypuklone są wszystkie podstawowe cechy konstytucji. Jest to podjęta przez członków zbiorowości decyzja (spisana lub nie) organizująca strukturę społeczną, jaką jest państwo. Porządkuje fundamentalne zasady rządzące nim oraz jego obywatelami, reguluje stosunki pomiędzy strukturą państwową a jednostką (a także w drugą stronę – np. obowiązki obywatela RP) oraz pomiędzy organami administracji publicznej, klasyfikuje poszczególne normy, nadając im odpowiednią rangę prawną, stawia państwo na adekwatnym miejscu w stosunkach międzynarodowych.

Dodatkowo, nie jest przeznaczona do ciągłej zmiany – wręcz przeciwnie – nowelizacje powinny być epizodyczne i bardzo przemyślane, aby nie doprowadzić do destabilizacji systemu prawnego, a go udoskonalać.

To uniwersalne rozumienie znajduje jak najbardziej swoje odzwierciedlenie w polskiej ustawie zasadniczej. Już w jej preambule podana jest definicja tego aktu, w miejscu, gdzie ustrojodawca podkreślił, iż prawa tu zawarte wynikły z postanowienia: „(…) / ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej / jako prawa podstawowe dla państwa / (…) / a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.”7 Następnie w art. 7 czytamy o zasadzie legalizmu (zasada praworządności), a art. 8 ust. 1, traktuje o tym, że konstytucja jest „najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej”, co potwierdza art. 87 ust. 1, który ustala hierarchię źródeł powszechnie obowiązującego prawa RP. W tym przejawia się to zorganizowanie, porządkowanie i regulowanie, które pojawiło się w zakresie łacińskiego czasownika „constituere”. Na samym końcu warto przytoczyć rozdział XII (art. 235), który informuje o możliwości zmiany ustawy zasadniczej. Polska konstytucja należąc do gatunku „sztywnych” cechuje się szczególnym w porównaniu z ustawami zwykłymi, trybem zmiany, koniecznością ich zatwierdzenia przez referendum ogólnokrajowe czy niemożnością zmiany pewnych jej fragmentów8. W tym przypadku ujawnia się „constans”, czyli ta stałość, niezmienność, która jest tak ważna dla stabilnego systemu 4

Słownik polsko-łaciński, łacińsko-polski. Dictionariumlatino-polonicum, polonico-latinum, pod red. J. Gordona i A. Kłys, 2013, s. 490 5 Słownik polsko-łaciński, łacińsko-polski. Dictionariumlatino-polonicum, polonico-latinum, pod red. J. Gordona i A. Kłys, 2013, s. 491 6 Słownik polsko-łaciński, łacińsko-polski. Dictionariumlatino-polonicum, polonico-latinum, pod red. J. Gordona i A. Kłys, 2013, s. 490 7 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. [w] Konstytucja i prawo konstytucyjne, pod red. D. Dudka, Lublin 2011, s. 78 8 Polskie prawo konstytucyjne, pod. red. D. Góreckiego, Warszawa, 2012, s. 33

18

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

prawnego i poczucia bezpieczeństwa społeczeństwa. Należy zwrócić uwagę również na to, że w Oświeceniu przyjęto nie tylko nowy zakres znaczeniowy słowa konstytucja – wcześniej były to m.in. dokumenty wydawane przez cesarzy rzymskich, dokumenty kościelne, tzw. konstytucje apostolskie, soborowe lub zakonne czy też uchwały sejmowe w Rzeczpospolitej szlacheckiej – lecz także przekonanie, zgodnie z którym każde państwo demokratyczne powinno mieć konstytucję oraz mechanizmy zapewniające jej przestrzeganie i bezpośrednie stosowanie. Jest to współcześnie nazywane zasadą konstytucjonalizmu.9

POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA Po zakończeniu II wojny światowej Rzeczpospolita znalazła się w tzw. bloku wschodnim – w strefie wpływów ZSRR. Wiele lat pracowano nad zbudowaniem całkiem nowego ustroju politycznego, aż 22 lipca 1952r. w państwie uchwalono kolejną ustawę zasadniczą – konstytucję PRL wzorowaną na konstytucji radzieckiej z 1936r. W latach 50.

XX wieku (5 marca 1953r.) do Polski napłynęła wiadomość o śmierci Józefa Stalina.

Spowodowało to złagodzenie zarówno wewnętrznej polityki jak i stosunku do Polski, m.in. miała wtedy miejsce słynna amnestia z 23 marca 1953r., na mocy, której wypuszczono wielu polskich więźniów, przetrzymywanych głównie ze względów politycznych. Amnestia ta objęła więźniów z wyrokiem do 5 lat, matki, które miały dzieci poniżej 10 roku życia, kobiety ciężarne i młodzież przed ukończeniem 18 lat.10 Trzy lata później nastąpił natomiast czas tzw. odwilży gomułkowskiej lub październikowej i wtedy rozpoczęły się pierwsze strajki, które miały istotne znaczenie dla kolejnych wydarzeń. W okresie stalinowskim trudno byłoby sobie wyobrazić taki bunt społeczny.11 Elity rządzące w PRL-u wielokrotnie spotykały się z oporem społeczeństwa. Za pierwsze masowe strajki uważa się te mające miejsce w 1956r. (nazwane poznańskim Czerwcem), w zakładach H. Cegielskiego – wcześniej zakłady im. J. W. Stalina. Był to bunt robotniczy z wiodącym hasłem: „Chleba i wolności”, a jego następstwem – zmiana w kierownictwie PZPR w październiku 1956r., gdzie funkcję I Sekretarza objął po Edwardzie Ochabie Władysław Gomułka. Pomimo tego, kilkanaście lat później doszło do kolejnego

9

Prawo Konstytucyjne, pod red. Ł. Garlickiego, Warszawa 2011, s.32 Europa nie prowincjonalna: przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772-1999, pod red.

K. Jasiewicza, Warszawa 1999, s. 1070 11 Polskie miesiące, czyli kryzys(y) w PRL, pod red. J. Eislera, Warszawa 2008, s. 20 10

19

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

kryzysu politycznego. Tym razem strajk został zapoczątkowany przez studentów, m.in. w Warszawie, Radomiu czy Łodzi, gdzie domagano się szeroko rozumianej liberalizacji życia. Niestety przewrót przeszedł do historii przede wszystkim jako fala antysemityzmu, bowiem wielu Żydów było wówczas usuwanych z partii i obarczanych winą za błędy polityczne i zbrodnie państwowe z okresu stalinowskiego w Polsce. W wyniku tego, władza się obroniła, a po wydarzeniach Marca 1968r. z kraju wyemigrowało ok. 15 000 osób.12 Względny spokój jednak nie zapanował na długo. W grudniu 1970r. nastał ogromny bunt robotniczy na Wybrzeżu, kojarzony współcześnie głównie z wydarzeniami w Gdyni i brutalną pacyfikacją ze strony służb mundurowych. Zakończył się on znów zmianą na stanowisku I sekretarza KC PZPR – został nim Edward Gierek. W czerwcu 1976r. w wyniku kolejnych podwyżek cen żywności znów zawrzało, m.in. w Radomiu. Podczas demonstracji m.in. podłożono ogień pod gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR, wcześniej go plądrując.

Protesty te zostały oczywiście brutalnie stłumione przez oddziały MO oraz ZOMO, a wydarzenia te legły u podstaw powstania Komitetu Obrony Robotników. Kulminacja nastrojów narodowych nastąpiła jednak w sierpniu 1980r. Wtedy to wystąpiły masowe strajki, znów wywołane podwyżką cen, rozciągające się od Warszawy i Lublina aż po Wybrzeże.

Kluczowe momenty miały miejsce w Stoczni Gdańskiej, gdzie protesty miały przyczyny personalne, bowiem początkowo dążono do przywrócenia do pracy Anny Walentynowicz, długoletniej pracowniczki stoczni, a później również pojawiły się inne postulaty. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, na czele, którego stanął Lech Wałęsa. Sformułowano 21 postulatów, zaakceptowanych 31 sierpnia 1980r. (tzw. porozumienia sierpniowe). Tak powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.

W nocy 12/13 grudnia 1981r. z „uwagi na zagrożenie żywotnych interesów państwa i narodu, w celu przeciwdziałania dalszemu upadkowi dyscypliny społecznej oraz stworzenia warunków skutecznej ochrony spokoju, ładu i porządku publicznego, a także zapewnienia ścisłego przestrzegania przepisów prawa i poszanowania zasad współżycia społecznego (…)” wprowadzono stan wojenny (uważany obecnie za niezgodny z ówcześnie obowiązującą Konstytucją PRL). Rada Państwa podjęła uchwałę ws. jego zawieszenia 31 grudnia 1982r., ale formalnie zniesiony został 22 lipca 1983r. Był to czas wzmożonej kontroli obywateli przez państwo i służby mundurowe, a wiele osób wówczas internowano.

12

Polskie miesiące, czyli kryzys(y) w PRL, pod red. J. Eislera, Warszawa 2008, s. 34

20

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

POLSKA SCENA POLITYCZNA LAT 1989-1997 Wszystkie wyżej wymienione wydarzenia doprowadziły obie strony do negocjacji.

Zarówno władza jak i opozycja doszły do wniosku, że bez pewnych ustępstw nie utrzymają/zdobędą władzy. Z tego powodu doszło do wspólnych obrad, do których przygotowywano się na rozmowach w ośrodku konferencyjnym MSW w Magdalence od 16 września 1988r. (kilkakrotnie nawet jeszcze w 1989r.).

Obrady Okrągłego Stołu były to negocjacje, prowadzone od 6 lutego do 5 kwietnia 1989r. w Pałacu Rady Ministrów PRL w Warszawie (obecnie Pałac Prezydencki) przez przedstawicieli władz PRL i opozycji solidarnościowej. W obradach brali również udział przedstawiciele Kościołów: rzymskokatolickiego i Ewangelicko-Augsburskiego. Wynikiem długotrwałych rozmów były ustalenia, iż NSZZ „Solidarność” wróci do normalnego funkcjonowania, oprócz tego odbędą się tzw. kontraktowe wybory parlamentarne (z góry ustalono kwotowo, że 65%) mandatów w Sejmie przypadnie stronie koalicyjno-rządowej, a 35% - opozycji) oraz zostanie dokonana nowelizacja konstytucji PRL. Co do ostatniego punktu, został on zrealizowany 7 kwietnia 1989r. – tzw. nowela kwietniowa. Jej najważniejsze postanowienia to: przywrócenie Senatu oraz restytuowanie urzędu Prezydenta PRL, wybieralnego przez Zgromadzenie Narodowe na okres 6 lat z możliwością jednej reelekcji.

Zgodnie ze wcześniejszymi ustaleniami z „Okrągłego Stołu” 4 czerwca 1989r. odbyły się częściowo wolne wybory do Sejmu PRL X kadencji (1989-1991) – tzw. wybory kontraktowe – i całkowicie wolne wybory do Senatu RP I kadencji (1989-1991) Druga tura wyborów parlamentarnych odbyła się 18 czerwca 1989r. Daty te uważa się za koniec realnego socjalizmu w Polsce. W Sejmie przeważała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, która uzyskała 173 mandaty, na drugim miejscu uplasował się KO „Solidarność” – 161 mandatów.

W przypadku Senatu 99 mandatów przypadło „Solidarności”, tylko jeden senator pozostawał niezrzeszony. Marszałkiem Sejmu został Mikołaj Kozakiewicz z ZSL, natomiast Marszałkiem Senatu – Andrzej Stelmachowski z Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, który powstał 23 czerwca 1989r. po zrzeszeniu się posłów i senatorów z ramienia KO „Solidarność”. Prezesem Rady Ministrów wyłonionej pomimo tego, iż funkcjonował równolegle drugi rząd Edwarda Szczepanika na emigracji (do 22 grudnia 1990r.kiedy to rząd krajowy został uznany za prawowity rząd Polski) stał się Tadeusz Mazowiecki, którego ekipa rządząca wywodziła się również z partii komunistycznych (partie, które tworzyły rząd to początkowo PZPR, ZSL, SD 21

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

i początkowo niepartyjna „Solidarność”) Okres, kiedy prezydentem był gen. Wojciech Jaruzelski, a premierem Tadeusz Mazowiecki przeszły do historii pod hasłem: „Wasz Prezydent, nasz Premier”,13 które wzięło się z tytułu artykułu napisanego przez Adama Michnika w 1989r.

Kolejnym etapem „demokratyzacji” ustroju było zastąpienie kolegialnego organu, jakim była Rada Państwa, urzędem Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, na który to urząd został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe 19 lipca 1989r. gen. Wojciech Jaruzelski, wcześniejszy Przewodniczący Rady Państwa, który to 18 września 1990r. zgodził się na spotkaniu polityków na wygaszenie swojej kadencji prezydenckiej. Reformy ciągle trwały. Sejm X kadencji dokonał rewizji konstytucji PRL w dniu 29 grudnia 1989r. (tzw. nowela grudniowa). Zmieniła ona nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska, przywróciła koronę orłu białemu w godle Polski, usunęła artykuły dotyczące kierowniczej roli partii i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, a także wprowadziła zasadę demokratycznego państwa prawnego (obecny art. 2 Konstytucji RP) oraz ustanowiła, iż suwerenem jest Naród, odbierając jednocześnie ten tytuł „ludowi pracującemu miast i wsi”.

W toku dalszych zmian zorganizowano pierwsze po II wojnie światowej wolne wybory prezydenckie, które odbyły się 25 listopada (I tura) i 9 grudnia 1990r. (II tura). Zwyciężył Lech Wałęsa, lecz największym zaskoczeniem był fakt, iż konkurował w II turze nie z Tadeuszem Mazowieckim, ale z niejakim Stanem Tymińskim, „człowiekiem znikąd”14, osobą kompletnie nieznaną społeczeństwu i polskiej scenie politycznej. Niedługo później, 22 grudnia 1990r. na Zamku Królewskim w Warszawie Ryszard Kaczorowski, ostatni polski Prezydent na Uchodźstwie przekazał insygnia władzy państwowej prezydentowi Lechowi Wałęsie, uznając go tym samym za prawowitą głowę państwa Rzeczpospolitej Polskiej.15 Na długo przed upływem kadencji Sejmu 25 listopada 1990r. ówczesny premier złożył dymisję swojego rządu, pełniąc swoje obowiązki do czasu powołania nowego pod kierownictwem Jana Krzysztofa Bieleckiego (12 stycznia 1991r.). Nowy premier był posłem OKP i działaczem Kongresu Liberalno-Demokratycznego, jednak był zmuszony złożyć dymisję w związku z przedwczesnymi wyborami do Sejmu i jego ukonstytuowaniem się 27 października 1991r., kiedy to odbyły się następne wybory parlamentarne, tym razem już

13

A. Michnik, Wasz Prezydent, nasz Premier, Gazeta Wyborcza nr 40/1989, s.1 Retoryka i polityka: dwudziestolecie polskiej transformacji, pod red. M. Czyżewskiego, S. Kowalskiego, T. Tabako, Warszawa 2010, s. 66 15 Polska i Polacy poza granicami kraju w polskiej polityce i myśli politycznej XX wieku, pod red.

M. Alberskiej, R. Juchnowskiego, Wrocław 2006, s.50 14

22

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

całkowicie wolne. Wybrano w nich Sejm I kadencji, w którym zwyciężyła Unia Demokratyczna – partia centrowa powstała z inicjatywy Tadeusza Mazowieckiego w 1990r. skupiająca wywodzące się z „Solidarności” środowiska polityczne – i Senat II kadencji.

Niebawem, bo w dniu 23 grudnia 1991r. powołano nowy rząd – Jana Olszewskiego – adwokata, opozycjonisty i członka Porozumienia Centrum (partii-poprzedniczki PiS, założonej w 1990r., której liderem był Jarosław Kaczyński). Był to krótki okres, ponieważ 7 lipca 1992r. Waldemar Pawlak, podał się do dymisji. Rząd Hanny Suchockiej– konstytucjonalistki, działaczki Unii Demokratycznej powołano 11 lipca 1991r. Dzięki sytuacji powstałej przy jego odwołaniu, obecnie w konstytucji mamy niewiele różniące się rozwiązania z tymi, z które pojawiały się w „Małej Konstytucji”. Pierwszym przykładem jest instytucja obowiązkowego konstruktywnego wotum nieufności. W roku 1993 kiedy to udzielono rządowi Hanny Suchockiej wotum nieufności większością jednego głosu bez jednoczesnego wskazania innego kandydata na to stanowisko doszło do sytuacji, gdzie Sejm, nie wybierając nowego szefa rządu uległ rozwiązaniu przez prezydenta Lecha Wałęsę.

Obecnie takie odwołanie premiera wraz z rządem nie byłoby możliwe ze względu na odpowiednie zapisy w konstytucji. Dodatkowo, proces obalenia tej Rady Ministrów obnażył problem związany z rozwiązywaniem izb. Otóż, pomiędzy 29 maja a 26 października 1993r. rząd działał bez kontroli parlamentarnej, gdyż formalnie rzecz ujmując Sejm już nie mógł zbierać się na posiedzenia, gdyż jego kadencja została zakończona. Patrząc na te doświadczenia, które wprowadzały na polską scenę polityczną kolejną porcję chaosu i destabilizowały ją jeszcze bardziej, obecnie w konstytucji rozwiązanie to zostało zastąpione skróceniem kadencji Sejmu, które polega na tym, iż nie ma przerw pomiędzy poszczególnymi kadencjami parlamentu przez co łatwiej jest zachować ciągłość polityczną.

19 września 1993r. odbyły się wybory parlamentarne do Sejmu II kadencji i Senatu III kadencji. zarządzone przez Lecha Wałęsę. Zwyciężyła koalicja Sojuszu Lewicy Demokratycznej, która stworzyła rząd (w zasadzie była to sama Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, poza Markiem Pol, który reprezentował Unię Pracy) razem z Polskim Stronnictwem Ludowym, a Prezesem Rady Ministrów został Waldemar Pawlak.

Ten rząd również nie dotrwał do końca kadencji Sejmu, ponieważ pomiędzy koalicjantami zaczęło dochodzić do sporów, ponadto prezydentowi Lechowi Wałęsie zależało na odwróceniu kursu politycznego. Premier podał się do dymisji 1 marca 1995r., a 7 marca tegoż samego roku szefem rządu, również zdominowanego przez środowiska lewicowe został Józef Oleksy. Niestety prawicowa opozycja i problemy wokół osoby Prezesa RM doprowadziły do 23

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

tego, iż on sam podał się do dymisji i skończył kadencję 7 lutego 1996r., a prezydent Aleksander Kwaśniewski (również pochodzący z lewicy) powołał na to stanowisko Włodzimierza Cimoszewicza, kojarzonego z reformą „Centrum”, który zakończył prowadzenie swojej polityki wraz z upływem kadencji Sejmu, sprawując urząd do czasu zaprzysiężenia nowego centrowo-prawicowego składu (Akcja Wyborcza „Solidarność” oraz Unia Wolności) pod kierownictwem Jerzego Buzka 31 października 1997r. i nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Tak jak zostało zaznaczone wybór nowego szefa rządu był tu związany z wyborami parlamentarnymi, które odbyły się 21 września 1997r.

Zwyciężyła w nich AWS, która weszła w wyżej wspomnianą koalicję rządową. Okres 19891997 był bardzo dynamiczny, patrząc na polską scenę polityczną. Ten polityczny zamęt spowodował rozciągnięcie procesu tworzenia konstytucji, przez liczne spory i zmiany w treści przepisów, problemy z uzyskaniem większości, czy nawet zebraniem Zgromadzenia Narodowego.

USTAWA Z 23 KWIETNIA 1992 ROKU Tworzeniu każdej konstytucji muszą towarzyszyć dwa aspekty – materialny i formalny. W przypadku obecnie obowiązującej ustawy zasadniczej na pierwszy aspekt składał się cały proces od 1989r., którego zwieńczeniem było uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast elementem formalnym była „Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”, czyli normatywna podstawa do przeprowadzenia całego procesu legislacyjnego.

Została ona uchwalona przez Sejm RP I kadencji (urząd Prezydenta RP sprawował wtedy Lech Wałęsa). Ustawa stanowiła przede wszystkim, że Konstytucja RP ma zostać uchwalona przez Sejm i Senat (izby te miały być połączone w Zgromadzenie Narodowe [dalej: ZN]), a zatem nakazywała utworzenie Konstytuanty. Ponadto, konstytucja miała zostać przyjęta przez Naród w drodze referendum, które powinno zostać zarządzone przez Prezydenta w ciągu 14 dni od daty jej uchwalenia przez ZN i przyjęta, gdy za nią opowie się większość biorących udział w głosowaniu. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługiwało w terminie 6 miesięcy od dnia ukonstytuowania się Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego (dalej: KKZN lub KK), po pierwsze właśnie jej, (miała ona zostać utworzona na podstawie tej ustawy z grupy 46 posłów i 10 senatorów), a ponadto: grupie 56 członków ZN, Prezydentowi

24

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Rzeczypospolitej Polskiej oraz grupie 500 000 wyborców do KKZN (na mocy nowelizacji z 1994r.).

Po zebraniu projektów Konstytucji Sejm miał przeprowadzić debatę nt. zasadniczych kwestii ustrojowych wskazanych przez KK, a później kolejno: uchwaloną w drugim czytaniu Konstytucję Marszałek Sejmu powinien przesłać Prezydentowi oraz zarządzić jej podanie do wiadomości publicznej, a następnie po otrzymaniu w terminie 60 dni od dnia przesłania Konstytucji propozycji zmian rozpatrzeć je w trzecim czytaniu. Samo uchwalenie Konstytucji w trzecim czytaniu zgodnie z ustawą powinno nastąpić większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby członków ZN, a Prezydent miał podpisać przyjętą w referendum ustawę zasadniczą i zarządzić jej niezwłoczne ogłoszenie w Dz. U. TZW. „MAŁA KONSTYTUCJA” – CZAS PROWIZORIUM KONSTYTUCYJNEGO Kolejnym etapem przygotowań było uchwalenie ustawy, która na czas procesu legislacyjnego stanowiłaby o podstawowych dla państwa kwestiach. „Mała Konstytucja” uchyliła Konstytucję PRL, pozostawiając w mocy 63 artykuły (rozdział 1, 4, 7 z wyjątkiem art. 60 ust. 1, rozdziały 8, 9 z wyjątkiem art. 94 oraz rozdział 10 i 11). Ogólnie, zgodnie ze swoim tytułem skupiała się przede wszystkim na ustaleniu, jakie organy sprawują władzę ustawodawczą i wykonawczą w państwie oraz określeniu ich w jak najdokładniejszy sposób – wyłaniała sposób powoływania, strukturę i kompetencje poszczególnych ciał politycznych (Sejmu, Senatu, Prezydenta, Rady Ministrów), wspominała o administracji rządowej (głównie o wojewodzie jako przedstawicielu rządu w terenie), a także bardziej precyzyjnie stanowiła o samorządzie terytorialnym. Określiła go jako podstawową formę organizacji lokalnego życia publicznego. Wprowadzono też pojęcie „wspólnoty” mieszkańców określonego terytorium16. Ponadto rozwinęła problematykę referendum konstytucyjnego, co było nowością w polskim prawie konstytucyjnym, wyrazem dążeń ówczesnego ustrojodawcy do wzmocnienia rangi tej instytucji ustrojowej jako formy przejawu demokracji bezpośredniej.

Tak jak obecna Konstytucja z 1997r., ustawa ta przewidywała dwa rodzaje referendum fakultatywnego – na szczeblu ogólnopaństwowym, a także na szczeblu lokalnym.17 Normowała same fundamentalne, kluczowe kwestie dla istnienia i funkcjonowania państwa w czasach prowizorium konstytucyjnego, tak naprawdę na nowo ukształtowała system 16

Historia ustroju Polski, pod red. M. Kallas, Warszawa 2005, s. 399 Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, pod red.

J. Kucińskiego, W. J. Wołpiuka, Warszawa 2012, s.30 17

25

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

polityczny w Polsce18, gdyż wiele pobocznych spraw było uregulowanych w przepisach znajdujących się w innych aktach (posiadaliśmy wtedy tak naprawdę konstytucję materialną składającą się zarówno z „Małej Konstytucji”, jak i utrzymanych w mocy przepisów Konstytucji PRL, a także ustawy konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1992r.).

SIEDEM PROJEKTÓW KONSTYTUCJI RP I PROCES LEGISLACYJNY Zanim powstał jeden, w miarę spójny, obecnie obowiązujący tekst konstytucji pojawiały się liczne spory, wynikające z wielu przyczyn, ale najczęściej podstawowym problemem był fakt, iż prawodawcy wywodzili się z partii, których założenia w pewnych kwestiach nie przewidywały możliwości kompromisu. Należy zauważyć iż sam proces powstawania dokumentu był bardzo rozłożony w czasie.

Siedm projektów wpłynęło do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego.

Na ich podstawie próbowano wypracować jedyny projekt ustawy zasadniczej. Podmiotami, które przedłożyły te projekty byli: Senat I kadencji (grupa 58 posłów i senatorów), grupa 62 posłów i senatorów, członków Sojuszu Lewicy Demokratycznej – Klubu Parlamentarnego, grupa 63 posłów i senatorów – członków Klubu Parlamentarnego Unia Demokratyczna, grupa 61 posłów i senatorów, reprezentujących głównie Klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz m.in. Koło Parlamentarne Unii Pracy, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej; (z dołączoną Kartą Praw i Wolności), grupa 58 posłów i senatorów, w tym wszystkich członków Klubu Parlamentarnego Konfederacja Polski Niepodległej19. Ostatnia idea była projektem obywatelskim złożonym przez „Solidarność”.

Wszystkie wyżej wymienione propozycje zostały poddane pod dyskusję, w której uczestniczyło 46 posłów i 10 senatorów należących do KKZN, jak również wybitni przedstawiciele środowiska konstytucjonalistów, w zakresie doradczym. We wrześniu 1994r. odbyło się pierwsze czytanie projektów, a Zgromadzenie Narodowe zadecydowało, iż zostaną one odesłane do KKZN, na której czele stał wtedy Aleksander Kwaśniewski (do 5 grudnia 1995r.20) reprezentujący środowisko lewicowe – SdRP. Po dojściu do pewnego rodzaju kompromisu, 16 stycznia 1997r. przygotowano jednolity projekt konstytucji.

W związku z tym, że twórcy projektów wywodzili się z różnych środowisk politycznych 18

P. Podgórski, Pozycja prezydenta w ustroju politycznym III RP, Acta Pomerania, nr 4/2012, s. 33 Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego, pod red. M. Piechowiak, Warszawa 2012, s. 187 20 S. Jakubczak, Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, Przegląd Sejmowy, nr 4(12)/1995, s. 297 19

26

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

i społecznych, pragnęli położyć nacisk na odmienne kwestie. Spowodowało to, że zrodziło się wiele konfliktów i rozterek jak to wszystko pogodzić. Można je podzielić na cztery podstawowe kategorie: zakres kompetencji Prezydenta RP (wzmocnienie/osłabienie), stosunki państwo-kościoły (od modelu ścisłego związku do kompletnego rozdziału), zakres ochrony życia, a także prawa socjalne (politycy bardzo pro socjalni/skrajni kapitaliści).

W międzyczasie ukształtowała się większość konstytucyjna w Zgromadzeniu Narodowym (SLD+PSL+UP+UW) i 22 marca 1997r. odbyło się drugie czytanie projektu konstytucji. Został on uchwalony i trafił do prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, który zgłosił 41 poprawek do tekstu.21 Projekt wrócił do ZN, które niektóre ze zmian przyjęło, a pozostałe odrzuciło. Konstytucja została ostatecznie przyjęta w trzecim czytaniu 2 kwietnia 1997r. większością 2/3 głosów przy quorum.

REFERENDUM KONSTYTUCYJNE Ówczesny Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski w dzień przyjęcia ustawy zasadniczej przez Zgromadzenie Narodowe, tj. 2 kwietnia 1997r. wydał zarządzenie „w sprawie przeprowadzenia referendum konstytucyjnego”, wyznaczając w nim termin na 25 maja 1997r. Zgodnie z obwieszczeniem PKW z dnia 26 maja 1997r. „o wynikach głosowania i wyniku referendum konstytucyjnego przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997r.”, można poświadczyć iż odbyło się ono, a pytanie brzmiało następująco: „Czy jesteś za przyjęciem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997r.?”

Wedle początkowo przedstawionych danych referendum przeprowadzono w 22 795 obwodach do głosowania, uprawnionych do głosowania było 28 324 965 osób, oddano 1068 nieważnych kart, natomiast liczba oddanych kart ważnych wyniosła 12 139 790. Podług tego, frekwencja wyniosła 42,86%, przy czym głosy ważne oddało 11 969 755 osób (98,599% głosujących; 42,258% wszystkich uprawnionych), w tym 6 398 316 opowiedziało się „za” przyjęciem konstytucji (53,454% ważnie oddanych głosów, co stanowi 22,588% wszystkich uprawnionych), a 5 571 439 - „przeciw” (46,546% ważnie oddanych głosów, co z kolei stanowi 19,669% wszystkich uprawnionych).

Niedługo później pojawiło się kolejne obwieszczenie PKW z dnia 8 lipca 1997r. „o skorygowanych 21

wynikach

głosowania

i

wyniku

referendum

Projekty Konstytucji 1993-1997 cz. 1, pod red. R. Chruściaka, Warszawa 1997, s. 35

27

konstytucyjnego

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997r.”. Zgodnie z nim referendum przeprowadzono w 22 792 obwodach do głosowania, w których uprawnionych do głosowania było 28 319 650 osób. Oddano 1068 nieważnych kart, a liczba oddanych kart ważnych wyniosła 12 137 136 (stanowi to 42,857% ogółu uprawnionych do głosowania). Głosy ważne oddało 11 967 134 osoby – to 98,599% głosujących oraz 42,257% wszystkich uprawnionych, w czym 6 396 641 osób było „za” (53,451% ważnie oddanych głosów; 22,587% ogółu uprawnionych do głosowania) natomiast 5 570 493 osób było „przeciw” (46,548% ważnie oddanych głosów; 19,67% ogółu uprawnionych do głosowania).

Zainteresowanie tym wydarzeniem było w społeczeństwie znikome, na co wskazuje niska frekwencja. Wynika to prawdopodobnie z długotrwałego braku realnego wpływu obywateli na politykę państwa oraz brakiem poczucia przywiązania i odpowiedzialności za nią. Jednakowoż tak samo jak na gruncie obowiązującej obecnie ustawy zasadniczej również wówczas (o czym już wyżej wspomniano) referendum konstytucyjne nie posiadało wymogu frekwencji, zatem liczba osób, udających się do urn z punktu widzenia prawnego nie jest zbyt znacząca.

Jest

to

swego

rodzaju

osobliwość,

szczególny

charakter

referendum

konstytucyjnego w związku z czym referendum z 1997r. posiadało wszystkie trzy cechy: było ważne22, wiążące (ze względu na brak wymagalnego progu frekwencji) oraz miało charakter rozstrzygający, ponieważ więcej osób opowiedziało się „za” niż „przeciw” przyjęciu ustawy zasadniczej.

Po sprostowaniu wyników przez PKW i rozstrzygnięciu przez Sąd Najwyższy o ważności referendum konstytucyjnego Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski podpisał 16 lipca 1997r. uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe i przyjętą przez Naród Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej i zarządził jej opublikowanie w Dzienniku Ustaw. Tego samego dnia tekst ukazał się w publikatorze oznaczonym: Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483.

Zgodnie z art. 243 konstytucji, weszła ona w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, tj. 17 października 1997r. Jednocześnie zgodnie z art. 242 straciły moc dwie ustawy konstytucyjne – z dnia 17 października 1992r. („mała konstytucja”) oraz z 23 kwietnia 1992r., a także utrzymane w mocy przepisy Konstytucji PRL z 1952r.

22

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1997r., sygn. aktu III SW 435/97

28

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

SPROSTOWANIA I NOWELIZACJE W pierwotnym tekście Konstytucji znalazły się dwa małe, ale bardzo istotne przy interpretacji przepisów błędy (por. Dz. U. 1997 Nr 78 poz. 483). Zgodnie z art. 17 ust. 1-3 ustawy z dnia 20 lipca 2000r. „o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych” zostały one sprostowane obwieszczeniem Prezesa Rady Ministrów (Jerzy Buzek) w dniu 26 marca 2001r. „o sprostowaniu błędów”. Znajdowały się one w: art. 31 w ust. 3, gdzie zamiast wyrazu „by” powinien być wyraz „być” oraz w art. 93 w ust. 1, gdzie zamiast wyrazu „organizacyjne” powinien być wyraz „organizacyjnie”.

Do chwili obecnej Konstytucja RP była nowelizowana dwukrotnie – w roku 2006 i 2009. Pierwsza ze zmian dotyczyła głośnego problemu związanego z ENA, czyli Europejskim Nakazem Aresztowania i rozbudowania art. 55 konstytucji dot. ekstradycji, dodając obecne ust. 2 i 3 oraz modyfikując pozostałe jednostki redakcyjne. Weszła w życie z dniem ogłoszenia zgodnie z art. 2 ustawy. Druga poprawka odnosiła się do biernego prawa wyborczego (art. 99 konstytucji, gdzie dodano ust. 3), zakazując kandydowania do Sejmu i Senatu osobom skazanym „prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego”. Zgodnie z art. 3 ustawy nowelizującej weszła ona w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia. W stanie z 2009r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej obowiązuje do dnia dzisiejszego .

PODSUMOWANIE W preambule pojawia się nazwa Trzeciej Rzeczypospolitej. Pomimo, że przyjmuje się, iż polska ciągłość państwowa została zachowana, można zauważyć, że ustrój w 1989 roku należało stworzyć od podstaw. Nie ulega wątpliwości, iż proces transformacji ustrojowej i tworzenia konstytucji w Polsce był bardzo długi. Pozostałe państwa tzw. bloku wschodniego o wiele szybciej poradziły sobie z uregulowaniem wielu spraw, byliśmy jednym z ostatnich krajów, które przeprowadziło w pełni wolne wybory do obu izb parlamentu (1991r.).

Niewątpliwie na duże uznanie zasługuje fakt, iż w Polsce cały proces transformacyjny nastąpił w miarę możliwości spokojnie, bez takiego rozlewu krwi jak to miało miejsce np. w Rumunii.

29

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

SUMMARY

In the preamble to our Constitution our state is called as Third Polish Republic.

Although, it is understandable that polish state continuity was saved, it can be noticed that after 1989 polish people had to create the system again. There is no doubt that the process of political transformation and creation of constitution in Poland was very long. The rest of members of Communism Bloc regulated faster a lot of issues; we were one of the last countries which held an really free election to both houses of the Parliament (1991).

Undoubtedly, Poland’s system transformation was peaceful and without bloodshed, as it was in Romania.

30

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. 1997 Nr 78, poz. 483) 2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483) 3. Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 maja 1997r. o wynikach głosowania i wyniku referendum konstytucyjnego przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997r. (Dz. U. 1997 nr 54 poz. 353) 4. Obwieszczenie

Państwowej

Komisji

Wyborczej

z

dnia

8

lipca

1997r.

o skorygowanych wynikach głosowania i wyniku referendum konstytucyjnego przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997r. (Dz. U. 1997 nr 75 poz. 476) 5. Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 marca 2001r. o sprostowaniu błędów (Dz. U. 2001 Nr 28 poz. 319) 6. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 września 1996r. w sprawie trybu likwidacji ministerstw i urzędów znoszonych w ramach reformy centrum administracyjno-gospodarczego Rządu oraz trybu organizowania ministerstw, urzędów i innych organów utworzonych w ramach tej reformy. (Dz. U. 1996r. Nr 108, poz. 517) 7. Uchwała Rady Państwa z dnia 12 grudnia 1981r. o sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa (Dz. U. 1981 nr 29 poz. 155; realnie brak w Dz. U.) 8. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1997r. w sprawie ważności referendum konstytucyjnego przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997r., sygn. aktu III SW 435/97

31

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

9. Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1992 Nr 67, poz. 336) 10. Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. 1992 nr 84 poz. 426) 11. Ustawa konstytucyjna z dnia 22 kwietnia 1994r. o zmianie ustawy konstytucyjnej o trybie

przygotowania

i

uchwalenia

Konstytucji

Rzeczypospolitej

Polskiej

(Dz. U. 1994 nr 61 poz. 251) 12. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. 1989 Nr 19, poz. 101) 13. Ustawa z dnia 29 grudnia 1989r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. 1989 Nr 75, poz. 444) 14. Ustawa z dnia 20 lipca 2000r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. 2000 Nr 62 poz. 718) 15. Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. w sprawie przeprowadzenia referendum konstytucyjnego (Dz.U. 1997 nr 31 poz. 174)

Wydawnictwa zwarte:

1. Alberska M., Juchnowski R., Polska i Polacy poza granicami kraju w polskiej polityce i myśli politycznej XX wieku, Wrocław 2006 2. Borowiec P., Czas polityczny po rewolucji: Czas w polskim dyskursie politycznym po 1989r., Kraków 2013 3. Chruściak R., Projekty Konstytucji 1993-1997,cz. 1, Warszawa 1997 4. Czyżewski M., Kowalski S., Tabako T. Retoryka i polityka: dwudziestolecie polskiej transformacji, Warszawa 2010, str. 66 5. Eisler J., Polskie miesiące, czyli kryzys(y) w PRL, Warszawa 2008 32

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

6. Garlicki Ł., Prawo Konstytucyjne, Warszawa 2011 7. Grzybowski M., Kuc G., Ustroje. Historia i współczesność. Polska – Europa – Ameryka

Łacińska.

Księga

jubileuszowa

dedykowana

profesorowi

Jackowi

Czajowskiemu, Kraków 2013 8. Jasiewicz K., Europa nie prowincjonalna: przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej

(Białoruś,

Litwa,

Łotwa,

Ukraina,

wschodnie

pogranicze

III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772-1999, Warszawa 1999 9. Kallas M., Historia ustroju Polski, Warszawa 2005 10. Kuciński J., Wołpiuk W.J., Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012 11. Piechowiak M., Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego, Warszawa 2012

Artykuły: 1. Jakubczak S., Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, Przegląd Sejmowy, nr 4(12)/1995 2. Podgórski P., Pozycja prezydenta w ustroju politycznym III RP, Acta Pomerania, nr 4/2012

Źródła internetowe:

1. http://okragly-stol.pl/okragly-stol/ 2. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1791 3. http://wszechnica.trybunal.gov.pl/konstytucje%20RP_wystawa.pdf 4. http://www.nmm.pl/aktualnosci/niezwykla-historia-postulatow-solidarnosci 5. http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/page.xsp/archiwu 33

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

IWONA MIEDZIŃSKA23

PROJEKTY NOWELIZACJI KONSTYTUCJI RP W ZWIĄZKU Z CZŁONKOSTWEM W UNII EUROPEJSKIEJ

PROPOSALS OF AMENDMENTS TO POLISH CONSTITUTION DUE TO MEMBERSHIP IN THE EUROPEAN UNION

słowa kluczowe: Konstytucja RP, nowelizacja konstytucji, Unia Europejska

keywords: Polish Constitution, amendment of the constitution, European Union

STRESZCZENIE Przedmiotem rozdziału są projekty nowelizacji Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej24 dotyczące członkostwa Polski w Unii Europejskiej25. Celem niniejszego rozdziału jest znalezienie odpowiedzi na następujące pytania: Czy Konstytucja RP wsposób wystarczający określa ramy prawne członkostwa Polski w Unii Europejskiej?; Jakie projekty 23

Prawnik, politolog; doktorantka III roku studiów doktoranckich na kierunku prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka kilkunastu publikacji z zakresu studiów europejskich, zwłaszcza prawa unijnego i systemu instytucjonalnego Unii Europejskiej. Jej zainteresowania badawcze obejmują: prawo Unii Europejskiej, współpracę sądową a w sprawach cywilnych, system instytucjonalny Unii Europejskiej, politykę i prawo unijne w sektorze transportu kolejowego, prawa człowieka i systemy ich ochrony.

24 Dalej jako: Konstytucja RP 25 Dalej jako: UE lub Unia.

34

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

nowelizacji Konstytucji RP wynikające zczłonkostwa w UE zostały dotychczas zgłoszone i które postulaty uwzględniono?; Czy zasadne jest wprowadzenie „rozdziału europejskiego” do Konstytucji RP? Pierwsza część pracy poświęcona jest konstytucyjnej regulacji przystąpienia Polski do UE. Następnie autorka omówiła projekty nowelizacji Konstytucji RP wynikające z członkostwa w UE. Wśród wszystkich koncepcji zmian Konstytucji RP w związku z członkostwem w UE, na uwagę zasługuje pięć projektów, które zostały wniesione do Sejmu w drugiej połowie VI kadencji. Pomimo iż żaden z tych projektów nie został przyjęty i z końcem kadencji Sejmu zastosowanie do nich znalazła zasada dyskontynuacji, to jednak obrazują one dążenia różnych sił politycznych do zmiany konstytucyjnej regulacji materii unijnej. Na uwagę zasługuje zwłaszcza projekt prezydencki z 12 listopada 2010 roku, regulujący kompleksowo wszystkie kwestie wynikające z przynależności Polski do UE. Ponadto w pracy omówione zostaną zmiany wprowadzone w treści Konstytucji RP wzwiązku z przystąpieniem Rzeczpospolitej Polskiej do UE. Na zakończenie rozważań autorka przedstawi wnioski de lege ferenda odnośnie konieczności uwzględnienia w treści Konstytucji RP zmian wynikających z członkostwa w Unii.

EXTRACT

This chapter is about the drafts of amendments to the Constitution of the Republic of Poland concerning Poland's membership in the European Union. The purpose of this chapter is to answer following questions: Does the Constitution of the Republic of Poland sufficiently define the legal framework for Poland's membership in the European Union?; What drafts of amendments to the Constitution of the Republic of Poland resulting from EU membership have been submitted so far and which postulates have been taken into account? Is it appropriate to introduce "European chapter" into the Constitution of the Republic of Poland?

The first part of the work is devoted to the constitutional regulation of Poland's accession to the EU. Then the author discusses draft amendments to the Constitution of the Republic of Poland resulting from EU membership. Among all the draft amendments to the Constitution of the Republic of Poland in connection with its EU membership, five are deserving attention. Although none of these projects was adopted and at the end of the Polish parliament term of office, the principle of discontinuity has been applied to them; they depict the aspirations of various political forces to change the constitutional regulation of EU matter.

35

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Noteworthy is the Presidential Project of 12 November 2010, which regulates comprehensively all issues arising from Poland's membership in the EU. In addition, the chapter discusses the changes introduced in the content of the Constitution of the Republic of Poland in connection with the accession of the Republic of Poland to the EU.

WPROWADZENIE Należy zgodzić się z Jarosławem Szymankiem, że europeizacja konstytucji jest oczywistym wymogiem efektywnego uczestnictwa państwa w UE i jednocześnie poważnym wyzwaniem dla prawa konstytucyjnego26. Jeszcze przed akcesją Polski do Unii w doktrynie prawa formułowano postulaty w zakresie konieczności nowelizacji Konstytucji RP w związku z planowanym przystąpieniem do Unii. Przykładowo prof. Jan Barcz za konieczne i pożądane zmiany w polskiej ustawie zasadniczej uznał czternaście kwestii, przy czym dwie z nich – zakonieczne: zmianę art. 55 ust. 1 w kontekście przyjęcia decyzji ramowej w sprawie europejskiego nakazu aresztowania oraz nowelizację art. 227 (przed przystąpieniem do strefy euro)27.

Jednak przed akcesją Polski do UE nie dokonano żadnych zmian w pierwotnym tekście Konstytucji RP. Również po akcesji, oprócz nowelizacji art. 55, de facto wymuszonej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (dalej: „TK”) z 27 kwietnia 2005 r.28, ustawodawca nie ingerował w przepisy ustawy zasadniczej odnoszące się do członkostwa w Unii.

W orzeczeniu tym TK zakwestionował zgodność art. 607t § 1 Kodeksu postępowania karnego z Konstytucją RP w zakresie, w jakim dotyczył on obywateli polskich. Uznał, że implementacja postanowień decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami

członkowskimi

jest

niezgodna

z

konstytucyjnym

zakazem

ekstradycji

obywatela polskiego, o którym mowa w art. 55 ust. 1 Konstytucji RP. Jednocześnie odroczył wejście w życie tego orzeczenia na 18 miesięcy, dając ustawodawcy czas na nowelizację obowiązującego prawa.

26

J. Szymanek, Uwagi na temat euro-nowelizacji Konstytucji RP, http://biblioteka.oapuw.pl/wpcontent/uploads/2013/03/szymanek-euro-nowelizacja-konstytucji-rp.pdf 27 J. Barcz, Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a Konstytucja z 1997 r. [w] Czy zmieniać konstytucję?

Ustrojowo-konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002, s. 13 i nast.

28 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 kwietnia 2005 r., sygn. akt P 1/05, http://trybunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/5329-europejski-nakaz-aresztowania

36

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Rzeczpospolita Polska przystępowała do UE i nadal funkcjonuje w tej organizacji na podstawie art. 90 Konstytucji RP (nazywanego również klauzulą integracyjną lub europejską, aczkolwiek mającego zastosowanie do członkostwa Polski we wszystkich organizacjach międzynarodowych). Zgodnie z ust. 1 tego artykułu: „Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach” 29.

Lakoniczność art. 90 Konstytucji RP została poddana szerokiej krytyce, w szczególności z uwagi na niezdefiniowanie materialnych granic kompetencji niepodlegających przekazaniu organizacji międzynarodowej30. Jednocześnie istotną rolę dla podstaw obecności Polski w Unii i jej funkcjonowania w tej organizacji odgrywa celowościowa i funkcjonalna wykładnia art. 8 ust. 1, art. 9, art. 87, art. 89 i art. 91 Konstytucji RP 31. Z kolei art. 91 ust. 3 Konstytucji RP określa, jakie miejsce w krajowym systemie prawnym zajmuje prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe. Zgodnie z treścią tego artykułu: „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”32.

Po wejściu w życie Konstytucji RP, w doktrynie prawa konstytucyjnego funkcjonował pogląd, że art. 90 jest wystarczającą podstawą dla przystąpienia Polski do UE. Zarazem jednak już po akcesji w dniu 1 maja 2004 roku pojawiła się opinia, że aktualna regulacja konstytucyjna jest nie uwzględnia wszystkich konsekwencji związanych z członkostwem w Unii, przy czym sporne było to, w jak szerokim zakresie, tj. z uwzględnieniem jakich zmian, powinna nastąpić nowelizacja ustawy zasadniczej33. Różnice pojawiały się również w odniesieniu do tego jak głęboko powinien sięgać proces europeizacji Konstytucji RP, będący „efektem oddziaływania integracji europejskiej na system prawny państwa członkowskiego”34. Pomimo propozycji w tym zakresie, w ciągu przeszło dwunastu lat

29

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483) Zob. R. Balicki, Zagadnienie „rozdziału europejskiego” w Konstytucji RP - uwagi de lege ferenda [w] Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej w praktyce działania organów władzy publicznej RP, pod red.

M. Jabłońskiego i S. Jarosz-Żukowskiej, Wrocław 2015, s. 98100 31 A. Kustra, „Euronowelizacja” w projektach o zmianie ustaw Konstytucji RP. Próba oceny, Przegląd Sejmowy, nr 3/2011, s. 33 32 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483) 33 J. Jaskiernia, Projekt klauzuli integracyjnej do Konstytucji RP, Państwo i Prawo, nr 1/2011, s. 34 34 J. Galster, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wobec postępów integracji europejskiej. Diagnoza stanu europeizacji ustawy zasadniczej [w] Dziesięć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pod. red. E. Gdulewicz i H. Zięby-Załuckiej, Rzeszów 2007, s. 55 30

37

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

członkostwa Polski w UE nie wprowadzono zmiando ustawy zasadniczej (wyjątkiem była wyłącznie nowelizacja art. 55 Konstytucji RP, o czym mowa powyżej).

Jak zostało wspomniane już we wstępie, wśród wszystkich projektów nowelizacji Konstytucji RP w związku z członkostwem w UE, na uwagę zasługują w szczególności cztery, które zostały wniesione do Sejmu w drugiej połowie VI kadencji. Trzy z nich zostaną omówione poniżej, natomiast projektowi prezydenckiemu z 12 listopada 2010 roku, jako najbardziej kompleksowemu, zostanie poświęcony osobny podrozdział.

PROJEKTY USTAWY O ZMIANIE KONSTYTUCJI RP Generalną próbę nowelizacji Konstytucji RP w zakresie odnoszącym się do uczestnictwa w strukturach unijnych podjęto w Sejmie RP VI kadencji. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwałą z 29 października 2010 roku powołał Komisję Nadzwyczajną do rozpatrzenia projektów ustaw o zmianie Konstytucji RP oraz projektów ustaw z nimi związanych (dalej: „Komisja”)35. Ostatecznie Komisja zajęła się rozpatrzeniem pięciu projektów, które są następujące: 1. poselski projekt ustawy o zmianie Konstytucji RP zgłoszony 19 lutego 2010 roku przez posłów Platformy Obywatelskiej (druk nr 2989)36. Projektten swym zakresem obejmował wiele materii konstytucyjnych (np. zmniejszenie liczby posłów i senatorów oraz wprowadzenie instytucji dożywotnich senatorów). Nie regulował jednak kwestii związanych z członkostwem Polski w UE, choć w jego uzasadnieniu zwrócono uwagę na konieczność wprowadzenia do Konstytucji RP zmian wynikających z akcesji Polski do Unii; 2. poselski projekt o zmianie Konstytucji RP zgłoszony 6 listopada 2009 roku przez posłów partii Prawo i Sprawiedliwość (druk nr 3399)37. Projekt ten dotyczył znowelizowania przepisów konstytucyjnych w zakresie kompetencji TK w odniesieniu do przedmiotu orzekanych spraw, a także przepisów odnośnie publikacji orzeczeń TK i skutków niektórych orzeczeń. Zaznaczyć należy, że projekt ten, zresztą w opinii autorki – całkowicie słusznie, został uznany za niezgodny z prawem Unii

35

Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 października 2010 r.w sprawie powołania Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektów ustaw o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz projektów ustaw z nimi związanych, http://orka.sejm.gov.pl/opinie6.nsf/nazwa/3508_u/$file/3508_u.pdf 36 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/5787955BEFAD18A0C125771300319A37/$file/2989.pdf 37 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/3157907CC444F8F1C12577A6002C1138/$file/3399.pdf

38

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Europejskiejw zakresie, w jakim upoważniał TK do orzekania w sprawie zgodności z Konstytucją RP prawa stanowionego przez instytucje UE38.

3. poselski projekt o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym oraz ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych, zgłoszony 6 listopada 2009 roku przez posłów PiS (druk nr 3395)39 i komplementarny z ww. poselskim projektem zmiany Konstytucji RP (druk nr 3399). Projekt przewidywał przyznanie TK kompetencji do orzekania w sprawach zgodności z Konstytucją RP przepisów

prawa

stanowionego

przez

organizację

międzynarodową,

jeżeli

Rzeczpospolita Polska przekazała tej organizacji kompetencje, o których mowa w art.

90 ust. 1 Konstytucji RP. Regulował również zasady publikacji orzeczeń TK w sprawach wynikających z nowych kompetencji. Również ten projekt, w zakresie, w jakim upoważniał TK do orzekania o zgodności z Konstytucją RP prawa stanowionego przez instytucje UE został uznany za niezgodny z prawem unijnym 40.

4. przedłożony 12 listopada 2010 roku przez Prezydenta RP projekt ustawy o zmianie Konstytucji RP (druk nr 3598)41. Projekt ten zakładał: wprowadzenie rozwiązań ułatwiających efektywne wykonywanie prawa unijnego i zobowiązań wynikających z akcesji do UE oraz wprowadzenie trybu przyjmowania stanowiska Polski w nowych procedurach przewidzianych w Traktacie z Lizbony i unormowanie procedury podejmowania decyzji o wystąpieniu państwa z UE. 5. poselski projekt ustawy o zmianie Konstytucji RP przedstawiony 26 listopada 2010 roku, przez posłów PiS (druk nr 3687)42. Projekt przewidywał dodanie w treści Konstytucji RP nowego rozdziału Xa zatytułowanego: „Przekazanie kompetencji organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu”. Postanowienia tego rozdziału określały warunki i tryb przekazania kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu, a także tryb podejmowania decyzji o wystąpieniu z takiej organizacji lub o odstąpieniu od przekazania jej kompetencji.

38

http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/3157907CC444F8F1C12577A6002C1138/$file/3399.pdf http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0F1F968892C6CDC5C12577A6004236BB/$file/3395.pdf 40 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0F1F968892C6CDC5C12577A6004236BB/$file/3395.pdf 41 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0FA39CE6B812715AC12577E400489FEF/$file/3598.pdf 42 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/AC1310990AB3FCA7C12577F9003C7668/$file/3687.pdf 39

39

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Zarówno projekt przedłożony przez Prezydenta RP (druk nr 3598), jak i projekt poselski, zgłoszony przez posłów PiS (druk nr 3687) regulowały zagadnienia związane z członkostwem Polski w UE w sposób kompleksowy, w związku z czym zostaną poddane szczegółowej analizie poniżej.

KONCEPCJA KLAUZULI INTEGRACYJNEJ W JEDNYM ROZDZIALE 17 grudnia 2009 r. marszałek Sejmu Bronisław Komorowski powołał zespół naukowy, którego zadaniem było przygotowanie projektu zmian Konstytucji RP w zakresie spraw związanych z członkostwem w UE. W jego skład weszli następujący specjaliści prawa konstytucyjnego, międzynarodowego i europejskiego: prof. J. Barcz, prof. J. Ciemniewski, prof. W. Czapliński, prof. M. Kruk-Jarosz, dr E. Popławska, prof. P. Tuleja, prof. K. Wojtyczek, prof. K. Wójtowicz (przewodniczący) i prof. A. Wyrozumska, natomiast sekretarzem był dr P. Radziewicz43. Efektem prac zespołu stał się projekt ustawy o zmianie Konstytucji RP, z 30 czerwca 2010 r., w którym autorzy zdecydowali się na umieszczenie większości postulowanych zmian w treści Konstytucji RP w wyodrębnionym rozdziale, uznając, że takie rozwiązanie wpłynie korzystnie na „spójne i kompleksowe podejście zarówno do aksjologicznych podstaw, jak i wieloaspektowych skutków członkostwa Polski w Unii Europejskiej”44. Opracowanie tego projektu w układzie apolitycznym bez wątpienia sprzyjało nadaniu mu obiektywnego charakteru, choć nie został on w takim kształcie zgłoszony jako inicjatywa ustawodawcza. Jednakże należy zgodzić się ze stanowiskiem jego autorów, iż po wejściu w życie Traktatu z Lizbony powstała konieczność wprowadzenia do Konstytucji RP zmian dwojakiego rodzaju: zmiany niektórych przepisów konstytucyjnych utrudniających wykonywanie zaciągniętych zobowiązań oraz ustanowienie efektywnych mechanizmów krajowych, gwarantujących wykonanie prawa UE; a także ustanowienie przepisów, które zapewnią współpracę i efektywność działania polskich organów władzy publicznej w UE oraz umożliwią skuteczną ochronę podstawowych wartości konstytucyjnych w procesie integracji45.

43

Zmiany w Konstytucji RP dotyczące członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Dokumenty z prac zespołu naukowego powołanego przez Marszałka Sejmu, pod red. P. Radziewicza, Warszawa 2010, s. 5 44 Zmiany w Konstytucji RP dotyczące członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Dokumenty z prac zespołu naukowego powołanego przez Marszałka Sejmu, pod red. P. Radziewicza, Warszawa 2010, s. 7 45 Zmiany w Konstytucji RP dotyczące członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Dokumenty z prac zespołu naukowego powołanego przez Marszałka Sejmu, pod red. P. Radziewicza, Warszawa 2010, s. 3131

40

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

W odniesieniu do powyższego należy również zauważyć, że dwa projekty zmian Konstytucji RP (wymienione w pkt. 4 i 5 powyżej) zgłoszone w Sejmie VI kadencji również postulowały wprowadzenie odpowiednich przepisów „unijnych” w odrębnym rozdziale, który to sposób regulacji jest aprobowany również w doktrynie46. Porównując je trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę, że projekt poselski nie używał w tytule tego rozdziału nazwy „Unia Europejska”47, podczas gdy projekt prezydencki proponował wprowadzenie rozdziału zatytułowanego „Członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej”. Niemniej jednak, proponowany przez obu projektodawców stosunkowo szeroki zakres materii regulacji sprawia, że przyjęty rozdział Xa stał się po części zbiorem norm o charakterze lex specialis w stosunku do przepisów zawartych w innych rozdziałach Konstytucji RP. Jednocześnie, jak słusznie zauważa dr Aleksandra Kustra, oba projekty nie do końca są konsekwentne – przykładowo regulacje dotyczące statusu Narodowego Banku Polskiego w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych wprowadzono poprzez zmianę treści art. 227, ale sam przepis pozostawiono w rozdziale X48.

Należy również zwrócić uwagę, że oba omawiane projekty przewidują uchylenie aktualnie obowiązującego art. 90 Konstytucji RP, przy czym – wobec przyjęcia innej koncepcji zakresu podmiotowego dalszego przekazywania kompetencji zwierzchnich – znacząco różnią się w zakresie treści przepisu proponowanego zamiast art. 90, tj. przepisów: art. 227a–227d (w projekcie prezydenckim) oraz art. 227a–227b ust. 1 (w projekcie posłów PiS). Z art. 227a projektu prezydenckiego wynika, że projektodawca zdecydował się nie tylko na wprowadzenie do treści Konstytucji RP nazwy własnej Unii Europejskiej, lecz także sformułowanie konstytucyjnego opisu tej organizacji49. Zgodnie z treścią tego przepisu UE jako podmiot prawa publicznego „szanuje suwerenność i tożsamość narodową państw członkowskich,

respektuje

zasady

pomocniczości,

46

demokracji,

państwa

prawnego,

Zob. J. Barcz, Konstytucyjne uwarunkowania członkostwa Polski w Unii Europejskiej [w] Prawne aspekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, pod red. J. Barcza, Warszawa 2011, s. 105 i nast.; A. Kustra, „Euronowelizacja” w projektach o zmianie ustaw Konstytucji RP. Próba oceny, Przegląd Sejmowy, nr 3/2011, s. 3537 47 Jak zostało wskazane powyżej, w projekcie posłów PiS proponowany rozdział Xa został zatytułowany: „Przekazanie kompetencji organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu” 48 A. Kustra, „Euronowelizacja” w projektach o zmianie ustaw Konstytucji RP. Próba oceny, Przegląd Sejmowy, nr 3/2011, s. 36 49 Na temat podobnych rozwiązań w konstytucjach innych państw członkowskich UE zob. A. Kustra, „Euronowelizacja” w projektach o zmianie ustaw Konstytucji RP. Próba oceny, Przegląd Sejmowy, nr 3/2011, s. 4042

41

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

poszanowania przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, wolności i równości oraz zapewnia ochronę praw człowieka porównywalną z ochroną tych praw w Konstytucji”50.

Istotną kwestią, odmiennie ujmowaną przez obu projektodawców, jest podstawa prawna przekazania kompetencji organizacji międzynarodowej. Art. 227d ust. 1 projektu prezydenckiego stanowi, że procedurę przekazania praw zwierzchnich na podstawie umowy międzynarodowej stosuje się odpowiednio w przypadku zmiany postanowień Traktatów stanowiących podstawę UE w inny sposób niż na podstawie umowy międzynarodowej, jeśli ta zmiana pociąga za sobą przekazanie kompetencji na rzecz Unii. Szczegółowe zasady takiego postępowania ma określać ustawa. Z kolei w projekcie poselskim sformułowanie „na podstawie

umowy

międzynarodowej”

zostało

zmienione

na

„w

drodze

umowy

międzynarodowej”, co de facto przesądza o formie umowy międzynarodowej jako podstawie przekazania kompetencji.

Obydwa projekty w sposób odmienny regulują procedurę wystąpienia Rzeczpospolitej Polskiej z UE. Zgodnie z art. 227k ust. l projektu prezydenckiego – Rada Ministrów podejmuje decyzję o wystąpieniu z UE za zgodą wyrażoną w trybie art. 227c, czyli przewidzianym na ratyfikację traktatu, na podstawie którego następuje przekazanie kompetencji. Także ratyfikacja umowy międzynarodowej zawierającej warunki wystąpienia Polski z Unii, zgodnie z tym projektem, wymaga zgody wyrażonej w trybie, o którym mowa w art. 227c (art. 227k ust. 2). Szczegółowe zasady postępowania w przedmiocie wystąpienia z UE ma określać ustawa (ust. 3). Z kolei projekt autorstwa posłów PiS przewiduje w art.

227b ust. 2, że decyzja o wystąpieniu Rzeczpospolitej Polskiej z organizacji międzynarodowej, której Polska przekazała kompetencje (lub o odstąpieniu od takiego przekazania w inny sposób niż poprzez wystąpienie z UE) wymaga zgody wyrażonej w ustawie, uchwalonej w zwykłym trybie.

Kolejną różnicą jest to, iż zgodnie z art. 227g projektu prezydenckiego, Rzeczpospolita Polska podejmuje działania niezbędne dla zapewnienia skuteczności prawa UE w krajowym porządku prawnym. Natomiast projekt poselski nie porusza kwestii statusu prawa UE w polskim porządku prawnym – wydaje się, że projektodawca pragnie zachować obowiązujący stan prawny, który wynika z art. 90 w związku z art. 91 ust. 2 i 3 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej.

Niezwykle istotną kwestią są proponowane przez obydwu projektodawców rozwiązania w zakresie polityki europejskiej, przy czym projekt prezydencki w art. 227h 50

http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0FA39CE6B812715AC12577E400489FEF/$file/3598.pdf

42

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

posługuje się określeniem: „polityka Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej”.

Z takiego postulatu wynika zamiar zmiany stanu prawnego – wprowadzenia do treści Konstytucji RP trzeciej, obok „wewnętrznej” i „zagranicznej”, polityki, a tym samym rozdzielenie „polityki europejskiej” od „polityki zagranicznej”. Zapewne proponowany przepis jest skutkiem sporu kompetencyjnego rozstrzygniętego 20 maja 2009 r. przez TK, który stwierdził, że na gruncie obowiązującej Konstytucji RP tzw. polityka europejska jest elementem polityki zagranicznej51. Niewątpliwą zaletą art. 227h projektu prezydenckiego jest to, że precyzuje on kompetencje poszczególnych organów władzy państwowej w zakresie prowadzenia polityki Rzeczypospolitej Polskiej w UE. W ust. 1 tegoż artykułu wprost zostało wskazane, że ww. politykę prowadzi Rada Ministrów. Natomiast prezydent współdziała w powyższym zakresie z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem.

Z kolei projekt autorstwa posłów PiS-u nie reguluje odrębnie kwestii „polityki europejskiej” rządu, ale zakresu tego dotyczą art. 227c i 227d. Pierwszy z nich przyznaje Radzie Ministrów określone uprawnienia w procesie obsady stanowisk i funkcji w organizacjach międzynarodowych i organach międzynarodowych, którym Polska przekazała kompetencje, przy czym uprawnienia te Rada Ministrów realizuje za zgodą Sejmu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Natomiast w art. 227d ust. 1 przyjęto, że zasady współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Polski w organizacji międzynarodowej, której Polska przekazała kompetencje, powinny zostać określone odrębną ustawą52.

Kolejną kwestią, związaną z tym, że Traktat z Lizbony powierzył parlamentom narodowym kontrolę nad przestrzeganiem zasady subsydiarności przez UE, jest konieczność uwzględnienia ról Sejmu i Senatu na forum unijnym. W projekcie prezydenckim art. 227h ust. 2, stanowi, że Sejm i Senat wykonują kompetencje powierzone parlamentom narodowym w Traktatach stanowiących podstawę UE w zakresach i formach określonych w tych Traktatach. Istotne znaczenie ma w tym kontekście również ust. 3 tego artykułu, zgodnie z którym organy władzy publicznej wykonują swoje kompetencje i współdziałają w sprawach UE na zasadach określonych w ustawie. Przyjęcie takiego rozwiązania w Konstytucji RP

51

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 maja 2009 r., sygn. akt Kpt 2/08, http://otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia/teksty/otkpdf/2009/Kpt02_08.pdf 52 W aktualnym stanie prawnym kwestie te reguluje ustawa z dnia 8 października 2010 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz.U. 2010 Nr 213, poz. 1395)

43

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

pozwoliłoby ustawodawcy na doprecyzowanie trybu i procedur wykonywania przez Sejm i Senat uprawnień przyznanych im przez Traktat z Lizbony.

Z kolei projekt poselski zdecydowanie zwiększał uprawnienia Senatu w sprawach europejskich, czyniąc go – w tym zakresie – izbą w zasadzie równorzędną w stosunku do Sejmu. Zgodnie z art. 227 fust. 1 tego projektu: „Ilekroć ustrój organizacji międzynarodowej, której Rzeczpospolita Polska przekazała kompetencje organów władzy publicznej w niektórych sprawach, przewiduje możliwość: 1) wyrażenia przez parlament narodowy opinii lub sprzeciwu – uchwałę w tej sprawie może podjąć zarówno Sejm, jak i Senat; 2) zaskarżenia przez parlament narodowy aktu prawnego tej organizacji – skargę podaje się, w imieniu Sejmu lub Senatu, odpowiednio na żądanie co najmniej 1/4 ustawowej liczby posłów lub na podstawie uchwały Senatu.”53.

Ostatnia kwestia proponowanych zmian dotyczyła statusu prawnoustrojowego Narodowego Banku Polskiego (dalej: „NBP”) w kontekście wejścia polski do strefy euro54, z tym, że modyfikację aktualnie obowiązującego art. 227 Konstytucji RP uwzględniał tylko projekt prezydencki. Natomiast projekt zgłoszony przez posłów PiS nie przewidywał potrzeby takich zmian do czasu, kiedy wprowadzenie wspólnej waluty stanie się realną perspektywą.

Projekt prezydencki nadaje przepisom „unijnym” w art. 227 Konstytucji RP następujące brzmienie: „1. Centralnym bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski, który należy do Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Narodowy Bank Polski zapewnia stabilność cen oraz realizuje zadania i wykonuje kompetencje określone w Traktatach stanowiących postawę Unii Europejskiej oraz w ustawie. Narodowy Bank Polski jest w swojej działalności niezależny od innych organów państwowych.

2. Najwyższa Izba Kontroli kontroluje działalność Narodowego Banku Polskiego z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności w zakresie, w jakim nie dotyczy to realizowania zadań i wykonywania kompetencji określonych w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej.”55.

53

http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/AC1310990AB3FCA7C12577F9003C7668/$file/3687.pdf Na temat poglądów doktryny w tym zakresie zob. np. J. Jaskiernia, Wejście Polski do strefy euro a problem zmian w Konstytucji RP [w] Wyzwania w systemie bankowym w XXI wieku, pod red. A. Piotrowskiej-Piątek i P. Ruczkowskiego, Kielce 2009; A. Bisztyga, Konstytucyjne aspekty przystąpienia przez Polskę do strefy euro [w] Polska na drodze do euro, pod red. A. Sroki i K.A. Wojtaszczyka, Warszawa 2009 55 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0FA39CE6B812715AC12577E400489FEF/$file/3598.pdf 54

44

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Oczywiście w projekcie wskazano, że art. 227 Konstytucji RP w nowym brzmieniu ma wejść w życie w dniu, w którym środkiem pieniężnym w Polsce stanie się euro. Jak słusznie zauważa dr Aleksandra Kustra, wątpliwości budzi wpisanie do treści ustawy zasadniczej zapewniania stabilności cen jako zadania NBP56. Zgodnie z traktatami unijnymi zadanie to zostało powierzone Europejskiemu Systemowi Banków Centralnych i dyskusyjna jest zasadność przenoszenia ich wprost na poziom banku centralnego państwa członkowskiego.

Porównanie obu projektów wskazuje na istotne różnice nie tylko w treści proponowanych rozwiązań konstytucyjnych, ale również w ogólnych założeniach, które legły u ich podstaw. Jak zostało już wskazane powyżej, oba projekty objęła zasada dyskontynuacji.

Jednakże stanowią one odzwierciedlenie poglądów różnych nurtów politycznych w obszarze członkostwa w UE, dlatego z pewnością mogą być podstawą dla dalszych prac związanych z nowelizacją polskiej ustawy zasadniczej.

PODSUMOWANIE Niewątpliwie

aktualna

regulacja

konstytucyjna

nie

uwzględnia

w

sposób

wystarczający wszystkich konsekwencji wynikających z członkostwa Polski w Unii Euopejskiej. Konieczność uwzględnienia w treści Konstytucji RP zmian wynikających z integracji naszego państwa z Unią wydaje się być nieunikniona. Kwestią dyskusyjną jest oczywiście zakres i szczegółowość tych zmian. Zasadnym wydaje się wprowadzenie do Konstytucji RP„rozdziału europejskiego”, który kompleksowo regulowałby obecność Polski w strukturach UE, w tym kompetencje poszczególnych organów państwowych w tym obszarze. Podstawą prac legislacyjnych w tym zakresie mógłby być projekt ustawy o zmianie Konstytucji RP (druk nr 3598) przedłożony 12 listopada 2010 roku przez Prezydenta RP. Oczywiście realna szansa na uchwalenie „euronowelizacji” zależeć będzie od decyzji polityków, a właściwe ich chęci do kompromisu pozwalającego na osiągnięcie wymaganej w art. 235 Konstytucji RP większości kwalifikowanej 2/3 głosow w Sejmie oraz bezwzględnej większości głosów w Senacie. Można przypuszczać, że kwestią sporną okażą się propozycje ułatwiające przekazywanie kompetencji organów władzy państwowej organizacjom lub organom międzynarodowym oraz rozwiązania dotyczące prowadzenia

56

A. Kustra, „Euronowelizacja” w projektach o zmianie ustaw Konstytucji RP. Próba oceny, Przegląd Sejmowy, nr 3/2011, s. 52

45

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

„polityki europejskiej” i relacji między władzą wykonawczą a ustawodawczą w zakresie wykonywania kompetencji związanych z członkostwem w Unii.

SUMMARY

Undoubtedly, the current constitutional regulation does not sufficiently take into account all the consequences of Poland's membership in the EU. The necessity to include changes resulting from the integration of our state with the Union in the Constitution of the Republic of Poland seems inevitable. Of course, the scope and details of these changes are to be discussed. It seems reasonable to introduce into the Constitution of the Republic of Poland a "European chapter" which could comprehensively regulate Poland's presence in the EU structures, including the competence of various public organs. The draft law on amending the Constitution of the Republic of Poland (No. 3598) submitted by the President of the Republic of Poland on November 12, 2010 could be the basis of further legislative work in this regard.

Of course, the real chance of adopting "euronovelisation" will depend on the politicians' decision, and their willingness to compromise to meet the requirements of the Article 235 of the Polish Constitution of the qualified majority (2/3 of the deputies’ votes) in the Sejm and the absolute majority in the Senate. It can be assumed that the dispute will be about the transfer of competences of state authorities to international organizations or bodies, as well as solutions for the implementation of "European policy" and the relationship between executive and legislative powers in the exercise of competences related to the membership in the Union.

46

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.(Dz.U. Nr 78, poz. 483) 2. Ustawa z dnia 8 października 2010 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz.U. 2010 Nr 213, poz. 1395)

Wydawnictwa zwarte: 1. Balicki R., Zagadnienie „rozdziału europejskiego” w Konstytucji RP - uwagi de lege ferenda [w] Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej w praktyce działania organów władzy publicznej RP, pod red. M. Jabłońskiego i S. Jarosz-Żukowskiej, Wrocław 2015 2. Banaszak B., Balicki B., Członkostwo w Unii Europejskiej a zmiana Konstytucji RP z 1997 roku – prawo unijne jako stymulator zmian [w] Konieczne i pożądane zmiany Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, pod red. B. Banaszaka i M. Jabłońskiego, Wrocław 2010 3. Banaszak B., Jakie zmiany w Konstytucji RP są potrzebne? [w] Aktualne problemy reform konstytucyjnych, pod red. S. Bożyka, Białystok 2013 4. Banaszak B., Przesłanki zmiany Konstytucji RP z 1997 roku w świetle dotychczasowych doświadczeń praktycznych i propozycji reform ustrojowych [w] Konieczne i pożądane zmiany Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, pod red.

B. Banaszaka i M. Jabłońskiego, Wrocław 2010 5. Barcz J., Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a Konstytucja z 1997 r. [w] Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo-konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002 6. Barcz J., Konstytucyjne uwarunkowania członkostwa Polski w Unii Europejskiej [w] Prawne aspekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, pod red. J. Barcza, Warszawa 2011

47

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

7. Bisztyga A., Konstytucyjne aspekty przystąpienia przez Polskę do strefy euro [w] Polska na drodze do euro, pod red. A. Sroki i K.A. Wojtaszczyka, Warszawa 2009 8. Biśta I.J., Zmiana wykładni czy zmiana Konstytucji – rozważania na tle nowelizacji art. 55 Konstytucji RP [w] Konieczne i pożądane zmiany Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, pod red. B. Banaszaka i M. Jabłońskiego, Wrocław 2010 9. Chruściak R., Projekty zmian w Konstytucji RP [w] Aktualne problemy reform konstytucyjnych, pod red. S. Bożyka, Białystok 2013 10. Ciapała J., Kilka uwag o potrzebie zmian w obowiązującej Konstytucji RP [w] Aktualne problemy reform konstytucyjnych, pod red. S. Bożyka, Białystok 2013 11. Galster J., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wobec postępów integracji europejskiej. Diagnoza stanu europeizacji ustawy zasadniczej [w] Dziesięć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pod. red. E. Gdulewicz i H. Zięby-Załuckiej, Rzeszów 2007 12. Jaskiernia J., Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a problem nowelizacji Konstytucji RP, Warszawa 2004 13. Jaskiernia J., Wejście Polski do strefy euro a problem zmian w Konstytucji RP [w] Wyzwania w systemie bankowym w XXI wieku, pod red. A. Piotrowskiej-Piątek i P. Ruczkowskiego, Kielce 2009 14. Laskowska M., Przyczyny i skutki zmian w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku a członkostwo w Unii Europejskiej [w] Europeizacja konstytucji państw Unii Europejskiej, pod red. K. Kubuj i J. Wawrzyniaka, Warszawa 2011 15. Orłowski W., Zmiany w konstytucjach związane z członkostwem w Unii Europejskiej, Kraków-Rzeszów-Zamość 2011 16. Rogowska A., Zieliński M, Żurek J., Analiza projektów zmian Konstytucji 1997-2010 [w] Konieczne i pożądane zmiany Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, pod red.

B. Banaszaka i M. Jabłońskiego, Wrocław 2010 17. Wójtowicz K., Konstytucja RP a przystąpienie Polski do Unii Europejskiej [w] Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo-konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002 18. Wójtowicz K., Konstytucja RP z 1997 r. a członkostwo Polski w Unii Europejskiej [w] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, Warszawa 2003

48

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

19. Wójtowicz K., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej a członkostwo w Unii Europejskiej [w] Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, pod red. E. Popławskiej, Warszawa 2000 20. Ziemblicki B., Konstytucyjne aspekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej [w] Polska wobec standardów Unii Europejskiej, pod red. P. Kuczmy, Polkowice 2015 21. Ziółkowski M., Europeizacja konstytucji – rekonstrukcja znaczenia [w] Europeizacja konstytucji państw Unii Europejskiej, pod red. K. Kubuj i J. Wawrzyniaka, Warszawa 2011 22. Zmiany w Konstytucji RPdotyczące członkostwa Polski w Unii Europejskiej.

Dokumenty zprac zespołu naukowego powołanego przez Marszałka Sejmu, pod red.

P. Radziewicza, Warszawa 2010 Artykuły: 1. Czapliński W., Glosa do wyroku TK z 11 V 2005, K 18/04, Kwartalnik Prawa Publicznego, nr 4/2005 2. Działocha K., Podstawy prawne integracji Polski z Unią Europejską w pracach nad nową konstytucją, Państwo i Prawo, nr 4–5/1996 3. Jaskiernia J., Projekt klauzuli integracyjnej do Konstytucji RP, Państwo i Prawo, nr 1/2011 4. KrukM., Kształtowanie się konstytucyjnych zasad członkostwa państwa w Unii Europejskiej (wybrane problemy), Przegląd Sejmowy, nr 4/2010 5. Kustra A., „Euronowelizacja” w projektach o zmianie ustaw Konstytucji RP. Próba oceny, Przegląd Sejmowy, nr 3/2011 6. Szmyt A., Uregulowania konstytucji krajowej w perspektywie integracji europejskiej oraz kierunki niezbędnych uzupełnień, Studia Iuridica Toruniensia, tom XIV/2014 7. Szymanek J., O potrzebie euro-nowelizacji Konstytucji RP, Studia Prawnicze, nr 1/2010

49

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Źródła internetowe:

1. http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0F1F968892C6CDC5C12577A6004236BB/$fi le/3395.pdf 2. http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0FA39CE6B812715AC12577E400489FEF/$fil e/3598.pdf 3. http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/3157907CC444F8F1C12577A6002C1138/$file /3399.pdf 4. http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/5787955BEFAD18A0C125771300319A37/$fil e/2989.pdf 5. http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/AC1310990AB3FCA7C12577F9003C7668/$fi le/3687.pdf 6. http://www.lex.pl/czytaj/-/artykul/potrzebna-klauzula-integracyjna-w-konstytucji-rp 7. Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 maja 2009 r., sygn. akt Kpt 2/08, http://otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia/teksty/otkpdf/2009/Kpt02_08.pdf 8. Szymanek

J.,

Uwagi

na

temat

euro-nowelizacji

Konstytucji

RP,

http://biblioteka.oapuw.pl/wp-content/uploads/2013/03/szymanek-euro-nowelizacjakonstytucji-rp.pdf 9. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 października 2010 r. w sprawie powołania Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektów ustaw

o zmianie

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz projektów ustaw z nimi związanych, http://orka.sejm.gov.pl/opinie6.nsf/nazwa/3508_u/$file/3508_u.pdf 10. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 kwietnia 2005 r., sygn. akt P 1/05, http://trybunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/5329-europejski-nakazaresztowania

50

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

IZABELA NICZYPORUK57

PREAMBUŁA – DEFINICJA, HISTORIA, TREŚĆ, NORMATYWNY CHARAKTER

PREAMBLE – DEFINITION, HISTORY, CONTENT, NORMATIVE CHARACTER słowa kluczowe: preambuła, Konstytucja, prawo konstytucyjne, normatywny charakter

keywords: preamble, Constitution, constitutional law, normative character

STRESZCZENIE Celem niniejszego rozdziału jest przybliżenie problematyki związanej z preambułą, nazywaną również wstępem do ustawy zasadniczej. Przedmiotem analizy jest kilka kwestii.

W związku z powyższym tekst został podzielony na cztery części. Po pierwsze, wskazana została definicja pojęcia „preambuła”. Po drugie, przedmiotem analizy stały się historyczne z dzisiejszego punktu widzenia konstytucje, a dokładniej preambuły, które zostały w nich zawarte. Scharakteryzowany został wstęp do tzw. Konstytucji 3 maja, Konstytucji marcowej oraz Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Trzecią część artykułu tworzy charakterystyka treści preambuły, która została umieszczona w aktualnie obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Ostatnią, merytoryczną część 57

Doktorantka II roku w Katedrze Prawa Konstytucyjnego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Swoje zainteresowania naukowe skupia w szczególności wokół konstytucyjnych funkcji państwa oraz bezpieczeństwa państwa. Uczestniczka licznych konferencji ogólnopolskich. Autorka publikacji z zakresu prawa konstytucyjnego, prawa europejskiego oraz bezpieczeństwa narodowego. Członkini białostockiego Koła Naukowego Towarzystwo Wiedzy Obronnej oraz Koła Naukowego Prawa Międzynarodowego i Europejskiego.

51

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

rozdziału, tworzy opis różnych stanowisk doktryny prawa konstytucyjnego w stosunku do normatywnego charakteru preambuły. Już w tym miejscu należy zaznaczyć, iż pomimo 20 lat obowiązywania Konstytucji jednolite stanowisko w powyższej kwestii nie zostało wypracowane.

EXTRACT

The purpose of this chapter is to present the issues related to the preamble also referred to as a prelude to the constitution. The analysis deals with a couple of issues. Firstly, the definition of the "preamble" is discussed. Secondly, the preambles to previous Polish constitututions were discussed. The third part of the chapter contains the characteristics of the preamble which was placed in the current Polish Constitution of 2 April 1997. The last, substantial part of the chapter discusses whether the preamble has the normative character.

WPROWADZENIE Dwudziestolecie obowiązywania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej skłania do refleksji dotyczących Wstępu do ustawy zasadniczej. W literaturze przedmiotu można zauważyć wyraźną tendencję zmierzającą do pomijania analizy preambuły. Powyższe podejście jest wysoce niezasadne. Wstęp w swojej treści zawiera wiele znaczących zapisów.

Ustrojodawca nawiązuje w nim między innymi do historycznych oraz chrześcijańskich tradycji. Wskazuje wartości przyświecające ustawie zasadniczej.

Opatrzenie

Konstytucji

przedmiotową

preambułą

nie

jest

przypadkowe.

W historycznych z dzisiejszego punktu widzenia ustawach zasadniczych również mieliśmy do czynienia z owymi Wstępami. Co prawda, każdy z nich został napisany w innym duchu, jednak wszystkie preambuły łączy charakterystyczny język, wręcz patetyczny styl oraz odwołanie się w ich treści przez ustrojodawcę do najważniejszych wartości przyświecających powstaniu aktu.

W związku z powyższym, analiza Preambuły w punktu widzenia definicji samego pojęcia, porównania historycznego poszczególnych, polskich ustaw zasadniczych oraz treści aktualnie obowiązującego Wstępu jest niezbędna. Kluczowe jest również zwrócenie uwagi na normatywny charakter preambuły, który w literaturze przedmiotu budzi chyba największe kontrowersje. Przedstawiciele doktryny są skrajnie podzieleni. Jedni uznają wiążący charakter 52

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Wstępu, inni definitywnie odmawiają preambule takiego uprawnienia. Tym bardziej, zasadne jest usystematyzowanie wymienionych powyżej aspektów.

DEFINICJA Konstytucje państw współczesnych zwykle posiadają uporządkowaną, wewnętrzną strukturę. Ich tekst najczęściej jest dzielony na tytuły, podtytuły oraz artykuły. Wyodrębnioną częścią konstytucji jest również wstęp, nazywany preambułą. Ta jednostka zwartego tekstu występuje najczęściej bezpośrednio po tytule, przed numerowanymi artykułami58. Nie inaczej jest w przypadku polskiej ustawy zasadniczej.

Termin „preambuła” wywodzi się z języka łacińskiego – preambulus. W dosłownym tłumaczeniu oznacza „idący przodem”59. Doktryna prawa konstytucyjnego przedmiotowe określenie definiuje jako wstęp do aktu prawnego60. W przypadku definicji istotnym aspektem jest również treść preambuły. Najczęściej wskazuje ona na okoliczności, w jakich powstał dany akt. Dodatkowo określa główne cele oraz wartości, które powinny być realizowane przez beneficjentów danej ustawy zasadniczej. Treści zawarte w preambule określają charakter państwowości oraz pozycję jednostki. Stanowią fundament norm konstytucyjnych zawartych w dalszych częściach ustawy zasadniczej61. Treść preambuły bardzo często nawiązuje jednocześnie do tradycji historycznych. Informuje o zamiarach oraz celach twórców aktu. Wskazuje również na ich polityczne intencje. Preambułę charakteryzuje zazwyczaj podniosły, wręcz patetyczny styl.

Preambuły

występują

w

aktach

rangi

ustawy

zasadniczej,

aktach

prawa

międzynarodowego, a nawet ustawach zwykłych. Z takim początkiem aktu spotkamy się również w rodzimej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (dalej KRP)62 oraz np. w Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki63. Amerykańska ustawa zasadnicza posiada odległą tradycję. Powstała już w 1787 r. Akt ten rozpoczynają chyba najbardziej znane słowa, mianowicie: „We the People – My Naród”. Tak uroczysty wstęp, jakim jest 58

J. Kowalski, Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska i europejska tradycja konstytucyjna, WarszawaPoznań 2009, s. 352 59 Za Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1983, s. 596 60 P. Tuleja, Preambuła, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, pod. red.

W. Skrzydło, S. Grabowskiej, R. Grabowskiego, Warszawa 2009, s. 451 61 P. Sarnecki, Systematyka Konstytucji, [w:] Charakter i struktura norm Konstytucji, pod. red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997, s. 24 62 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

63 Zob. P. Laidler, Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Przewodnik, Kraków 2007, s. 17-19; A. Pułło, System Konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1997, s. 13-19; Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, tłum. A. Pułło, Warszawa 2002

53

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

przedmiotowa

preambuła,

występuje

również

w

Międzynarodowym

Pakcie

Praw

Obywatelskich i Politycznych64. W treści ustaw szczegółowych preambułę odnajdujemy np. ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania65.

W tym miejscu zaznaczenia wymaga również fakt, iż w nauce prawa w celu określenia wstępu do aktu prawnego używane są równolegle takie określenia jak: z języka francuskiego preambula czy też po prostu wstęp66. Rzadziej pojawiają się także terminy, jak np. argena lub argena wstępna67, arynga68, przedsłowie69 oraz inwokacja70.

Zgodnie z nauką prawa konstytucyjnego w niniejszym opracowaniu zamiennie będzie stosowany termin „preambuła” oraz „wstęp do Konstytucji”. Co prawda, w literaturze z zakresu prawa pojawiają się postulaty, aby oba terminy różnicować, np. ze względu na rodzaj aktu, w jakim zostały umieszczone. Autorzy opracowań naukowych wskazują również, iż stosowanie terminu „preambuła” byłoby zasadne jedynie w przypadku Konstytucji. Z kolei określenie „wstęp” przypisują wyłącznie ustawom71. Terminowi „preambuła” zarzucane jest również niepotrzebne i nadto snobistyczne zapożyczenie z języków obcych. Zwolennicy tego podejścia sugerują jednocześnie, iż określenie to kojarzy się wyłącznie z rozwlekłością oraz tekstem, który został pozbawionym głębszej treści72. Pomimo powyższego podejścia, wciąż brakuje przekonywujących argumentów co do jednego bądź też drugiego stanowiska.

64

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 167) 65 Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 r. (Dz.U. Nr 231, poz. 1965 z późn. zm.)

66 Takiego określenia używa np. Piotr Winczorek w: P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Wydanie drugie – rozszerzone, Warszawa 2008, s. 12 oraz A. Bałaban, Polskie problemy ustrojowe (Konstytucja, źródła prawa, samorząd terytorialny, prawa człowieka), Kraków 2003, s. 42-43.

67 Niniejszym terminem posługuje się m.in. E. Kustra, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Toruń 2000, s. 205 oraz T. Langer, Wstęp do prawoznawstwa, Koszalin 1998, s. 111 68 Pojęcie arynga stosuje A. Gwiżdż, Struktura wewnętrzna ustawy, [w:] Postępowanie ustawodawcze w polskim prawie konstytucyjnym, pod. red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1994, s. 111 oraz J. Litwin, Wstęp do ustawy i jego renesans, Gazeta Administracji i Policji państwowej, XVI, 1934, nr 21, s. 665 69 Określenie przedsłowie było stosowane licznie w okresie po XX wojnie światowej np. M. Szerer, O powołaniu naszych czasów do stanowienia konstytucji, Państwo i Prawo, 1947, z. 11, s. 70 70 Współcześnie termin inwokacja najczęściej kojarzony jest z dziełem „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza.

W doktrynie prawa takim określeniem posługiwali się m.in.: T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Konstytucja RP. Oczekiwania i nadzieje, Warszawa 1997, s. 60 oraz S. Grzybowski, Wypowiedź normatywna oraz jej struktura formalna, Kraków 1961, s. 43-50 71 Taki pogląd firmuje np. S. Rogowski, Preambuła w aktach konstytucyjnych II Rzeczypospolitej, [w:] „Acta Universitatis Wratislavienis” PRAWO CCLXXXVIII, Studia Historycznoprawne, tom dedykowany profesorowi Doktorowi Alfredowi Koniecznemu, pod red. K. Orzechowskiego, Wrocław 2004, s. 379 72 Zob. A. Gwiżdż, Wstęp do konstytucji – zagadnienia prawne, [w:] Charakter i struktura konstytucji, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997, s. 168-169 oraz A. Gwiżdż, Wprowadzenie [do:] Konstytucja RP i inne teksty prawne, Warszawa 1997, s. XII

54

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Odmienną kwestią pozostaje również spór dotyczący charakteru normatywnego preambuły.

Zostanie on szczegółowo omówiony w ostatniej części niniejszego artykułu.

HISTORIA W tradycji polskiego konstytucjonalizmu można zaobserwować ewolucję, którą przeszła problematyka wstępu do konstytucji. Największy wpływ na powyższy rozwój miała niewątpliwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 roku73. Konstytucja 3 maja wyznaczyła początek nowożytnego konstytucjonalizmu w Polsce. Wstęp do wspomnianej Konstytucji został napisany charakterystycznym, uroczystym, wręcz patetycznym językiem. Wiele z użytych sformułowań zostało nacechowanych silnymi emocjami. Jak wskazuje Kamil Andrzej Strzępek, omawiany wstęp stał się szablonem, kanonem pewnych standardów w tworzeniu preambuł dla przyszłych pokoleń74. Literatura przedmiotu wskazuje, iż nie ma pewności, kto był głównym autorem ustawy zasadniczej z 1791 r.75. Niewątpliwy wkład w treść tego aktu miał m.in. Ignacy Potocki, czy też ks. Hugo Kołłątaj. W ówczesnych czasie powstało sześć projektów Ustawy Rządowej. Tylko jeden z nich został opatrzony wstępem.

Podstawą ostatecznej wersji Konstytucji był projekt zaprezentowany 25 marca 1791 r. opatrzony nazwą „Prawa konstytucyjne”. Kompletny, zaakceptowany tekst był programem politycznym mającym utrzymać niepodległościowe oraz suwerennościowe dążenia narodu polskiego76. Jak zostało wskazane wyżej, Konstytucja 3 maja została opatrzona tytułem „Ustawa Rządowa”. Poniżej nazwy aktu została umieszczona apostrofa sakralna w następującym brzmieniu „W imię Boga, w Trójcy Świętej Jedynego”. Kolejnym elementem wstępu była pełna tytulatura królewska, która miała umacniać autorytet władcy, przypominać państwową przeszłość oraz podkreślać narodowy charakter ustawy zasadniczej77. Tekst preambuły składał się z 188 wyrazów, ujętych jedynie w czterech zdaniach. Zawarto w nim ogólne motywacje polityczne, elementy o charakterze mobilizującym, wręcz propagandowym

73

M. Adamczyk, S. Pastuszka, Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791-1982, Warszawa 1985, s. 19 Zob. K.A. Strzępek, Znaczenie prawne wstępu do Konstytucji RP z 1997 roku, Warszawa 2013, s. 55 75 Za M. Kallas, Wstępy do polskich konstytucji (1791-1921), [w:] Honeste vivere. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Bojarskiego, pod. red. E. Gajdy, A. Sokali, Toruń 2001, s. 520 76 J. Trzciński, Wpływ Konstytucji 3 maja na późniejsze Konstytucje Polskie, [w:] Konstytucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna – prawo – polityka. Prace dedykowane Profesorowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, pod. red. M. Kruka, J. Trzcińskiego, J. Wawrzyniaka, Warszawa 2002, s. 202-203 77 Patrz S. Dubisz [w:] Epoka Konstytucji 3 maja: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Uniwersytecie Warszawskim dnia 3 maja 1982 r., pod. red. S. Dubisza, Warszawa 1982, s. 77-78 74

55

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

oraz uroczyste deklaracje. Oddzielna część miała normatywny charakter, a mianowicie: „Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają”.

Omawiany wstęp w kolejnych wiekach był traktowany jako wzór, pewien punkt odniesienia. Wiele cech wspólnych możemy odnaleźć zwłaszcza we wstępie do Konstytucji marcowej z dnia 17 marca 1921 r., tzw. Konstytucji macowej. W toku prac legislacyjnych nad przywołaną ustawą zasadniczą wielokrotnie pojawiały się odwołania do unikatowej w skali świata Konstytucji 3 maja. Przechodząc do analizy Konstytucji marcowej należy wspomnieć o komisji, którą nazwano „Ankieta dla Oceny Projektów Konstytucji”78. Jej inicjatorem był ówczesny premier Ignacy Paderewski. Podstawą prac przywołanej komisji był projekt opracowany przez Władysława Wróblewskiego. Jak wskazuje literatura przedmiotu, autorem Wstępu do Konstytucji był zapewne Józef Buzek. Ankieta zakończyła prace 12 marca 1919 r.

Konstytucja została przyjęta w trzecim czytaniu 17 marca 1921 r. 79. Analogicznie do Konstytucji 3 maja, tak i w omawianym akcie po tytule miejsce znalazła apostrofa sakralna – „W imię Boga Wszechmogącego”. Treść preambuły tworzyły 111 wyrazy, które zostały ujęte w jednym zdaniu. Wstęp zawiera analogiczną treść jak jej poprzedniczka, a mianowicie ogólne motywacje polityczne, treść mobilizującą, uroczyste deklaracje oraz treść normatywną.

Kolejna w historii ustawa zasadnicza okresu międzywojennego, tj. Konstytucja kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 r., nie zawierała wstępu80. Odmienną do omówionych już preambuł posiadała Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r., tzw.

Konstytucja PRL81. Treść wstępu oraz całego aktu obrazuje silny wpływ sytuacji społecznopolitycznej, w której wówczas znalazła się Rzeczpospolita. Organem odpowiedzialnym za przygotowanie

nowej

ustawy

zasadniczej

była

Komisja

Konstytucyjna

Sejmu

Ustawodawczego. Zaprezentowany projekt Konstytucji zawierał bardzo obszerny wstęp, który proklamował republikę ludu pracującego nazwaną Polską Rzeczpospolitą Ludową.

Zostały ustanowione nowe zasady prawne nowego ustroju. Preambuła podkreślała kierowniczą rolę klasy robotniczej. Wskazywała na sojusz robotniczo-chłopski, który miał stanowić podstawę ówczesnej władzy ludowej. Omawiany wstęp wskazywał cele Narodu, wszystkich organów władzy oraz ludu pracującego. Możemy w nim przeczytać o potrzebie

78

Więcej w: S. Krukowski, Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977, s. 16 Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267) 80 Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz.U. 1935 nr 30 poz. 227) 81 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r.

(Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232) 79

56

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

umacniania państwa ludowego, który ma stanowić podstawę najpełniejszego rozkwitu Narodu Polskiego. Celem miało być również przyśpieszenie rozwoju politycznego, gospodarczego oraz kulturalnego. W dalszej części mowa jest o pogłębianiu uczuć patriotycznych oraz zacieśnieniu współpracy i przyjaźni między narodami.

Dokonując analizy historycznych z dzisiejszego punktu widzenia polskich ustaw zasadniczych możemy zauważyć, iż każdy z omówionych wstępów stanowił swoisty, aksjologiczny manifest. Określały one podstawy światopoglądowe oraz systemy konkretnych wartości. Wszystkie preambuły niewątpliwie stanowiły integralną część konstytucji. Treść wstępów była rozbudowana (nie mniej niż 100 wyrazów). Pomimo różnic dotyczących sytuacji, w których były uchwalane kolejne konstytucje, łączy je wiele cech wspólnych.

TREŚĆ Cechą charakterystyczną preambuły Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. jest jej forma redakcyjna, która - jak możemy zauważyć - znacząco różni się od pozostałej części Konstytucji. Odznacza się ona, tak jak wstępy do wcześniejszych konstytucji polskich, charakterystycznym, uroczystym, podniosłym, a nawet patetycznym językiem. Prace nad ostatecznym kształtem obecnej Konstytucji (przynajmniej w jej początkowej fazie) długo nie dawały jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: Czy nowa ustawa zasadnicza będzie zawierała uroczystą preambułę? W finale prac skupiono się na projekcie wstępu, której autorem był Tadeusz Mazowiecki.

Współczesną preambułę tworzą 229 wyrazy, ułożone w dwa zdania. Jak widać, obrana forma redakcyjna jest odmienna od pozostałej części ustawy zasadniczej, którą podzielono na rozdziały, działy, artykuły, ustępy itd. Wstęp można podzielić na kilka zasadniczych części: fragmenty zawierające ogólne motywacje polityczne, uroczyste deklaracje, treść mobilizującą oraz elementy propagandowe.

Ogólne motywacje polityczne zawierają się między innymi w sformułowaniu: „pomimo gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane … wdzięczni naszym przodkom … nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej”. Te słowa wskazują na silne przywiązanie ustrojodawcy do przeszłości, historycznych wydarzeń. Przytoczone słowa preambuły negują

57

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

jednocześnie okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej82. Dodatkowo możemy z niego odczytać cele Konstytucji na przyszłość oraz nawiązanie do wartości chrześcijańskich.

W literaturze przedmiotu wskazuje się również, iż przywołany fragment przybiera formę norm programowych83.

Kolejnymi, kluczowymi elementami preambuły są liczne, uroczyste deklaracje.

Pojawiają się w nich takie określenia jak „współdziałanie władz” oraz „dialog społeczny”. Co do pierwszego z nich, to odwoływał się do niego już Arystoteles84. Współdziałanie władz uznawał za element niezbędny katalogu zadań państwa, mających gwarantować jego istnienie.

Polski Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie definiował, charakteryzował oraz podnosił istotność rangi zasady współdziałania władzy85. Współcześnie współdziałanie władz rozumie się jako pewien obowiązek współpracy organów władzy publicznej86. Jak wskazał Trybunał, celem przywołanej normy jest stosowanie takich rozwiązań, które równoważą demokratyzm oraz efektywność. Dodatkowo z niniejszej zasady możemy odczytać inne normy oraz minimum obowiązków ciążących na władzach publicznych. Przywołany zwrot „dialog społeczny” jest czymś szczerszym niż wyłącznie wymianą różnorakich opinii. Wskazuje na zorganizowanie społeczeństwa. Ustawa zasadnicza mówi o pewnych aspektach dialogu społecznego, którymi jest m.in. wolność prasy, czy też wolność wyrażania swoich opinii.

Dialog społeczny oraz współdziałanie łączą bliskoznaczne wartości. Pojęcia te wzajemnie się uzupełniają. Uroczystą deklaracją jest również fragment preambuły nawiązujący do zasady równości wobec prawa i dobra wspólnego: „równi w prawach i powinnościach wobec dobra wspólnego”.

Wstęp do Konstytucji posiada również własną treść normatywną. Ustrojodawca mówi w nim o ustanowieniu Konstytucji, zasadzie pomocniczości, chęci zagwarantowania praw obywatelskich oraz o rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych. Wspomniana zasada pomocniczości nie została powtórzona w dalszej części Konstytucji. W związku z powyższym to właśnie ten fragment preambuły jest częstym przedmiotem rozważań 82

Por. B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 5; J. Trzciński, M. Więcek, Znaczenie wstępu do Konstytucji dla interpretacji statusu jednostki w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Wolności i prawa jednostki Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Tom I Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, pod. red. M. Jabłońskiego, Warszawa 2010, s. 74 oraz W. Komarnicki, Polskie prawo polityczne. Geneza i system, Warszawa 2008, s. 215-216 83 T. Gizbert-Studnicki, A. Grabowski, Normy programowe w konstytucji, [w:] Charakter i struktura norm konstytucji, pod. red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997, s. 97 84 Arystoteles, Polityka, tłum. I. Piotrowicz, Warszawa 1964, s. 16 85 Np. Wyrok TK z 8 kwietnia 2009 r., sygn. akt K 37/06, OTK ZU 2009 nr 4A, poz. 47 oraz postanowienie TK z 20 maja 2009 r., sygn. akt Kpt 2/-8, OTK ZU 2009, nr 32, poz. 478 86 Definicja zgodna z przytoczonym wyżej wyrokiem Trybunału

58

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

doktryny. Definicję tej zasady sformułował Trybunał Konstytucyjny wskazując, iż pomocniczość m.in. wymaga, by rozwiązanie problemów odbywało się z udziałem społeczności, po uprzednim wysłuchaniu wszystkich argumentów87, bez narzucania niekorzystnych rozwiązań. Literatura przedmiotu wskazuje na duże znaczenie powyższej zasady dla określenia statusu jednostki88.

Istotnym

fragmentem

preambuły

jest

sformułowanie

dotyczące

rzetelności

i sprawności działania instytucji publicznych. Dokonując analizy orzecznictwa Trybunału oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego może zauważyć, iż definicje obu sądów dotyczące określeń użytych w przywołanym fragmencie wstępu są zbieżne. W przypadku sądów rzetelność najczęściej utożsamiana jest z bezstronnością, niezależnością i niezawisłością.

Z kolei sprawność definiowana jest jako eliminacja przedłużania się postępowania sądowego.

W prawie konstytucyjnym za instytucje publiczne uznaje się naczelne organy konstytucyjne państwa, inne samodzielne organy konstytucyjne, sądy i Trybunały, administrację rządową oraz organy jednostek samorządu terytorialnego. Tak jak było w przypadku wcześniej omówionych fragmentów, tak i tutaj możemy mówić o możliwości odczytania z zasady rzetelności oraz sprawności instytucji publicznych, postulatu skrupulatności, uczciwości oraz dokładności w ich działaniu.

Kolejną kategorię treści preambuły tworzą fragmenty zawierające elementy mobilizacyjne oraz propagandowe. Mówi o tym np. niniejszy fragment „wszystkich … wzywamy”. Dalej możemy przeczytać: „.my, Naród Polski

-wszyscy obywatele

Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i niepodzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący”.

Pierwszy cytat wskazuje na obowiązek solidarności89. Nawiązanie do niniejszej zasady odnajdziemy również w art. 20 KRP mówiącym o społecznej gospodarce rynkowej.

Z fragmentów preambuły o charakterze mobilizująco-propagandowym możemy również odczytać takie wartości jak: godność człowieka, jego wolność, prawda, sprawiedliwość, czy też dobro oraz piękno. Ustrojową zasadę poszanowania godności człowieka również uznaje się za normę programową. W przytoczonym fragmencie odnajdujemy również definicję suwerena, którym jest Naród Polski, czyli wszyscy obywatele.

87

Wyrok TK z 21 października 2008 r., sygn. akt P 2/08, OTK ZU 2008, nr 8A, poz. 139 Zob. T. Bąkowski, Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości, Warszawa 2007, s. 31 i in.

89 A. Romanowski, Idealizm konstytucjonalistów i skrzecząca rzeczywistość, [w:] Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 130 88

59

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Reasumując analizę treści preambuły należy stwierdzić, że postanowienia tej części Konstytucji możemy podzielić na kilka kategorii, gdyż każdy z nich posiada inny charakter.

Będą to fragmenty oceniające oraz formułujące podstawowe zasady ustroju państwa90, wskazujące kryterium badania konstytucyjności ustaw w powiązaniu z danymi normami konstytucyjnymi.

NORMATYWNY CHARAKTER Problematyka normatywności preambuły stanowi przedmiot zainteresowania zarówno krajowej, jak i zagranicznych doktryn. W literaturze europejskiej wskazuje się, iż należy przyjąć pogląd przesądzający o normatywności wstępu do ustawy zasadniczej zawsze, gdy ustrojodawca skłania się ku takiemu podejściu. Polska doktryna prawa konstytucyjnego nie wypracowała jednolitego podejścia w tej sprawie.

Dokonując analizy normatywności preambuły zaakcentowania wymaga fakt używania przez przedstawicieli doktryny różnych pojęć mających służyć opisaniu charakteru normatywności wstępu. Odnaleźć możemy takie określenia jak „znaczenie normatywne”, „walor

normatywny”,

„znaczenie

prawne”.

Najpełniejszą

definicję

„charakteru

normatywnego” tekstu prawnego sformułował Jerzy Wróblewski, który wskazał pięć różnych rozumień przedmiotowego terminu. Element tekstu prawnego będzie posiadał normatywny charakter, jeżeli: 1) jest przepisem wyznaczającym bezpośrednie zachowanie się adresata; 2) jest przepisem wskazującym bezpośrednio lub pośrednio zachowanie się adresata; 3) wchodzi w skład normy prawnej, która została skonstruowana na podstawie tekstów obowiązującego prawa; 4) wszystkie elementy zawarte w tekście mają normatywny charakter; 5) charakter normatywny ma to, co zgodnie z rozumieniem przyjętym przez dyrektywy stosowania oraz wykładnię prawa wpływa na proces stosowania bądź też jego wykładni91.

Powyższe stanowisko było bazą wyjściową dla poglądów zaprezentowanych przez Sławomira Lewandowskiego oraz przez Małgorzatę Ewę Stefaniuk. Pierwszy z badaczy wskazał, iż 90

Przyp. zasada współdziałania władz i dialogu społecznego, przychylności procesowi integracji europejskiej, pomocniczości, solidarności, poszanowania godności człowieka, rzetelnego i sprawnego działania instytucji publicznych, sprawiedliwości, określająca Polskę jako dobro wspólne oraz zasada równości praw i obowiązków 91 Za J. Wróblewski, Wstęp do prawoznawstwa, Łódź 1977, s. 26-27

60

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

należy rozróżnić dwa pojęcia: „charakter normatywny” oraz „znaczenie normatywne”.

Zaznaczył, że element tekstu prawnego będzie posiadał normatywny charakter, jeżeli wchodzi w skład danej normy prawnej skonstruowanej na podstawie aktualnych przepisów prawa92.

Z kolei M.E. Stefaniuk wskazała, iż odróżnienie obu pojęć nie ma uzasadnienia, zatem należałoby przyjąć szerokie rozumienie normatywności93. Jednocześnie autorka preambule jednoznacznie przypisuje normatywny charakter.

Przechodząc do meritum niniejszej części artykułu dodatkowo należy wskazać przyczyny powstania w polskiej doktrynie prawa konstytucyjnego kontrowersji dotyczących normatywnego charakteru preambuły. Pierwszą przyczyną jest rozwlekłość problematyki wynikająca z zastosowania wstępów w różnych aktach normatywnych. Drugą przyczyną jest niejednakowe rozumienie pojęcia „normatywność”. Trzecia dotyczy braku jednolitego stanowiska w kwestii normatywności, co dodatkowo utrudnia klasyfikację poglądów.

Debata nad normatywnym charakterem preambuły została zapoczątkowana 17 marca 1921 r. Sąd Najwyższy wydał w przedmiotowej sprawie orzeczenie. Wówczas sąd potraktował wstęp do Konstytucji RP na równi z jej zasadniczą częścią94. Z kolei w 1933 r.

Eugeniusz Waśkowski wygłosił pogląd, iż preambuła jest jedynie historyczną informacją wyrażająca pobudki przyświecające prawodawcy95.

Powojenne wypowiedzi dotyczące normatywnego charakteru preambuły można sklasyfikować w trzech grupach. Do pierwszej z nich należy zaliczyć poglądy skłaniające się ku pełnej normatywności Konstytucji włącznie z jej wstępem. Stefan Rozmaryn wskazywał, iż nie ma na to dowodów na to, aby intencje prawodawcy odbierały preambule jej normatywność96. Do drugiej grupy można zaklasyfikować stanowiska wychodzące z założenia, iż preambuła nie posiada ani normatywnego charakteru ani ogólnego waloru prawnego. Trzecia z grup aprobowała stanowisko pośrednie według, których wstęp posiada znaczenie interpretacyjne, wiążące wykładnię zasadniczej, artykułowanej części Konstytucji RP97.

92

Zob. S. Lewandowski, Charakter normatywny preambuły, Studia Iuridicia, nr 36/1998, s. 177 i nast.

M.E. Stefaniuk, Preambuła aktu normatywnego w doktrynie oraz procesie stanowienia i stosowania polskiego prawa w latach 1989-2007, Lublin 2009 94 Zb. Orzecz. Cyw. poz. 98. OSP t. VIII, Nr 1 95 W. Waśkowski, Teoria wykładni prawa cywilnego, Palestra. Organ Rady Adwokackiej w Warszawie.

Czasopismo poświęcone zagadnieniom prawnym i korporacyjno-zawodowym X, nr 12/1933, s. 697 96 S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1961, s. 56 97 Niniejsze stanowisko prezentował np. M. Kijowski, Wstęp do Konstytucji Rzeczypospolitej z 1997 r. Aspekt etyczno-normatywny w zarysie, Annales: Etyka w życiu gospodarczym, t. 6, 2003, s. 404 93

61

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Zwolennicy normatywności preambuły dla poparcia swego stanowiska przedstawiają szereg argumentów. Dotyczą one m.in. umiejscowienia wstępu. Feliks Siemieński zaznaczył, iż o normatywności treści preambuły powinno decydować to czy mają one charakter postanowień98. Zaznaczenia wymaga fakt, iż powyższy pogląd został wygłoszony, gdy w Polsce panował inny ustrój i obowiązywała inna Konstytucja. Argumentem jest również konstrukcja domniemania normatywności wstępu99. W tym miejscu należy wspomnieć o stanowisku Bogusława Banaszaka, który preambule przypisuje normatywny charakter.

Wskazuje on, iż Wstęp do konstytucji będzie posiadał znamiona normatywności bez znaczenia na to, jaką specyfikę by posiadał100. Dodatkowo uczony ten podkreśla, iż preambuła wypełnia np. funkcję prawną, czy też wychowawczą pełnioną przez Konstytucję. Wstęp nakreśla również kierunek wykładni konstytucyjnych norm. Powyższe stanowisko odnosi się do współcześnie funkcjonującej preambuły.

W doktrynie możemy odnaleźć również takie głosy, które wskazują, iż jedynie pewne, odrębne części składowe posiadają wiążący charakter101. Przeciwnicy powyższego podejścia wskazują na niekodeksową stylizację preambuły. Zaznaczają, iż w słowach pełnych patosu, zawierających informacje o genezie aktu, trudno doszukiwać się normatywności. Największe zarzuty co do wiążącego charakteru treści wstępu są formułowane odnoście fragmentu nawiązującego do historycznych wydarzeń102. Jak wydaje się, silnym argumentem zwolenników normatywności preambuły jest orzecznictwo sądów, zwłaszcza Trybunału Konstytucyjnego.

Jak zostało wyżej zaznaczone, w powojennym okresie funkcjonowała również trzecia grupa poglądów dotycząca normatywnego charakteru preambuły. Zwolennicy tego stanowiska wskazywali, iż Wstęp do Konstytucji ma charakter prawny, który polega na jej wiążącym znaczeniu w procesie wykładni części artykułowej ustawy zasadniczej. Powyższy pogląd w literaturze przedmiotu posiada największą aprobatę103.

98

F. Siemieński, Prawo konstytucyjne, Warszawa-Poznań 1978, s. 31 Zob. B. Banaszak, A. Preisner, Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wrocław 1996, s. 34 100 Patrz B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Kraków 2007, s. 112 oraz B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 84 101 Takie stanowisko podziela Gwiżdż A., Wstęp do konstytucji – zagadnienia prawne, [w:] Charakter i struktura konstytucji, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997, s. 182 oraz Prawo konstytucyjne, pod red. Z. Witkowskiego, Toruń 2002, s. 40 102 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008, s. 42 103 Niniejsze stanowisko podziela m.in. H. Rot, Wstęp do nauk prawnych, Wrocław 1992, s. 40; J. JabłońskaBonca, Wstęp do nauk prawnych, Gdańsk 1996, s. 49; P. Winczorek, Sporna kwestia preambuły, [w:] Dyskusje konstytucyjne, Warszawa 1996, s. 115-116; P. Sarnecki, Systematyka konstytucji, [w:] Charakter i struktura normy konstytucyjnej, pod. red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997, s. 25; L. Morawski, Wykładnia w 99

62

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

PODSUMOWANIE Wstęp do Konstytucji może pełnić szereg funkcji, np. perswazyjną, czy też wychowawczą. Dodatkowo doktryna może ją traktować jako element niezbędny w trakcie wykładni artykułowej części ustawy zasadniczej. Jak zostało podkreślone w niniejszym rozdziale, preambuła zamieszczona w Konstytucji RP przede wszystkim wytycza kierunki tworzenia prawa krajowego. Odgrywa szczególną rolę pozaprawną. Jej treść wskazuje główne wartości, które powinny być podstawą, wyznacznikiem, wzorcem zachowań odbiorców.

Preambuła integruje oraz spaja wspólnotę polityczną. Nie można też zapomnieć o jej części nawiązującej do odzyskania przez Polskę niepodległości oraz pełnej suwerenności. Niniejszy fragment wskazuje na silne przywiązanie do historii państwa. Preambuła podkreśla ponadto znaczenie praw człowieka, które są istotne z punktu widzenia współczesnego ustroju Polski.

Pomimo 20 lat obowiązywania Konstytucji RP, doktryna prawa wciąż nie wypracowała jednolitego stanowiska dotyczącego charakteru normatywnego wstępu. Powodem takiej sytuacji jest być może zbyt krótki okres obowiązywania ustawy zasadniczej. W obliczu aktualnej sytuacji politycznej może to stanowić nie lada problem.

SUMMARY The preamble to the constitution can serve a number of functions such as persuasive or educational. In addition, the doctrine sees it as a necessary element in the course of interpretation of the remaining part of the Constitution. As specified in this chapter, the Preamble to the current Constitution sets direction for creation of national law. It also plays special supra-legal role. Its content highlights the key values that should be the basis for the nation. Preamble integrates and unites political community. You can not forget about the part referring to Poland's independence and sovereignty. This passage indicates a strong attachment to the history of the state. Preamble also highlights the importance of human rights, which are important from the point of view of the contemporary Polish political system. Despite 20 years of the Constitution, the doctrine of the law still has not developed a unified position on its normative nature of admission. The reason for this is perhaps too short duration of the current rules of the constitution. In the face of the current political solution to this situation can be a big problem. orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 21 oraz M. Zieliński, Z. Radwański, Wykładnia prawa cywilnego, Studia Prawa Prywatnego, 2006, z. 1, s. 23

63

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267) 2. Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz.U. 1935 nr 30 poz. 227) 3. Konstytucja

Polskiej

Rzeczypospolitej

Ludowej

uchwalona

przez

Sejm

Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232) 4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

5. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 167) 6. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z dnia 17 maja 1989 r.

(Dz.U. Nr 231, poz. 1965 z późn. zm.)

Wydawnictwa zwarte:

1. Adamczyk M., Pastuszka S., Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791-1982, Warszawa 1985 2. Arystoteles, Polityka, tłum. I. Piotrowicz, Warszawa 1964 3. Bałaban A., Polskie problemy ustrojowe (Konstytucja, źródła prawa, samorząd terytorialny, prawa człowieka), Kraków 2003 4. Banaszak B., Preisner A., Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wrocław 1996 5. Banaszak B., Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004 6. Banaszak

B.,

Porównawcze

prawo

konstytucyjne

współczesnych

państw

demokratycznych, Kraków 2007 7. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009 8. Bąkowski T., Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości, Warszawa 2007

64

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

9. Epoka

Konstytucji

3

maja:

materiały

z

sesji

naukowej

zorganizowanej

w Uniwersytecie Warszawskim dnia 3 maja 1982 r., pod red. S. Dubisza, Warszawa 1982 10. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008 11. Gizbert-Studnicki

T.,

Grabowski

A.,

Normy

programowe

w

konstytucji,

[w:] Charakter i struktura norm konstytucji, pod. red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997, 12. Grzybowski S., Wypowiedź normatywna oraz jej struktura formalna, Kraków 1961 13. Gwiżdż A., Struktura wewnętrzna ustawy, [w:] Postępowanie ustawodawcze w polskim prawie konstytucyjnym, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1994 14. Gwiżdż A., Wstęp do konstytucji – zagadnienia prawne, [w:] Charakter i struktura konstytucji, pod red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997 15. Gwiżdż A., Wprowadzenie [do:] Konstytucja RP i inne teksty prawne, Warszawa 1997 16. Jabłońska-Bonca J., Wstęp do nauk prawnych, Gdańsk 1996 17. Kallas M., Wstępy do polskich konstytucji (1791-1921), [w:] Honeste vivere. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Bojarskiego, pod. red. E. Gajdy, A. Sokali, Toruń 2001 18. Komarnicki W., Polskie prawo polityczne. Geneza i system, Warszawa 2008 19. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, tłum. A. Pułło, Warszawa 2002 20. Konstytucja RP. Oczekiwania i nadzieje, pod red. T. Bodio, W. Jakubowskiego, Warszawa 1997 21. Kowalski J., Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska i europejska tradycja konstytucyjna, Warszawa-Poznań 2009 22. Krukowski S., Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977 23. Kustra E., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Toruń 2000 24. Laidler P., Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Przewodnik, Kraków 2007 25. Langer T., Wstęp do prawoznawstwa, Koszalin 1998 26. Morawski L., Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002 27. Prawo konstytucyjne, pod red. Z. Witkowskiego, Toruń 2002 28. Pułło A., System Konstytucyjny Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1997 29. Rogowski S., Preambuła w aktach konstytucyjnych II Rzeczypospolitej, [w:] „Acta Universitatis Wratislavienis” PRAWO CCLXXXVIII, Studia Historycznoprawne, tom

65

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

dedykowany

profesorowi

Doktorowi

Alfredowi

Koniecznemu,

pod

red.

K. Orzechowskiego, Wrocław 2004 30. Romanowski

A.,

Idealizm

konstytucjonalistów

i

skrzecząca

rzeczywistość,

[w:] Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009 31. Rot H., Wstęp do nauk prawnych, Wrocław 1992 32. Rozmaryn S., Konstytucja jako ustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1961 33. Sarnecki P, Systematyka Konstytucji, [w:] Charakter i struktura norm Konstytucji, pod. red. J. Trzcińskiego, Warszawa 1997 34. Siemieński F., Prawo konstytucyjne, Warszawa-Poznań 1978 35. Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1983 36. Strzępek K.A., Znaczenie prawne wstępu do Konstytucji RP z 1997 roku, Warszawa 2013 37. Trzciński J., Wpływ Konstytucji 3 maja na późniejsze Konstytucje Polskie, [w:] Konstytucja i władza we współczesnym świecie. Doktryna – prawo – polityka.

Prace dedykowane Profesorowi Wojciechowi Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie urodzin, pod. red. M. Kruka, J. Trzcińskiego, J. Wawrzyniaka, Warszawa 2002 38. Trzciński J., Więcek M., Znaczenie wstępu do Konstytucji dla interpretacji statusu jednostki w Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Wolności i prawa jednostki Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Tom I Idee i zasady przewodnie konstytucyjnej regulacji wolności i praw jednostki w RP, pod. red. M. Jabłońskiego, Warszawa 2010 39. Tuleja P., Preambuła, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, pod. red. W. Skrzydło, S. Grabowskiej, R. Grabowskiego, Warszawa 2009 40. Winczorek P., Sporna kwestia preambuły, [w:] Dyskusje konstytucyjne, Warszawa 1996 41. Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Wydanie drugie – rozszerzone, Warszawa 2008 42. Wróblewski J., Wstęp do prawoznawstwa, Łódź 1977

66

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Artykuły: 1. Kijowski M., Wstęp do Konstytucji Rzeczypospolitej z 1997 r. Aspekt etycznonormatywny w zarysie, Annales: Etyka w życiu gospodarczym, t. 6, 2003 2. Lewandowski S., Charakter normatywny preambuły, Studia Iuridicia, nr 36/1998 3. Litwin J., Wstęp do ustawy i jego renesans, Gazeta Administracji i Policji państwowej, XVI, nr 21/1934 4. Szerer M., O powołaniu naszych czasów do stanowienia konstytucji, Państwo i Prawo, nr 11/1947 5. Waśkowski W., Teoria wykładni prawa cywilnego, Palestra. Organ Rady Adwokackiej w Warszawie. Czasopismo poświęcone zagadnieniom prawnym i korporacyjno-zawodowym X, nr 12/1933 6. M. Zieliński, Z. Radwański, Wykładnia prawa cywilnego, Studia Prawa Prywatnego, 2006, z. 1

Orzecznictwo: 1. Wyrok TK z 21 października 2008 r., sygn. akt P 2/08, OTK ZU 2008, nr 8A, poz.

139 2. Wyrok TK z 8 kwietnia 2009 r., sygn. akt K 37/06, OTK ZU 2009 nr 4A, poz. 47 3. Postanowienie TK z 20 maja 2009 r., sygn. akt Kpt 2/-8, OTK ZU 2009, nr 32, poz. 478 4. Orzecz. Cyw. poz. 98. OSP t. VIII, Nr 1

67

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

KAMILA ZIEMIAN104

WARTOŚCI ZAWARTE W KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ – ICH TREŚĆ I WYKŁADNIA

VALUES INCLUDED IN THE POLISH CONSTITUTION – THEIR CONTENT AND EXPLANATION

słowa klucze: III Rzeczpospolita Polska, Konstytucja, wartości, wykładnia, zasady naczelne

keywords: III Polish Republic, Constitution, values, explanation, leading principles

STRESZENIE Celem niniejszego rozdziału jest wskazanie jak ważną rolę zarówno z perspektywy politycznej, normatywnej, jak i społecznej pełni Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej.

Ze względu na fakt, iż jest to akt normatywny o najwyższej mocy prawnej istotne są wartości w nim zawarte. W toku pracy zostanie przedstawiona treść i wykładnia wartości, które wynikają z Konstytucji Rzeczpospolitej.

EXTRACT

The purpose of this chapter is to show how important from political, legal and social perspective is the Polish Constitution. The fact that the Constitution is the most important

104

Studentka V roku na kierunku Prawo na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

68

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

legal act in the state makes the values presented in it very crucial. In this chapter both the content and the explanation of the values stemming from the Constitution will be presented.

WPROWADZENIE Każde państwo - bez względu na formę jego organizacji, bądź też ustrój polityczno gospodarczy - kieruje się zawartą w systemie normatywnym hierarchią aksjologiczną.

Wartości, przyjęte za te naczelne przez poszczególnych ustawodawców kreują tożsamość narodową, a tym samym stają się celem samym w sobie. Aksjologia normatywna nie kreuje tylko i wyłącznie praw i swobód ( pomijając systemy totalitarne) obywateli i ludzi, ale także jest podstawą do obarczenia władzy publicznej i naród precyzyjnie określonymi kompetencjami i obowiązkami. Idąc tropem tych rozważań warto zwrócić uwagę na założenie, iż to na instytucjach sprawujących władzę spoczywa realizacja aksjologicznych założeń, a także ochrona ich. Z kolei na społeczeństwie spoczywa obowiązek przestrzegania zasad i postanowień, które wynikają z normatywnie przyjętych wartości. W celu przekonania obywateli do respektowania aksjologicznych założeń istotne jest, aby były one zawarte w akcie normatywnym o najwyższej mocy prawnej. W III Rzeczpospolitej jest nią Konstytucja z 1997 roku.

Ze względu na fakt, iż wyżej wspomniane rozważania mają szeroki zakres i są wielopłaszczyznowe niniejsza publikacja będzie ograniczała się do wartości zawartych w ustawie zasadniczej. W toku pracy zostaną wskazane zasady naczelne, a także zostanie podjęta próba ich wykładni. Wszystko zostanie zakończone wnioskami pod kątem tematu.

KONSTYTUCJA III RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ W celu skrupulatnego wyczerpania tematu przewodniego pracy „Wartości zawarte w Konstytucji Rzeczpospolitej - ich treść i wykładnia” należy zatrzymać się przy pojęciu III Rzeczpospolitej. III Rzeczpospolita powstała na skutek wyswobodzenia się przez Polskę z wpływów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na skutek upadku partii komunistycznej, która od 1945 roku sprawowała władzę na terytorium RP. W czerwcu 1991 roku odbyły się kontraktowe wybory do Sejmu i wolne wybory do Senatu, w których zwycięstwo odniósł Komitet Obywatelski „Solidarność”. Nowo obrana władza przywróciła symbole państwa utracone na skutek najpierw II wojny światowej, zaś później na skutek 69

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

sprawowania władzy przez władze socjalistyczne. Została również przywrócona nazwa Polki - III Rzeczpospolita, w celu wskazania na ciągłość z II Rzeczpospolitą okresu międzywojennego.

W 1990 roku rząd demokratycznego państwa podjął reformy

gospodarcze, których zadaniem była walka z hiperinflacją, zaś zadaniem wcielenie w życie ideologii o restrukturyzacji w kierunku gospodarki rynkowej i prywatyzacji105.

Nowa Rzeczpospolita charakteryzowała się systemem wielopartyjnym, a także starano się zrealizować zamiar o wprowadzeniu do porządku normatywnego katalogu swobód obywatelskich. W 1990 roku odbyły się wybory do odrodzonych jednostek samorządu gminnego106.

Pod pojęciem Konstytucji – znanej również pod nazwą ustawa zasadnicza lub ustawa konstytucyjna – kryje się akt prawny o najwyższej mocy obowiązywania w państwie. Żaden akt usytuowany niżej hierarchicznie od Konstytucji nie może być z nią sprzeczny107.

Najwyższa moc wyżej wskazanego aktu uwidacznia się to w szczególnym trybie jej uchwalania lub zmiany. Konstytucja z reguły określa podstawowe zasady ustroju politycznego i społeczno – gospodarczego państwa, strukturę centralnych i lokalnych organów państwa i kompetencje do nich należące, a także zasady relacji pomiędzy między obywatelami a aparatem politycznym108.

W doktrynie istnieje również definicja sensu largo Konstytucji, która określa ustawę zasadniczą przez wyliczenie jej najważniejszych cech. Według wyżej określonej ideologii ustawa konstytucyjna powinna precyzyjnie określać główne organy władzy i ich kompetencje, a tym samym zapewniać stabilność instytucji politycznych i prawnych. Ważnym elementem ustawy zasadniczej jest forma jej spisania w jednym – w drodze wyjątku kilku – aktach.

Rangę Konstytucji podkreśla stosowanie ustawy zasadniczej w przypadku kolizji z aktem niższego rzędu. Z perspektywy skutecznego

przestrzegania przez obywateli i organy

polityczne zasad Konstytucji ważną kwestią jest wypracowanie mechanizmu kontrolnego konstytucyjności prawa. Reasumując w świetle powyższych rozważań ustawa zasadnicza jest efektem wspólnej ideologii, która przejawia się w aksjologicznej strukturze systemu prawa w państwie109.

105

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Polska-Historia-Trzecia-Rzeczpospolita;4575051.html http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Polska-Historia-Trzecia-Rzeczpospolita;4575051.html 107 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, zarys wykładu, 2016, s. 12 - 15 108 A. Surowiecka, Konstytucja – Aspekty Historyczne, Definicyjne i Współczesne kierunki rozwoju, Perspectiva – Legnickie Studia Teologiczno – Historyczne, Rok XI, nr 2 (21)/2012, s. 162-163 109 A. Surowiecka, Konstytucja – Aspekty Historyczne, Definicyjne i Współczesne kierunki rozwoju, Perspectiva – Legnickie Studia Teologiczno – Historyczne, Rok XI, nr 2 (21)/2012, s. 162-163 106106

70

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Aktem normatywnym, który w chwili obecnej reguluje porządek prawny, polityczny, ustrojowy i społeczny III Rzeczpospolitej Polskiej jest Konstytucja , która została uchwalona 2 kwietnia 1997 roku, zaś weszła w życie z dniem 17 października 1997 roku110. Genezą uchwalenia Konstytucji były daleko idące zmiany ustrojowe - odzyskanie przez Polskę niezależności politycznej z wpływów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wskutek upadku partii komunistycznej - jakie miały miejsce pod koniec XX wieku.

Początkowo do nowej rzeczywistości politycznej starano się dopasować Konstytucję PRL-u z 1952 roku, jednak ze względu na fakt, iż była ona spuścizną po socjalistycznym okresie dostosowanie jej do demokratycznej wizji państwa spowodowało, iż stała się aktem niespójnym i pełnym sprzeczności. Pracę nad nową ustawą zasadniczą podjął Sejm I Kadencji, zaś została ona uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe. Konstytucja została przyjęta w ogólnonarodowym referendum.

Artykuły zawarte w Konstytucji poprzedza preambuła, czyli uroczysty wstęp, którego treść zawiera ratio legis ustawodawcy – motywy wydania, zamierzone cele i podstawowe wartości.

Wprowadzenie do Konstytucji przedstawia zarówno aspekty polityczne, jak

i historyczne przez przytoczenie wydarzeń, które były inspiracją do stworzenia aktu, a także tradycje ustawowe państwa i jego tożsamość. Preambuła jest swoistą wskazówką, która pokazuje sposoby i kierunki wykładni konstytucyjnego systemu wartości i postanowień111.

Dodatkowo

Konstytucja

Rzeczpospolitej

Polskiej

składa

się

z

trzynastu

pogrupowanych tematycznie rozdziałów kolejno zatytułowanych: Rzeczpospolita, Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, Źródła prawa, Sejm i Senat, Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej, Rada ministrów i administracja rządowa, Samorząd terytorialny, Sądy i Trybunały, Ograny kontroli państwowej i ochrony prawa, Finanse publiczne, Stany nadzwyczajne, Zmiana Konstytucji, Przepisy przejściowe i końcowe 112.

WARTOŚCI ZAWARTE W KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Aksjologia aktu normatywnego jakim jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku kreowana jest przez zawarte w jej treści zasady naczelne, które są prezentowane zarówno w preambule, jak i w poszczególnych rozdziałach ustawy zasadniczej. Zasady 110

http://www.infor.pl/prawo/konstytucja/ - dostęp 16.03.2017 rok http://www.gazetaprawna.pl/encyklopedia/prawo/hasla/337656,preambula.html – dostęp 16.03.2017 rok 112 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz.U. 1997 NR 78 poz. 483 z późniejszymi zmianami 111

71

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

pełnią bardzo ważną funkcję nie tylko ze względu na fakt, iż są odzwierciedleniem idei, wartości i pojęć zawartych w Konstytucji Rzeczpospolitej, ale także są zasadniczym czynnikiem wpływającym na charakter ustrojowy państwa i system władzy jaki w nim panuje. Najistotniejszymi zasadami, które są zawarte w akcie o najwyższej mocy prawnej w Polsce są: zasada poszanowania godności człowieka, zasada demokratycznego państwa prawa, zasada suwerenności narodu, zasada legalizmu ( praworządności), zasada podziału władz, zasada społeczeństwa obywatelskiego, zasada decentralizacji władzy publicznej i zasada samorządu terytorialnego, a także

zasada społecznej gospodarki rynkowej.

Z matematycznej perspektywy należy zgodzić się z poglądem, iż wynikiem sumy wyżej wymienionych zasad jest tożsamość konstytucyjna państwa113.

Najważniejszą wartością zawartą w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku jest poszanowanie godności człowieka. Jest ona zawarta w artykule 30 wyżej wymienionego aktu normatywnego. Pomimo, iż

godność człowieka stanowi tak zwany kamień węgielny

polskiego systemu prawnego ustawodawca nie zdefiniował precyzyjnie tego pojęcia114.

Wykładni zagadnienia godności człowieka podjął się Trybunał Konstytucyjny, który określa pojęcie jako wartość, która pełni centralną podwalinę do wypracowania aksjologicznych rozwiązań konstytucyjnych. W obliczu wyżej wymienionych rozważań należy zgodzić się z przekonaniem,

iż

godność

człowieka

jest

swoistym

fundamentem

porządku

konstytucyjnego, gdyż wszystkie inne zasady naczelne są skupione właśnie na tej przesłance.

Godność człowieka jest kierunkowskazem wykładni pozostałych postanowień o prawach, wolnościach, a także obowiązkach jednostki. Trybunał Konstytucyjny w swojej lini orzeczniczej nazywa godność człowieka wartością transcendentną, co wskazuje, iż dana wartość nie wywodzi się z żadnego porządku normatywnego, zaś z praw natury, a tym samym jest spoiwem łączącym prawo naturalne z porządkiem normatywnym. określana

Innymi słowy

jest gwarancją, która należy się każdemu człowiekowi bez względu na jego

obywatelstwo, wiek, płeć czy też pochodzenie, co świadczy o tym, iż jest wartością bezwzględną. Godność człowieka jest niczym innym jak królową innych konstytucyjnych wartości, która stoi ponad prawem, a dowodem na tą tezę jest fakt, iż wszystkie inne postanowienia aktów normatywnych muszą odzwierciedlać jej założenia i nie mogą być z nią sprzeczne. Wyżej wymieniona wartość nie wymaga potocznie zwanego zdobywania, jej miarą 113

R. Piotrowski, Prawo konstytucyjne – kompendium, Roździał I : Aksjologiczne Fundamenty Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, s. 2 114 M.Granat, Godność człowieka z artykułu 30 Konstytucji RP jako wartość i jako norma prawna, Państwo i Prawo, nr 8/2014, s.1

72

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

jest równość wszystkich ludzi i powszechność115.

Dodatkowo warto zwrócić uwagę na

perspektywę, iż godność ludzka jest tylko i wyłącznie prawem jednostki, ale również jego cechą. Istotą zasady naczelnej jaką jest poszanowanie godności człowieka jest zakaz ograniczania praw człowieka przez władze publiczne ze względu na fakt, iż godność kreuje rdzeń innych wolności praw. Zgodnie z brzmieniem artykułu 30 Konstytucji RP godność ludzka jest przyrodzona - zagwarantowana każdemu podmiotowi od momentu narodzin, a także niezbywalna - nie można się jej zrzec przez żadną czynność prawną. Idąc w kierunku dalszej analizy artykułu 30 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej

należy podkreślić, iż

godność człowieka jest meritum wolności człowieka i obywatela. W celu podkreślenia rangi wyżej wymienionej wartości w porządku normatywnym i ustrojowym państwa ustawodawca zaznaczył, iż jest ona nienaruszalna, a także w sposób szczególny chroniona przez prawo i władze publiczne116.

Z zasadą poszanowania godności człowieka nierozerwalnie jest połączona zasada demokratycznego państwa prawnego. Jest ona zawarta w artykule 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku, którego treść określa Rzeczpospolitą jako demokratyczne państwo prawne, które urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej 117.

Pod pojęciem państwo prawne kryje się aparat polityczny, w którym organy piastujące władzę publiczną realizują swoje kompetencje na podstawie i w granicach wyznaczonych przez prawo, zaś przymiotnik demokratyczny oznacza, iż treść prawa chroni konstytucyjnie określone wartości. Demokratyczne państwo prawne to takie, w którym władza realizowana jest przez wybranych w wolnych, powszechnych, tajnych, proporcjonalnych bezpośrednich i równych wyborach przedstawicieli narodu. Istotą kwestią jest wspomniane, iż organy władzy

już wyżej zostało

ustawodawczej i wykonawczej działają na podstawie

i w granicach prawa, zaś gwarantami przestrzegania prawa i ponoszenia konsekwencji za łamanie postanowień są niezawisłe sądy. Na esencję demokratycznego państwa prawnego składa się skuteczny sposób ochrony praw i wolności zarówno człowieka, jak i obywatela.

Elementami całokształtu zasady demokratycznego państwa prawnego są inne reguły, które zapewniają spójne i harmonijne funkcjonowanie państwa. Pierwszą z nich jest uniwersalna łacińska paremia lex retro non agit - zakaz działania prawa wstecz, której zadaniem jest 115

M. Granat, Godność człowieka z artykułu 30 Konstytucji RP jako wartość i norma prawna, Państwo i Prawo, nr 8/2014, s.13 116 D.Fleszer, Godność i prywatność osoby w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Roczniki Administracji i Prawa nr XV (1), s. 20 117 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. NR 78 poz. 483 z późniejszymi zmianami

73

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

uchronienie społeczeństwa przed ponownym stosowaniem prawa, a zwłaszcza tego surowego.

Zasada zakazu działania prawa wstecz nie miałaby racji istnienia, gdyby nie nakaz zachowania vocatio legis.

Rolą tak zwanego spoczynku ustawy lub innego aktu

normatywnego przed wejściem życie jest możliwość zapoznania się społeczeństwa i władz publicznych z jego treścią, a także możliwość przygotowania środowiska normatywnego do przestrzegania nowo ustalonego prawa. Kolejnymi regułami składającymi się na zasadę demokratycznego państwa prawnego są

zasada ochrony praw nabytych, a także zasada

określoności i przejrzystości prawa ( prawo ma być sformułowane jasno i precyzyjne, a także nie może zawierać sprzeczności)118. Trybunał Konstytucyjny prezentuje pogląd, iż artykuł 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej jest ważną kwestią dla sytuacji prawno - politycznej obywateli i organów publicznych, czego konsekwencją jest uznanie tej zasady za fundament porządku ustrojowego Państwa Polskiego119.

Kolejną zasadą naczelną zawartą w ustawie konstytucyjnej Polski jest zasada suwerenności narodu. Pojęcie suwerenności narodu łączy się z koncepcją państwa narodowego, gdzie umocowaniem sprawowania władzy jest wola narodu, a tym samym głównym zadaniem władz ustawodawczych i wykonawczych jest dbanie o interes narodu, sprawowanie władzy w jego imieniu, a także z pomocą obywateli. Terminologia naród suwerenny w ujęciu klasycznym oznacza, iż obywatele Rzeczpospolitej Polskiej są samodzielni, a także niezależni w wyborze władzy120. W obliczu powyższych rozważań należy zgodzić się z tezą, iż to naród jest zwierzchnikiem władzy i to od niego ten przywilej pochodzi, a tym samym jest to przejaw samo organizacji narodu. Zasada suwerenności narodu znajdująca się w polskiej Konstytucji została zaczerpnięta z ideologii wybitnego filozofa doby oświecenia Jana Jakuba Rousseau - twórcy książki „Umowa społeczna”121.

Zasada legalizmu - znana również pod nazwą praworządności - zawarta jest w artykule 7 Konstytucji Polski. Treść określonej zasady naczelnej oznacza, iż organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa, innymi słowy ich kompetencje są kreowane przez przepisy prawne. Organ władzy publicznej nie może realizować więcej niż prawo mu 118

Podstawowe zasady ustroju Rzeczpospolitej http://www.wz.uw.edu.pl/pracownicyFiles/id18278Podstawowe%20zasady%20ustroju%20Rzeczypospolitej.pdf- dostęp 17.03.2017 rok 119 R.Bielski, Zasada demokratycznego państwa prawnego, a niektóre problemy lustracji, Krytyka prawa, s. 172 120 P. Tarasiewicz, Suwerenność narodowa. Próba interpretacji filozoficznej, cywilizacja 40/2012, służyć prawdzie, s. 28-29.

121 A. Mirowicz, Suwerenność narodowa, a Unia Europejska http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/214/1/2012_07_-_Elpis_-_Mironowicz.pdf - dostęp 17.03.2017 rok

74

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

nakazuje. Art 7 ustawy zasadniczej jest normą zabraniającą domniemywania kompetencji organu władzy publicznej, a tym samym przepisem nakazującym, aby wszystkie działania podejmowane

przez

kompetencyjnych

122

instytucje

miały

poparcie

w

obowiązujących

normach

. W doktrynie prawniczej istnieje pogląd, iż zasada naczelna jaką jest

zasada praworządności jest ograniczeniem sprawowania władzy przez organy do tego upoważnione, gdyż każda czynność musi być udowodniona odpowiednim przepisem obowiązującego aktu normatywnego. Praworządność zawarta w treści ustawy zasadniczej przejawia się przestrzeganiem prawa przez instytucje zarówno w aspekcie jego stanowienia, jak i stosowania.

Zasadę legalizmu wyróżnia fakt, iż jest to postulat kierowany tylko

i wyłącznie do osób wyposażonych w kompetencje prawodawcze, wykonawcze i sądownicze.

Legalność i praworządność to apel według którego działania, których podwaliną jest prawo to takie, które są zasadne i mają swoje oparcie w obowiązującym porządku normatywnym.

Organ - wykonawca postanowień prawnych - jest zobligowany zgodnie z prawem procesowym i materialnych ustalić swoją zdolność prawną i precyzyjnie określić rodzaj sprawy123.

Istotną z punktu widzenia ustroju politycznego Polski jest zasada podziału władzy zawarta w artykule 10 ustępie 1 Konstytucji. Według treści ustawy zasadniczej fundamentem ustroju jest podział i równowaga władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej. Konstytucja reguluje zadania wyżej wskazanych organów, a także wskazuje na relacje i powiązania pomiędzy nimi.

Harmonijne i spójne funkcjonowanie państwa Polskiego oparte jest na

podziale kompetencji pomiędzy poszczególne organy władzy, ograniczeniu zakresu władztwa i realizowaniu prawa, kontroli, a także na podstawie współpracy. Zgodnie z Konstytucją władza ustawodawcza należy do Sejmu i Senatu, władza wykonawcza do Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej i Rady Ministrów, zaś władzę wykonawczą realizują niezawisłe i niezależne Sądy i Trybunały. Należy zwrócić uwagę, iż ustawodawca powołując do życia zasadę podziału władzy opracował regułę, iż organy nie mogą ingerować w swoje kompetencje. Zadania powinny być realizowane w taki sposób, aby nie wchodzić w zakres pozostałych władz. Jest to swoiste pryncypium organizacji struktury państwa, a co za tym idzie organy w wykonywaniu swoich kompetencji muszą się równoważyć. Artykuł 10 Konstytucji Rzeczpospolitej expressis verbis wykazuje potrzebę współpracy i współdziałania pomiędzy organami. Akt normatywny zawiera również katalog relacji pomiędzy 122 123

http://prawo.vagla.pl/node/8970 - dostęp 17.03.2017 rok http://www.eduteka.pl/doc/zasada-praworzadnosci-legalizmu - dostęp 17.03.2017

75

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

poszczególnymi instytucjami - pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą możliwe są różne formy oddziaływań z rozważeniem poglądu, iż ich kompetencje w pewnych sferach mogą się nakładać lub przecinać. Z kolei Konstytucja zawiera inny schemat odnośnie relacji pomiędzy władzą ustawodawczą i wykonawczą, a sądowniczą - w takiej sytuacji stosowana jest zasada separacji i jednoczesne podkreślenie niezależności Sądów i Trybunałów124.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej oprócz precyzyjnie określonego zakazu ingerowania przez władze publiczne w sferę swobód obywatelskich zawiera również proporcję pomiędzy interesem jednostki, a publicznym. Wyżej wskazana teza uwidacznia się w tym, iż ustawa zasadnicza nakłada na obywateli państwa określone obowiązki, a reguła ta określana jest mianem zasady społeczeństwa obywatelskiego. Ze względu na fakt, iż pojęcie społeczeństwa obywatelskiego jest wielopłaszczyznowe i jego zdefiniowanie przysparza wiele trudności, w doktrynie prawniczej funkcjonuje wiele prób wyjaśnienia go. Tak czy inaczej różnorodne definicje społeczeństwa obywatelskiego kumulują się wokół jednej cechy, a mianowicie społeczeństwo zachowuje autonomię wobec organów władzy, jednak na jego barkach spoczywają obowiązki nierozerwalnie powiązane z byciem obywatelami Polski. Według teorii socjologa Edwarda Shilsa głównymi cechami społeczeństwa obywatelskiego są podzielna i zbiorowa samoświadomość rozpatrywana w kategoriach poznawczych i normatywnych. Rola świadomości społeczeństwa jest bardzo znaczna ze względu na to, iż pomimo zakazu ingerencji władz w swobody obywatelskie, w pewien sposób kreuje publiczną sferę przez powoływanie do życia organów w wyborach, a także przez pomoc w sprawowaniu władzy. Zbiorowa świadomość społeczeństwa obywatelskiego kształtowana jest przez zasadę pro publico bono - dla dobra publicznego. Jest to realizowane przez tak zwaną obywatelskość, co oznacza wizję i dyspozycję społeczeństwa, które aktywnie bierze udział w zbiorowej świadomości. Konsekwencją obywatelskości jest przywiązanie do całości społeczeństwa, utożsamianie się z państwem i narodem, a także podejmowanie decyzji i działań pomnażających dobro wspólne. Społeczeństwo obywatelskie wyraża zgodę na na działanie na rzecz dobra wspólnego ( płacenie podatków, branie udziału w wyborach, przestrzeganie prawa). Podstawowym założeniem konstytucyjnej zasady społeczeństwa obywatelskiego

jest

zachowanie

równowagi

między

rywalizującymi

elementami

społeczeństwa, a tym samym harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa jako całości125.

124

A.Dana, Istota podziału i równowagi władz w polskim konstytucjonalizmie, Doctrina, studia społeczno polityczne, Akademia Podlaska, Nr 6/2009, s.56 - 61 125 A. Krasnowolski, Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje, Kancelaria Senatu, Biuro analiz i dokumentacji, opracowania tematyczne OT - 627, styczeń 2014, s 3-10

76

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w swojej treści zawiera również zasadę decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego. Pod pojęciem decentralizacji kryje się ustawowe, ciągłe lub trwałe, chronione porządkiem normatywnym przekazywanie organom decentralizowanej władzy publicznej - województwom,

powiatom i gminom -

kompetencji, zadań, a co za tym idzie środków finansowym dla których do tej pory właściwe były organy centralne.

Innymi

słowy jest

to

przeniesienie części

uprawnień

i odpowiedzialności władzy publicznej z organów centralnych na organy władzy samorządowej niższego szczebla. Główną przyczyną decentralizacji władzy publicznej przez powołanie do życia samorządów terytorialnych była wysoka liczba zróżnicowanych zadań, którymi były obarczane organy centrale, a przez co jakość ich wykonywania była bardzo wątpliwa. Dodatkowo instytucja decentralizacji miała za zadanie włączenie do realizacji zadań normatywnych społeczeństwa obywatelskiego. Głównym celem zasady decentralizacji władzy publicznej i zasady samorządu terytorialnego było wyodrębnienie niezależnych i samodzielnych podmiotów lokalnych do sprawowania władzy, a przez co jak najskuteczniejsze zaspokojenie potrzeb ludności126.

W świetle powyższych rozważań -

a także na podstawie artykułu 163 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej - można stwierdzić, iż zadaniem samorządu terytorialnego jest wykonywanie zadań publicznych, które nie są zastrzeżone przez Konstytucję lub inne akty normatywne dla organów centralnych.

Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina, zaś organy lokalne są szczegółowo określone przez inne ustawy.

Jednostki samorządu terytorialnego mają

osobowość prawną, a także przysługuje im prawo własności i inne prawa majątkowe - wyżej określona samodzielność jest wartością podlegającą ochronie sądowej.

Podstawowym

zadaniem samorządu terytorialnego jak już wyżej zostało wspomniane jest zaspokojenie potrzeb wspólnoty samorządowej, które powinno być traktowane jako zadanie własne.

Istnieje również instytucja zlecania zadań jednostkom samorządu terytorialnego przez organy centralne ale tylko pod warunkiem, iż jest to usprawiedliwione potrzebą państwa.

Konkludując w celu realizacji zadań właściwych dla władz lokalnych mają one prawa do udziału w dochodach publicznych na zasadzie proporcjonalności. Dodatkowo jednostki samorządu terytorialnego mogą mieć dochody własne i dotacje celowe. Konstytucja wyposaża organy samorządu terytorialnego w kompetencje finansowe przez co jednostki mogą nakładać podatki i opłaty lokalne w zakresie ustawowym. W celu umacniania zasady społeczeństwa 126

http://www.csstirl.samorzad.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2010/10/Ustrojek-SamorządeczkuTerytorialnego.pdf - dostęp 18.03.2017 rok

77

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

obywatelskiego członkowie określonej wspólnoty mogą w drodze referendum podejmować decyzję o sprawach wspólnoty, a także nawet o odwołaniu samorządu terytorialnego.

Dodatkowo samorząd podlega kontroli Prezesa Rady Ministrów i wojewodów, a w aspekcie finansowym adekwatnym izbom obrachunkowym. Zgodnie z definicją osobowości prawnej jednostki samorządu mają prawo zrzeszania się na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Zasada decentralizacji władzy państwowej, a także zasada samorządu terytorialnego chroni przed kumulowaniem monopolu władzy tylko i wyłącznie w rękach organów centralnych. Jest swoistym gwarantem demokratycznego państwa prawnego i suwerenności narodu127.

Według treści artykułu 20 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej podstawą ustroju Polski jest zasada społecznej gospodarki rynkowej. Jest to wyrazem odrzucenia przez organy legislacyjne tezy o neutralności państwa w dziedzinie gospodarczej128. Najważniejszym elementem zasady społecznej gospodarki rynkowej jest wolność działalności gospodarczej.

Dodatkowo ważnymi elementami składającymi się na gospodarkę społeczną są własność prywatna i solidarność partnerów społecznych.

Jest to nic innego jak dialog pomiędzy

liberalizmem gospodarczym, a kryteriami procesów gospodarczych zapewniających realizację celów społecznych. Jednak wyżej wymieniona zasada nie ma charakteru bezwzględnego i jej ograniczenie zawarte jest w artykule 22 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, według którego treści są one dopuszczalne ze względu na ważny interes publiczny. Jest to nierozerwalnie powiązane z tak zwanym interwencjonizmem państwowym, którego zadaniem jest ochrona przed powstawaniem monopoli. Głównym celem wyżej wymienionej reguły jest stworzenie zdrowiej i zrównoważonej konkurencji na rynku gospodarczym.

Polska jest modelem

państwa o wrażliwości i orientacji społecznej. Głównym zadaniem państwa w zakresie zasady społecznej gospodarki rynkowej jest wyrównywanie perspektyw życiowych poszczególnych jednostek, a zwłaszcza w dobie przemian społecznych grup. Organy władzy mogą za pomocą instrumentów ekonomicznych korygować reguły rynku, aby zrealizować potrzeby społeczne.

Zgodnie z artykułem 20 ustawy zasadniczej na aparacie politycznym spoczywa obowiązek

127

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. NR 78 poz. 483 z późniejszymi zmianami 128 Z. Witkowski, Zasada społecznej gospodarki rynkowej jako podstawa ustroju gospodarczego Trzeciej Rzeczpospolitej Polskiej - wolność działalności gospodarczej, studia iuridicatoruniensia, przemiany polskiego prawa, tom drugi pod redakcją Ewy Kustry, Toruń 2002, s. 7

78

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

prowadzenia polityki gospodarczej i podatkowej, która jest zgodna z liberalizmem gospodarczym129.

PODSUMOWANIE Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej została uchwalona po odzyskaniu przez Polskę niezależności politycznej przez wyswobodzenie się z wpływów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich na skutek upadku partii komunistycznej. Po długim okresie rządów socjalizmu głównym zadaniem organów legislacyjnych stało się stworzenie ustroju demokratycznego opartego o jasno określone zasady. Efektem wyżej wymienionych postanowień jest Konstytucja z 1997 roku. Jej treść zawiera wartości, którymi są zasady naczelne, budujące tożsamość konstytucyjną Państwa Polskiego. Dodatkowo zasady naczelne są swoistymi gwarancjami przestrzegania praw i wolności społeczeństwa. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż najważniejszą wartością zawartą w ustawie zasadniczej jest godność człowieka, bez której wszystkie inne wartości nie miałyby racji bytu.

SUMMARY

The Polish Constitution was enacted after the recovery of political independence after the end of the communist party in the Soviet Union. The purpose of new legislation was the creation of democratic legal structure based on clear values. The most important value in the Polish Constitution is the principle of human dignity which is a base for all other values.

129

K. Nizioł, Model ustroju społeczno - gospodarczego w świetle Konstytucji RP oraz wybranych krajów europejskich, ekonomia i prawo, s.424 - 431

79

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. NR 78 poz. 483 z późniejszymi zmianami

Wydawnictwa zwarte: 1. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, zarys wykładu, 2016

Artykuły: 1. Bielski R., Zasada demokratycznego państwa prawnego, a niektóre problemy lustracji, krytyka prawa 2. Dana A., Istota podziału i równowagi władz w polskim konstytucjonalizmie, Doctrina, studia społeczno - polityczne, Akademia Podlaska, Nr 6, 2009, 3. Granat M., Godność człowieka z art. 30 Konstytucji RP jako wartość i jako norma prawna, Państwo i Prawo 8/2014 4. Fleszer D., Godność i prywatność osoby w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Roczniki Administracji i Prawa nr XV (1) 5. Krasnowolski A., Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje, Kancelaria Senatu, Biuro analiz i dokumentacji, opracowania tematyczne OT - 627, styczeń 2014 6. Piotrowski R., Prawo konstytucyjne – kompendium, Roździał I: Aksjologiczne Fundamenty Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, 7. Surowiecka A., Konstytucja – Aspekty Historyczne, Definicyjne i Współczesne kierunki rozwoju, Perspectiva – Legnickie studia teologiczno – histryczne, Rok XI 2012 nr 2 (21) 80

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

8. Nizioł K., Model ustroju społeczno - gospodarczego w świetle Konstytucji RP oraz wybranych krajów europejskich, ekonomia i prawo 9. Tarasiewicz P., Suwerenność narodowa. Próba interpretacji filozoficznej, cywilizacja 40/2012, służyć prawdzie 10. Witkowski Z., Zasada społecznej gospodarki rynkowej jako podstawa ustroju gospodarczego Trzeciej Rzeczpospolitej Polskiej - wolność działalności gospodarczej, studia iuridicatoruniensia, przemiany polskiego prawa, tom drugi pod redakcją Ewy Kustry, Toruń 2002

Źródła internetowe:

1. http://www.infor.pl/prawo/konstytucja/ 2. http://prawo.vagla.pl/node/8970 3. http://www.eduteka.pl/doc/zasada-praworzadnosci-legalizmu 4. http://www.csstirl.samorzad.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2010/10/UstrojekSamorządeczku-Terytorialnego.pdf 5. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Polska-Historia-TrzeciaRzeczpospolita;4575051.html

81

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

MARTA SOBIECKA130

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE W ŚWIETLE KONSTYTUCYJNEJ ZASADY SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ

SOCIAL SECURITY IN THE LIGHT OF THE CONSTITUTIONAL PRINCIPLE OF SOCIAL JUSTICE słowa kluczowe: Konstytucja RP, zabezpieczenie społeczne, sprawiedliwość społeczna

keywords: Polish Constitution, social security, social justice

STRESZCZENIE W niniejszym rozdziale omówiono prawo do zabezpieczenia społecznego w świetle konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej. Przedmiotem analizy uczyniono art. 67 Konstytucji RP, w którym ustrojodawca gwarantuje prawo do zabezpieczenia społecznego 130

Doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (kierunek: Prawo) od 2016 roku. Absolwentka jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentka studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Dwukrotna Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo konkurencji, prawo Unii Europejskiej, prawo pracy i prawo ubezpieczeń społecznych, ekonomia pracy, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

82

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

oraz art. 2 KRP, w którym ustrojodawca wprowadza zasady sprawiedliwości społecznej obok zasady demokratycznego państwa prawnego.

EXTRACT

In this chapter, there is discussed the right to social security guaranteed by the Article 67 of the Polish Constitution in the light of the principle of social justice guaranteed by the Article 2 of the Polish Constitution.

WPROWADZENIE Potrzeba stworzenia form zabezpieczenia społecznego gwarantowanego przez państwo pojawiała się jako skutek powstania tzw. klasy robotniczej w dobie rewolucji przemysłowej.

Wcześniej, w społeczeństwie preindustrialnym problematyka zabezpieczenia społecznego nie była właściwie znana.131 Pierwsze kompleksowe regulacje prawne mające na celu ochronę pracowników na wypadek ryzyk takich jak choroba, inwalidztwo, śmierć żywiciela i starość wprowadzono pod koniec XIX wieku w Niemczech za rządów Otto von Bismarcka. Składały się na nie: ustawa z 1883 roku o ubezpieczeniu chorobowym robotników, ustawa z 1885 roku o wypadkach przy pracy oraz ustawa z 1889 roku o ubezpieczeniu inwalidzkim i emerytalnym.132 Od tamtej pory idea zabezpieczenia społecznego jest obecna we wszystkich konstytucjach państw współczesnych. Podstawowym instrumentem realizacji prawa jednostki do zabezpieczenia społecznego (obok zaopatrzenia społecznego i opieki społecznej) jest ubezpieczenie społeczne.133 Zazwyczaj twórcy konstytucji traktują prawo do zabezpieczenia społecznego jako realizację idei sprawiedliwości społecznej. Idea ta jest różnie rozumiana. Można ją wywodzić z wielu koncepcji filozoficzno-prawnych134, jednak w kontekście zabezpieczenia społecznego zazwyczaj interpretuje się ją jako konieczność realizacji solidaryzmu społecznego (w dużej 131

I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 17–20; T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego – część ogólna, WarszawaKraków 1994, s. 33–36 132 Szerzej: K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s.1-40 133 Szerzej: I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 17- 40 134 Więcej np.: J. Karp, Sprawiedliwość społeczna. Szkice ze współczesnej teorii konstytucjonalizmu i praktyki polskiego prawa ustrojowego, Kraków 2004, s. 13 i n.

83

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

mierze solidaryzmu między pokoleniami) i konieczność zapewnienia pomocy tym jednostkom, które są ekonomicznie najsłabsze lub tym, które nie są w stanie zapewnić realizacji swoich potrzeb nie ze swojej winy (tj. z powodu zaawansowanego wieku, przewlekłej czy nawet krótkotrwałej choroby, inwalidztwa, itp.).

W niniejszym rozdziale prawo do zabezpieczenia społecznego zostanie omówione w świetle konstytucyjnej zasady sprawiedliwości społecznej. Przedmiotem analizy będzie art. 67 Konstytucji RP135, w którym ustrojodawca gwarantuje prawo do zabezpieczenia społecznego oraz art. 2 KRP, w którym ustrojodawca wprowadza zasady sprawiedliwości społecznej obok zasady demokratycznego państwa prawnego.

ART. 67 KONSTYTUCJI RP – PRAWO DO ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Artykuł 67 KRP wyraża prawo podmiotowe obywatela polskiego do zabezpieczenia społecznego.136 Możliwości dochodzenia tego prawa nie ogranicza art. 81 KRP137, mimo iż zgodnie z art. 67 ust. 1 zd. 2 KRP zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. Jak podkreśla P. Tuleja138, jednoczesne odesłanie do ustawy i niedookreślenie treści prawa do zabezpieczenia społecznego skutkuje tym, że zakres roszczeń, które wynikają z tak ukształtowanego prawa jest ograniczony (w szczególności nie obejmuje możliwości żądania ukształtowania treści tego prawa w określony sposób).

Art. 67 KRP wiąże prawo do zabezpieczenia społecznego z wystąpieniem konkretnych okoliczności, których wystąpienie upoważnia do skorzystania z ochrony. Są to następujące okoliczności: niezdolność do pracy z powodu choroby (ust. 1), niezdolność do pracy z powodu inwalidztwa (ust. 1), osiągnięcie wieku emerytalnego (ust. 1), pozostawanie bez pracy nie z własnej woli i bez innych środków utrzymania (ust. 2). W razie zaistnienia okoliczności nie mieszczących się w dyspozycji art. 67 KRP, Konstytucja nie daje obywatelowi prawa do formułowania roszczeń na podstawie tego przepisu.139 Zgodzić się 135

Dz. U. z 1997r., Nr 78, poz. 483 ze zm., dalej jako: KRP albo Konstytucja RP Art. 67 KRP nie daje podstaw do formułowania praw podmiotowych w zakresie zabezpieczenia społecznego przez osoby, które nie posiadają obywatelstwa polskiego. Więcej: K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s. 99 i nast.

137 Szerzej: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 2000 r., sygn. SK 22/99 138 P. Tuleja, Prawa jednostki do ochrony przed wykluczeniem a konstytucyjne zadania państwa, w: Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego, pod red. Z. Kędzia i A. Rost, Poznań 2009, s. 151 139 Szerzej: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r., sygn. K 18/99 136

84

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

jednak należy z L. Garlickim140 i K. Kolasińskim141, że okoliczności wskazane przez ustrojodawcę w Konstytucji RP mają charakter szeroki i uwzględniają wszystkie podstawowe ryzyka socjalne142, które uzasadniają ubieganie się o świadczenia z tytułu zabezpieczenia społecznego. Warto zauważyć, że tylko w przypadku pozostawania bez pracy nie z własnej winy, Konstytucja RP stawia potencjalnym beneficjentom dodatkowo wymóg nieposiadania innych środków utrzymania – wymóg ten nie występuje w przypadku ryzyk wymienionych w ust. 1 art. 67 KRP.143 Pojęcie „zabezpieczenie społeczne” na tle art. 67 Konstytucji oznacza ogół świadczeń, jakie są przyznawane obywatelowi polskiemu znajdującemu się w potrzebie.144 Wyróżnia się trzy formy zabezpieczenia społecznego: ubezpieczenie społeczne, zaopatrzenie społeczne oraz pomoc społeczną145. Konstytucja RP nie określa form realizacji zabezpieczenia społecznego, a jedynie odsyła do regulacji ustawowej. Stąd K. Ślebzak146 określa system zabezpieczenia społecznego w nawiązaniu do regulacji konstytucyjnej jako dynamiczny lub otwarty. Jak słusznie zauważa Trybunał Konstytucyjny w jednym ze swoich wyroków: „z treści art. 67 KRP nie da się wyprowadzić żadnego konkretnego modelu systemu zabezpieczenia społecznego, w związku z czym należy uznać, że ustawodawca dysponuje w tym względzie znaczną swobodą”147. W innym wyroku TK dodaje: „niemniej regulacje ustawowe muszą być skonstruowane w taki sposób, by z jednej strony uwzględniały istniejące potrzeby, a z drugiej możliwości ich zaspokojenia[, przy czym] granice tych możliwości wyznaczane są przez inne podlegające ochronie wartości konstytucyjne, takie jak np. równowaga budżetowa”148.

140

L. Garlicki, Komentarz do art. 67, w: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, pod red.

L. Garlickiego, Warszawa 2005, s. 4 141 K. Kolasiński, Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, Państwo i Prawo, nr 5/1999, s. 10 142 Więcej na temat ryzyk socjalnych zob. J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego: ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, bezrobocie i pomoc społeczna, Kraków 2003, s.14-23 143 Szerzej: K. Kolasiński, Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, Państwo i Prawo, nr 5/1999, s. 10 144 Tak m.in.: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 maja 2001 r., sygn. K 15/01 145 Więcej na temat form realizacji zabezpieczenia społecznego: I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 22-24, J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego: ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, bezrobocie i pomoc społeczna, Kraków 2003, s. 58-61 146 K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP, Warszawa 2015, s. 18 147 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 lutego 2002 r., sygn. SK 11/01 148 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 2000 r., sygn. SK 22/99

85

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

FORMY REALIZACJI PRAWA DO ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Podstawową formą realizacja prawa do zabezpieczenia społecznego jest ubezpieczenie społeczne149. Jak podkreśla T. Zieliński150 jest to również najważniejszy instrument prowadzenia polityki społecznej przez państwo. I. Jędrasik - Jankowska151 główne założenia metody ubezpieczeniowej realizującej ideę zabezpieczenia społecznego ujmuje następująco: „1) zabezpieczenie realizuje się przez tworzenie wspólnot osób narażonych na podobne zdarzenia losowe; 2) fundusz na świadczenia gromadzony jest ze składek dostosowanych do rozmiaru ryzyka, 3) świadczenia są różnicowane odpowiednio do udziału w tworzeniu wspólnego funduszu, 4) prawo do świadczenia i jego wysokość są gwarantowane ustawowo; 5) objęcie ubezpieczeniem ma charakter przymusowy, co ma na celu przeciwdziałanie brakowi przezorności pracowników i niedbalstwu pracodawców, a także potanienie ubezpieczenia; 6) prawo do świadczenia jest prawem podmiotowym, co oznacza że świadczenie przysługuje po stwierdzeniu zajścia zdarzenia objętego ubezpieczeniem, jeżeli zostaną spełnione warunki wymienione w ustawie, niezależnie od stanu majątkowego ubezpieczonego, 7) ubezpieczenie społeczne jest wykonywane przez specjalne instytucje publiczne”.

Instytucja ubezpieczenia społecznego pozwala na wypłacanie osobom objętym jakimś ryzykiem (np. osobom poszkodowanym w wypadku przy pracy, osobom chorym, czy osobom w podeszłym wieku) specjalnych świadczeń, które mogą mieć różnoraki charakter (krótkoterminowy lub długoterminowym). Do najważniejszych rodzajów ubezpieczeń społecznych należą: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie wypadkowe. Ubezpieczenie emerytalne152 umożliwia wypłatę świadczenia emerytalnego (w wielu formach i po spełnieniu różnorodnych kryteriów w zależności od rodzaju emerytury) po osiągnięciu określonego wieku przez osobę uprawnioną i po spełnieniu przez nią określonych kryteriów dotyczących stażu zawodowego.

149

Więcej o ubezpieczeniu społecznym: I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016; W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987; K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP, Warszawa 2015; Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. W. Barana, Warszawa 2013, s. 595-625 150 T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego – część ogólna, Warszawa-Kraków 1994, s. 26-27 151 I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 22-23; analogicznie: J. Łazowski, Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Sopot 1998, s. 13-14; W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 66 152 Więcej o ubezpieczeniu emerytalnym: I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 371 – 424; R. Pacud, Stosunki prawne ubezpieczenia emerytalnego, Warszawa 2011

86

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Ubezpieczenie rentowe153 gwarantuje wypłatę świadczeń takich jak renta z tytułu niezdolności do pracy (stała i okresowa), renta szkoleniowa, renta rodzinna, czy zasiłek pogrzebowy. Ubezpieczenie chorobowe154 z kolei to świadczenia takie jak: zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy, zasiłek macierzyński czy zasiłek opiekuńczy. Natomiast ubezpieczenie wypadkowe155 obejmuje wypłatę świadczeń takich jak świadczenia z tytułu skutków wypadków przy pracy w zakresie zdolności do zarobkowania (zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek wyrównawczy, renta z tytułu niezdolności do pracy, renta szkoleniowa, renta rodzinna, dodatki do rent wypadkowych), świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci (odszkodowanie należne poszkodowanemu, odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego) i świadczenia zdrowotne.

Drugą, obok ubezpieczenia społecznego, formą realizacji zabezpieczenia społecznego, jest zaopatrzenie społeczne156. Metoda zaopatrzeniowa z jednej strony nawiązuje do instytucji opieki

społecznej,

z

drugiej

przejmuje

pewne

zasady

występujące

w

technice

ubezpieczeniowej. Związek zaopatrzenia społecznego z ubezpieczeniem społecznym wyraża się w ubezpieczeniowej formule zaopatrzenia, natomiast związek z metodą opiekuńczą objawia się w innym źródle pokrywania świadczeń. Zapatrzenie społeczne jest bowiem na ogół wypłacane z funduszy publicznych (bezpośrednio z budżetu lub w funduszy celowych), które obejmują całą ludność. I. Jędrasik - Jankowska157 główne założenia metody zaopatrzeniowej realizującej ideę zabezpieczenia społecznego ujmuje następująco: „1) system zaopatrzenia obejmuje na ogół całą ludność kraju bez względu na ich aktywność zawodową; 2) środki na realizację świadczeń zapewnia budżet państwa, 3) świadczenia są z reguły jednolite i ustalane według kryterium potrzeb lub zasług, 4) rodzaje świadczeń i ich wysokość oraz okoliczności i warunki uprawniające do nich są określone ustawowo. 5) prawo do świadczenia jest prawem podmiotowym, 6) system jest administrowany przez urzędy publiczne.”

153

Więcej o ubezpieczeniu rentowym: I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 256 – 301; Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. W. Barana, Warszawa 2013, s. 668-682 154 Więcej o ubezpieczeniu chorobowym: I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 205 – 255; Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. W. Barana, Warszawa 2013, s. 683-703 155 Więcej o ubezpieczeniu wypadkowym: I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016 , s. 302 – 370; Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, pod red. K. W. Barana, Warszawa 2013, s. 703-716 156 Więcej o zaopatrzeniu społecznym: K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s. 26-29 157 I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 23

87

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Trzecią formą realizacji zabezpieczenia społecznego jest pomoc (opieka) społeczna158. Forma ta obejmuje całą ludność bez względu na aktywność zawodową jednostki. Pomoc społeczna co do zasady ma charakter subsydiarny wobec innych form zabezpieczenia społecznego jednostki, co oznacza, że świadczenia wypłacane w ramach opieki społecznej są przyznawane dopiero w sytuacji uniemożliwiającej jednostce zatroszczenie się o zaspokojenie własnych potrzeb oraz wówczas, gdy nie otrzymuje ona świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia społecznego.159 I. Jędrasik - Jankowska160 główne założenia metody opiekuńczej realizującej ideę zabezpieczenia społecznego ujmuje następująco: „1) systemy pomocy społecznej obejmują całą ludność kraju, wszystkich którzy znajdą się w potrzebie, niezależnie od ich aktywności zawodowej, na zasadzie obywatelstwa lub domicylu, 2) potrzeba bywa określana w ustawie przez wskazanie poziomu dochodów, który nie może być przekroczony (tzw. kryterium dochodowe), 3)

świadczenia przyznaje się ze środków publicznych pochodzących

z podatków lub innych źródeł (np. fundacje, darowizny), 4) świadczenia są z reguły jednolite, ustalane kwotowo, na poziomie zapewniającym minimum egzystencji, 5)

wysokość

świadczenia jest ustalana w ustawie albo przez organ udzielający pomocy i dokonujący oceny, czy zachodzi potrzeba, 6) prawo do świadczenia nabiera charakteru roszczeniowego dopiero po wydaniu decyzji, 7) systemy pomocy społecznej są administrowane przez organy publiczne – przeważnie lokalne”.

ART. 2 KONSTYTUCJI RP - ZASADA SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁECZNEJ Artykuł 2 KRP stanowi, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Przepis ten stanowi podstawę normatywną zasady sprawiedliwości społecznej w polskim porządku prawnym. 161 Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie162 wskazuje, że sprawiedliwości społecznej163 nie da się sprowadzić do prostej normatywnej formuły, bowiem jest to zasada,

158

Więcej o pomocy społecznej: K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s. 29-31; I. Sierpowska, Pomoc społeczna. Prawo do świadczeń.

Zasady przyznawania świadczeń. Pracownicy pomocy społecznej. Decyzje w sprawach pomocy społecznej, Warszawa 2013 159 K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s. 29-30 160 I. Jędrasik- Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016, s. 23 161 Szerzej: P. Tuleja [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz, pod red. M. Safjana i L. Boska, Legalis 2016

88

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

która ma urzeczywistniać demokratyczne państwo prawne. Na treść zasady sprawiedliwości społecznej składa się wiele zagadnień. Do elementów konstytuujących sprawiedliwość społeczną TK zalicza m.in.: tworzenie warunków zdrowego i stabilnego rozwoju gospodarczego, równowagę budżetową, prawo obywateli i wybranych przez nich przedstawicieli do ustalania kierunków i priorytetów polityki społecznej oraz gospodarczej na drodze procedur demokratycznych164 Zasada sprawiedliwości nie ma jednorodnego charakteru. Wiąże się z nią wiele zagadnień, m.in. zagadnienia takie jak równość praw, solidarność społeczna, minimum bezpieczeństwa socjalnego oraz zabezpieczenie podstawowych warunków egzystencji dla osób pozostających bez pracy nie z własnej woli. Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem Trybunał Konstytucyjny oceniał sposoby urzeczywistnienia zasady sprawiedliwości społecznej w danych warunkach zachowując szczególną powściągliwość.165 TK uznawał kwestionowane przepisy za niezgodne z Konstytucją RP tylko wtedy, gdy naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej nie budziło żadnych wątpliwości.166 ZASADA

SPRAWIEDLIWOŚCI

SPOŁECZNEJ

W

REALIZACJI

PRAWA

DO

ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Jak wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjnym167, stosowanie zasady sprawiedliwości w realizacji prawa do zabezpieczenia społecznego wymaga uwzględnienia szerokiego zakresu swobody pozostawionego ustawodawcy przy urzeczywistnianiu praw socjalnych. Co więcej, Trybunał zwracał uwagę, że formalne rozumienie i stosowanie w praktyce zasady równości168 (czyli ujmowanie równości jako równego traktowania równych

i nierównego

traktowania

nierównych),

162

jest

kluczowe

dla

zapewnienia

M.in. w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia12 kwietnia 2000 r., sygn. K 8/98, czy w wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 czerwca 2003 r., sygn. P 24/02 163 Więcej o sprawiedliwości społecznej: P. Wróbel, Postulat sprawiedliwości społecznej a idea sprawiedliwości, Studia Socialia Cracoviensia nr 5/2013 164 Tak m.in. w: orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 1997 r., sygn. K 21/95, wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 marca 1998 r., sygn. K 40/97, wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lutego 2001 r., sygn. SK 14/00, wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 kwietnia 2009 r., sygn. P 7/08, wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 listopada 2010 r., sygn. K 2/10.

165 Szerzej: P. Tuleja [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz, pod red. M. Safjana i L. Boska, Legalis 2016 166 Tak m.in. w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 1997 r., sygn. K 21/95 167 M.in. w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 czerwca 1999 r., sygn. K 5/99 168 Więcej o pojęciu równości: K. Ślebzak, Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015, s. 198-203; Więcej o równości w kontekście konstytucyjnym: P. Tuleja [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz, pod red. M. Safjana i L. Boska, Legalis 2016

89

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

sprawiedliwości społecznej, jednak samo przez się nie zapewnia sprawiedliwego społecznie traktowania. Konieczne jest bowiem uwzględnienie przesłanek materialnych, które zapewniają równy udział jednostek w dostępie do dóbr, korzyści czy instytucji, szerzej – równy z innymi udział w życiu społecznym.

Zasada sprawiedliwości społecznej, szczególnie analizowana w kontekście prawa do zabezpieczenia społecznego, wymaga, aby zróżnicowanie prawne podmiotów pozostawało w odpowiedniej relacji do różnic w ich sytuacji faktycznej jako adresatów danych norm prawnych. Wyrażona w ten sposób sprawiedliwość rozdzielcza oznacza, że równe kategorie podmiotów należy traktować w równy sposób, podobne kategorie podmiotów należy traktować w podobny sposób i nie wolno tworzyć takiego prawa, które różnicowałoby sytuację prawną podmiotów, których sytuacja faktyczna jest taka sama. Tak więc sprawiedliwość społeczna oznacza, że różne traktowania przez prawo różnych podmiotów jest akceptowalne o tyle, o ile jest ono uzasadnione.169 Jak wskazano wyżej, ustawodawca jest ustrojowo upoważniony do wyważenia dobra jednostki i dobra ogółu, wprowadzając dodatkowe kryteria uzyskania uprawnień, zwłaszcza w sferze socjalnej. Jest to szczególnie uzasadnione w sytuacji, gdy w grę wchodzi przyznanie świadczeń pochodzących w całości ze środków publicznych, których wydatkowanie musi być dokonane z uwzględnieniem sytuacji gospodarczej państwa (metoda opiekuńcza czy zaopatrzeniowa).

Trybunał Konstytucyjny aprobuje pogląd, że istnieje zależność między uprawnieniami jednostki oraz skalą możliwości ich zaspokojenia przez państwo, co wymusza stosowanie różnego rodzaju kryteriów różnicujących, ograniczających zakres podmiotowy przywilejów i stopień ich realizacji. W szczególności, każde podwyższenie czy obniżenie kryterium stanowiącego przesłankę uzyskania jakiegoś świadczenia (tu: podwyższenie granicy wieku) w ramach prawa do zabezpieczenia społecznego (tu: renty socjalnej), wiąże się z określonym zwiększeniem wydatków z budżetu, czego – znając stan finansów publicznych – ustawodawca nie może bagatelizować.170

169

Tak Trybunał Konstytucyjny m.in. w: wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 grudnia 1997 r., sygn.

K. 8/97, wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 kwietnia 1999 r., sygn. K. 36/98 170 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 czerwca 2010 r., sygn. SK 37/09

90

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

PODSUMOWANIE Podsumowując, warto odwołać się do stanowiska Trybunału Konstytucyjnego171: „Obowiązek stanowienia przez prawodawcę prawa, które będzie urzeczywistniało zasady sprawiedliwości społecznej, statuuje art. 2 Konstytucji. Pojęcie sprawiedliwości społecznej wiąże się z innymi pojęciami, takimi jak równość wobec prawa, solidarność społeczna, minimum bezpieczeństwa socjalnego oraz zabezpieczenie podstawowych warunków egzystencji osób pozostających bez pracy nie z własnej woli. Sprawiedliwość społeczna wymaga trudnego w praktyce wyważenia interesów i oczekiwań potencjalnych adresatów świadczeń socjalnych z interesami tych, którzy je w ostatecznym rozrachunku, przez płacenie podatków, finansują. Nie można też zapominać, że redystrybucja dochodu narodowego za pośrednictwem budżetu pociąga za sobą określone koszty ogólnospołeczne. Ocena sposobów urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej w danych warunkach wymaga zachowania przez sądownictwo konstytucyjne szczególnej powściągliwości. Trybunał Konstytucyjny uznaje kwestionowane przepisy za niezgodne z Konstytucją wtedy, gdy naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej nie budzi wątpliwości.”

SUMMARY

Article 2 of the Polish Constitution provides the obligation for the lawmaker to create the law in accordance with the principle of social justice. Obeying the principle of social justice in practice requires weighting up of the interests and expectations of potential beneficiaries of the services guaranteed by the social security. It cannot be forgotten that redistribution of national income is followed by specific collective costs. That is why, the evaluation of the ways in which the principle of social justice is met in the given conditions must be made with moderation.

171

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 czerwca 2013 r., sygn. P 11/12

91

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. z 1997r., Nr 78, poz. 483 ze zm.

Wydawnictwa zwarte:

1. Jędrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2016 2. Jończyk J., Prawo zabezpieczenia społecznego: ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, bezrobocie i pomoc społeczna, Kraków 2003 3. Karp J., Sprawiedliwość społeczna. Szkice ze współczesnej teorii konstytucjonalizmu i praktyki polskiego prawa ustrojowego, Kraków 2004 4. Konstytucja RP. Tom I. Komentarz, pod red. M. Safjana i L. Boska, Legalis 2016 5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, pod red. L. Garlickiego, Warszawa 2005 6. Łazowski J., Wstęp do nauki o ubezpieczeniach, Sopot 1998 7. Szubert W., Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987 8. Ślebzak K., Prawo do zabezpieczenia społecznego w Konstytucji RP. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015 9. Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego, pod red. Z. Kędzia i A. Rost, Poznań 2009 10. Zieliński T., Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego – część ogólna, Warszawa-Kraków 1994

92

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Artykuły:

1. Kolasiński K., Konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego a nowy system ubezpieczeń społecznych, Państwo i Prawo, nr 5/1999 2. Wróbel P., Postulat sprawiedliwości społecznej a idea sprawiedliwości, Studia Socialia Cracoviensia nr 5/2013

Orzecznictwo:

1. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lutego 1997 r., sygn. K 21/95 2. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 grudnia 1997 r., sygn. K. 8/97 3. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 marca 1998 r., sygn. K 40/97 4. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 kwietnia 1999 r., sygn. K. 36/98 5. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 czerwca 1999 r., sygn. K 5/99 6. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r., sygn. K 18/99 7. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia12 kwietnia 2000 r., sygn. K 8/98 8. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 2000 r., sygn. SK 22/99 9. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lutego 2001 r., sygn. SK 14/00 10. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 29 maja 2001 r., sygn. K 15/01 11. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 lutego 2002 r., sygn. SK 11/01 12. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 czerwca 2003 r., sygn. P 24/02 13. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 kwietnia 2009 r., sygn. P 7/08 14. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 czerwca 2010 r., sygn. SK 37/09 15. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 listopada 2010 r., sygn. K 2/10 16. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 czerwca 2013 r., sygn. P 11/12

93

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

ALEKSANDRA PENSZYŃSKA172

RELACJA PRZEPISÓW KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ DO KONWENCJI MIĘDZYNARODOWYCH W ZAKRESIE OCHRONY DÓBR KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO

RELATIONSHIP BETWEEN PROVISIONS OF POLISH CONSTITUTION AND PROVISIONS OF INTERNATIONAL CONVENTIONS IN THE SCOPE OF CULTURAL GOODS AND NATIONAL HERITAGE PROTECTION

słowa kluczowe: ochrona dóbr kultury, zabytek, prawo międzynarodowe, dziedzictwo narodowe, zasada równości keywords: cultural goods protection, monument, international law, national heritage, equality principle

172

Studentka IV roku Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, obecna Prezes Koła Naukowego Prawa Międzynarodowego Publicznego.

94

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

STRESZCZENIE Niniejszy rozdział jest próbą wskazania relacji przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku do aktów prawa międzynarodowego w zakresie ochrony dób kultury i dziedzictwa narodowego. Poruszona zostanie kwestia pojęć użytych w Ustawie Zasadniczej oraz ich definiowania na gruncie krajowym i międzynarodowym. Istotna będzie problematyka odróżnienia ochrony dóbr kultury od opieki nad nimi, a także dóbr kultury od szerszego pojęcia, jakim jest dziedzictwo kulturowe. Tym samym zdefiniowane zostaną zadania jakie stoją przed organami władzy państwowej i administracji publicznej oraz te przekazane do realizacji właścicielom i opiekunom zabytków. Postaram się wskazać problematykę, którą zajął się polski ustawodawca. Wezmę pod uwagę zarówno dziedzictwo materialne, jak i niematerialne. Będę starała się wykazać dbałość polskich organów prawodawczych o dobra kultury oraz wartość, jaka jest im przypisywana. Odwołam się do polskiej ustawy o ochronie zabytków z 2003 roku, która stanowi jeden z najbardziej istotnych w tym zakresie aktów prawnych w polskim prawie wewnętrznym. Postaram się wskazać różnicę między zabytkiem a dobrem kultury. Przywołane i zanalizowane zostaną przepisy Konstytucji oraz niektórych traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną.

Rozdział jest także próbą wykazania implementacji norm międzynarodowych do polskiego porządku prawnego oraz ich realizacji w konkretnych normach, które tworzą prawa podmiotowe. Ważne będzie jednocześnie wskazanie działań organów władzy państwowej, które

są

podejmowane

w

celu

realizacji

postanowień

Konstytucji

i

traktatów

międzynarodowych w tym zakresie. Wskażę również na zasadę równości w kwestii dostępu do dóbr kultury, zarówno dla Polaków w kraju, jak i poza jego granicami.

EXTRACT This chapter is an attempt to indicate the relationship of the provisions of Polish Constitution of April 2, 1997 and the provisions of the international law in the scope of cultural goods and national heritage protection. It will discuss terms used in our Constitution and it will show how they are defined in the national and international law. It is important to distinguish the issues of cultural property protection than the care of it, as well as the cultural goods and the cultural heritage. The issues of the tangible and intangible heritage will be discussed. I will discuss the provisions of the Polish monuments protection act of 2003 which

95

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

is one of the most important acts in our national law dealing with these issues. I will try to show a difference between the monument and the cultural good.

WPROWADZENIE Zagadnienie ochrony dóbr kultury staje się na gruncie tworzenia aktów normatywnych coraz bardziej istotne. Wynika to być może z faktu, iż bardziej dostrzegane jest znaczenie dóbr kultury dla obecnych i przyszłych pokoleń. Niewątpliwie największą wagę do tematu ochrony dóbr kultury w kontekście prawnym i społecznym przywiązywać powinien ustawodawca tworząc Ustawę Zasadniczą. Wyłania się zatem potrzeba zbadania podstaw do ochrony dóbr kultury w polskim systemie prawnym, ze szczególnym uwzględnieniem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku.

POJĘCIE DOBRA KULTURY, ZABYTKU ORAZ DZIEDZICTWA KULTURALNEGO

Ochrona dóbr kultury to temat, który wielokrotnie i coraz częściej jest poruszany w piśmiennictwie, ale także w czasie dyskusji toczących się między państwami. Każde ustawodawstwo

wewnętrzne

posiada

własne

normy

dotyczące

ochrony obiektów

zabytkowych, odnoszące się zarówno do ochrony w czasie pokoju, jak i w czasie konfliktów zbrojnych. Większość państw europejskich jest związanych międzynarodowymi konwencjami dotyczącymi ochrony dóbr kultury. Recepcja międzynarodowych przepisów prawa w tym zakresie miała miejsce w większości porządków prawnych. Doniosłość znaczenia dóbr kultury została podkreślona również przez polskiego ustawodawcę, choć była poprzedzona aktami międzynarodowymi173.

Dyskusję na temat ochrony dóbr kultury w Polsce oraz relacji krajowych przepisów do konwencji międzynarodowych należy rozpocząć od rozwiązania kwestii terminologicznych.

Wskazać trzeba czym dobra kultury i ochrona nad nimi są. W niniejszej pracy, z powodu potrzeby zbadania relacji przepisów prawa polskiego i przepisów prawa międzynarodowego, należy ukazać nie tylko definicję zastosowaną przez ustawodawcę krajowego, ale także 173

M. Chmaj, Konstytucyjne podstawy ochrony dóbr kultury, Prawna ochrona dóbr kultury, pod red.

T. Gardocka, J. Sobczak, Toruń 2009, s. 26

96

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

zbadać pojęcie użyte w konwencjach międzynarodowych. Definicje legalne pojęcia dobro kultury w poszczególnych aktach prawnych różnią się od siebie. Są jednak niejednoznaczne, w większości przypadków kazuistyczne, zawierające liczne wyliczenia.

Polska, obecnie obowiązująca ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku nie operuje dokładnym pojęciem dobro kultury. Zamiast niego wprowadzono pojęcie zabytku, które ustawa wyjaśnia jako: „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”174.

Nowelizacja ustawy z dnia 10 lipca 2015 roku, która weszła w życie 25 listopada 2016 roku nie uczyniła zmian w tym zakresie. Znacznie szerszą definicję proponowała poprzednio obowiązująca ustawa o ochronie dóbr kultury i muzeach z dnia 15 lutego 1962 roku. Akt prawny operował dwoma pojęciami: zabytek i dobro kultury, które wówczas zdefiniowano w sposób następujący: „każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną”175. Pojęcie dobro kultury jest znacznie szerszym pojęciem niż zabytek. By obiekt uznano za zabytek zgodnie z terminologią obecnie obowiązującej w Polsce ustawy musi być on wytworem człowieka lub związanym z jego działalnością, a także, co budzi wielokrotnie wątpliwości interpretacyjne, stanowić „świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”176. Pojawia się jednak problem subiektywnego zaopiniowania przez specjalistów, którzy biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności oceniają ad casum, czy obiekt kryteria spełnia, gdyż jednoznacznych wytycznych w aktach normatywnych znaleźć nie można177. Kwestia wartości artystycznej, historycznej czy naukowej także stwarza problemy wykładni owego przepisu. Uznanie obiektu za zabytek wymaga specjalistycznych badań konserwatorskich178. Pojęcia zabytek i dobro kultury są jednak niejednokrotnie używane zamiennie, co w świetle terminologii 174

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r., art. 3 pkt 1 (Dz. U. z 2014r., poz.

1446) 175 Ustawa z dnia 15 lutego 1962r. o ochronie dóbr kultury i o muzeach, art. 3., ust. 1 (Dz.U. z 1962r., Nr 10 poz.

48) 176 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r., art. 3 pkt 1 (Dz. U. z 2014r., poz.

1446) 177 D. Wilk, Fałszerstwa dzieł sztuki. Aspekty prawne i kryminalistyczne, 2015, Legalis 2017 178 K. Łopatecki, „Obiekty o cechach zabytku” a „zabytek” – problemy terminologiczne w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Zeszyty dziedzictwa kulturowego, tom I, pod red. K. Łopatecki, W. Walczaka, Białystok 2007, s. 193-202

97

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

i zakresu pojęciowego jest błędne179, ale także niekonsekwentne, szczególnie w przypadku polskiego ustawodawcy, który zrezygnował w ustawie z 2003 roku ze zdefiniowania pojęcia dobro kultury, ale nadal operuje nim na gruncie innych aktów prawnych m.in. Kodeksu Karnego z 1997 roku, a także Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W przepisach ustawy z 2003 roku również nie wykreślono całkowicie pojęcia dobro kultury, które jednak pełni tu wyłącznie pomocniczą rolę, korzystając ze swojego szerszego zakresu znaczeniowego 180.

Jako przykład przywołać można chociażby wskazany przez ustawę krajowy rejestr utraconych dóbr kultury, a nie utraconych zabytków.

W aktach prawa międzynarodowego również odnaleźć można niekonsekwencję używanych pojęć, szczególnie, że często nie są one definiowane. I tak Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z dnia 16 listopada 1972 roku posługuje się pojęciem dobro kultury, choć go nie wyjaśnia. Definicję znaleźć można jednak we wcześniejszym akcie prawa międzynarodowego – w 12. Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z dnia 14 maja 1954 roku podpisanej w Hadze, która właściwie jako pierwsza posłużyła się tym pojęciem181. Art. 1 Konwencji brzmi: „W rozumieniu niniejszej Konwencji uważa się za dobra kulturalne, bez względu na ich pochodzenie oraz na osobę ich właściciela: a) dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu, na przykład zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak świeckie; stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr; b) gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod lit. a), na przykład muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie w razie konfliktu zbrojnego, dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod lit. a); 179

D. Wilk, Fałszerstwa dzieł sztuki. Aspekty prawne i kryminalistyczne, 2015, Legalis 2017 J. Sługocki, Problemy ochrony prawnej dziedzictwa kulturowego w Polsce (wybrane zagadnienia), Studia z zakresu nauk prawnoustrojowych, tom I, pod red. J. Sługocki, Bydgoszcz 2008, s.41 http://kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/miscellanea/nr1/slugocki_problemy_ochrony.pdf 181 A. Przyborowska – Klimczak, Pojęcie „dziedzictwa kulturalnego” w prawie międzynarodowym, Sprawy Międzynarodowe nr 4, Warszawa 1990, s. 104 180

98

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

c) ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych określonych pod lit. a) i b), zwane w dalszym ciągu ośrodkami zabytkowymi”182.

Należy zwrócić uwagę także na pojęcie najszersze znaczeniowo, które również pojawia się w polskiej ustawie zasadniczej. Chodzi o dziedzictwo kulturowe, którego nie wyjaśnia jednak polska ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku.

Ustawodawca posługuje się tym terminem w Konstytucji, mówiąc o narodowym dziedzictwie kulturowym. Wyjaśnienia szukać zatem należy znów na gruncie prawa międzynarodowego, tym razem w Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z dnia 16 listopada 1972 roku, gdzie czytamy, że dziedzictwo kulturalne to: „zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego”183.

Cechą, na którą warto zatem zwrócić uwagę czytając definicję zaproponowaną na gruncie tej Konwencji jest wyjątkowa powszechna wartość, która łączyć ma wszystkie obiekty184.

Definicje te uzupełniają się, wzajemnie czerpiąc z użytych pojęć i cech, na które zwrócono w danym akcie prawnym uwagę. Wskazane pojęcia dóbr kultury, zabytku i dziedzictwa narodowego nie są jednak jednolicie traktowane, jeśli chodzi o ich terminologię.

Brak usystematyzowanych zasad, którymi należy się kierować przy ocenie czy dany obiekt możne być uznany za zabytek, czy dobro kultury, prowadzi niejednokrotnie do licznych błędów i pomyłek.

182

12. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z dnia 14 maja 1954r., (Dz. U. z 1957r., Nr 46 Poz. 212), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Haga.pdf 183 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z dnia 16 listopada 1972r., (Dz. U. 1976 Nr 32 Poz 190), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf 184 K. Zeidler, Leksykon prawa ochrony zabytków. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010, s. 39

99

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

POJĘCIE OCHRONY DÓBR KULTURY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSKIM USTAWODAWSTWIE Niewątpliwie wskazać należy także na znaczenie pojęcia ochrony dóbr kultury oraz odróżniającej się od niej opieki nad zabytkami. Różnica tkwi nie tylko w terminologii, ale przede wszystkim w podmiocie zobowiązanym do ochrony a do opieki. Definicje ochrony dóbr kultury obecne na gruncie międzynarodowym, przede wszystkim na gruncie 12 Konwencji o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 roku, są dosyć wąskie i budzą wątpliwości. Tutaj mowa tylko o tym, że ochrona dóbr kultury obejmuje opiekę nad nimi oraz ich poszanowanie185. Nie można na tej podstawie wysnuć jednoznacznych wniosków i sprecyzować charakteru ochrony. Z pomocą i tym razem przychodzi polska Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku, znowelizowana w 2014 roku. Pojęcia definiowane nie są wprawdzie tożsame, gdyż polski akt prawny mówi o zabytkach, a nie dobrach kultury, ale sam przedmiot wydaje się być zbliżony.

Art. 4 ustawy wskazuje otwarty katalog działań, które leżą u podstaw ochrony zabytków.

Przepis wyraźnie nakłada obowiązek ochrony zabytków na organy administracji publicznej.

Mają one za zadanie zadbać o warunki prawne, finansowe i organizacyjne, w celu zachowania i utrzymania zabytków w odpowiednim stanie. Ich obowiązkiem pozostaje także zapobieganie zagrożeniom, udaremnianie zniszczeń, przeciwdziałanie kradzieżom i innym bezprawnym aktom przemocy wobec zabytków. Dodatkowo w ich kompetencjach leży kontrola stanu zachowania

i

uwzględnianie

działań

ochronnych

w

przygotowywanych

planach

zagospodarowania przestrzennego186. Katalog działań jest otwarty. Realizowanie tych zadań jest zatem powinnością władz państwowych i samorządowych, zgodnie z ich kompetencjami i w przewidzianych prawem formach187. Działania wskazane w art. 4 ustawy, które zostały niejako włączone w kompetencje organów administracji polegają w większości na przeciwdziałaniu, zapobieganiu czy kontrolowaniu, a więc mają charakter prewencyjny188.

Jest to zatem ochrona podejmowana w interesie społecznym, gdyż zabytki, o których mowa

185

Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z dnia 14 maja 1954r., (Dz. U. z 1957r., Nr 46 Poz. 212), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Haga.pdf 186 Zob. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r., art. 4 (Dz. U. z 2014r., poz. 1446) 187 L. Jaworski, Realizacja obowiązku ochrony zabytków przez organy administracji publicznej, Prawna ochrona dóbr kultury, pod red. T. Gardocka, J. Sobczak, Toruń 2009, s. 195 188 J. Brudnicki, Prawna opieka nad zabytkami, wybrane aspekty, Ochrona zabytków, nr 2/2014,Warszawa, s. 57

100

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

w ustawie, służyć mają całemu społeczeństwu polskiemu189, a zadaniem władz jest troska o to, by mogły przetrwać w jak najlepszej kondycji.

Odróżnić należy opiekę nad zabytkami, której zakres znaczeniowy znacznie odbiega od pojęcia ochrony dóbr kultury, a przede wszystkim jej adresatami są zupełnie inne podmioty190. Definicję pojęcia opieki nad zabytkami znajdziemy w art. 5 ustawy. Już na początku dowiadujemy się o innym adresacie normy. To na właściciela lub posiadacza zabytku nałożono obowiązek opieki nad nim, powierzono go w jego ręce. Przepis ma budowę otwartego katalogu działań, które opiekun zabytku powinien wykonywać w ramach swojej powinności. Jest to przede wszystkim utrzymanie odpowiedniej dokumentacji zabytku, prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, utrzymanie go w jak najlepszym stanie191. Jednym z dobrych przykładów opiekuna zabytku jest proboszcz parafii, na terenie której znajduje się zabytkowy kościół z unikatowym wyposażeniem. Ma on za zadanie dbać o zachowanie nienagannego stanu obiektu i jego wnętrza. By uczynić zadość swoim obowiązkom proboszczowie parafii występują o dotacje od województw, przedstawiając prowadzoną przez siebie dokumentację, decyzje konserwatora zabytków i zezwolenie na prowadzenie robót budowlanych. W ten sposób mogą zwiększyć środki finansowe, którymi dysponują i faktycznie odrestaurować utrzymywany zabytek. Opiekun ma za zadanie także upowszechniać wiedzę o zabytku, co wiązać się może z obowiązkiem oznaczenia budynku odpowiednimi tablicami informacyjnymi czy przygotowaniem broszur.

Opieka nad zabytkiem obejmuje zatem czynności faktyczne, które polegają na trosce o obiekt zabytkowy w czasie teraźniejszym, a nie na podejmowaniu działań na przyszłość. Oczywiście zabezpieczenie obiektu i jego otoczenia ma służyć także zachowaniu go w dobrym stanie w przyszłości, jednak są to zadania, które właściciel lub posiadacz obiektu ma obowiązek podejmować w chwili, gdy jest to konieczne. Jest to obowiązek, który ma ściśle zindywidualizowany charakter192. Opieka nad zabytkami i ochrona zabytków mają jednak wspólny cel – służą jednej wartości, jaką są dobra kultury, a także uzupełniają się wzajemnie.

189

L. Jaworski, Realizacja obowiązku ochrony zabytków przez organy administracji publicznej, Prawna ochrona dóbr kultury, pod red. T. Gardockiej, J. Sobczaka, Toruń 2009, s. 198 190 J. Brudnicki, Prawna opieka nad zabytkami, wybrane aspekty, Ochrona zabytków nr 2/2014, Warszawa, s. 57 191 Zob. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r., art. 5 (Dz. U. z 2014r., poz. 1446) 192 L. Jaworski, Realizacja obowiązku ochrony zabytków przez organy administracji publicznej, Prawna ochrona dóbr kultury, pod red. T. Gardocka, J. Sobczak, Toruń 2009, s. 198

101

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Działania podejmowane przez właściciela lub posiadacza zabytku są bowiem kontrolowane przez organy państwowe193.

Ochrona zabytków i opieka nad nimi mają jednak, co wskazać należy, wspólną podstawę i odnoszą się do tych samych grup obiektów, które wyróżniono w ustawie, bez względu na stan ich zachowania. Są to zabytki nieruchome, ruchome oraz archeologiczne194.

Działania podejmowane przez organy państwa mają, poza tym, ułatwić właścicielowi czy posiadaczowi sprawowanie nad zabytkiem opieki. Wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, stworzenie parku kulturowego czy wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa, który wprowadzono nowelizacją, pomóc mają w utrzymaniu obiektu w odpowiednim stanie. Im większą ochronę zapewnią organy państwa, tym przystępniej będzie opiekunom zapobiegać niszczeniu zabytków.

GWARANCJE KONSTYTUCYJNE

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku to akt normatywny będący na szczycie drabiny źródeł prawa powszechnie obowiązującego w naszym kraju.

System wartości, jaki tworzy ustawa zasadnicza wyznacza porządek prawny w Polsce i wytycza szlak, którym ma kierować się ustawodawca przy tworzeniu kolejnych aktów prawnych195, jak wyraźnie zakreśla się już w Preambule, która nadaje kierunek interpretacyjny Konstytucji wskazując jej założenia196. Ustawodawca wskazał we wstępie, iż Polska kształtuje swoją tożsamość w oparciu o „kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”197, co jednoczy wszystkich obywateli198.

193

J. Brudnicki, Prawna opieka nad zabytkami, wybrane aspekty, Ochrona zabytków 2/2014, Warszawa, s. 57 J. Sługocki, Problemy ochrony prawnej dziedzictwa kulturowego w Polsce (wybrane zagadnienia), Studia z zakresu nauk prawnoustrojowych, tom I, pod red. J. Sługocki, Bydgoszcz 2008, s. 41, http://kpsw.edu.pl/pobierz/wydawnictwo/miscellanea/nr1/slugocki_problemy_ochrony.pdf 195 B. Przywora, Ochrona dziedzictwa narodowego w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Prawne wyzwania ochrony dóbr kultury we współczesnym świecie, pod red. P. Dobosz, M. Adamus, D. Guzek, A. Mazur, Kraków 2015, s. 11 - 12, https://issuu.com/michaadamus/docs/prawne_wyzwania_ochrony_dobr_kultur/17 196 M. Chmaj, Konstytucyjne podstawy ochrony dóbr kultury, Prawna ochrona dóbr kultury, pod red.

T. Gardockiej, J. Sobczaka, Toruń 2009, s. 27 197 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. Nr 78 Poz. 483) 198 B. Przywora, Ochrona dziedzictwa narodowego w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Prawne wyzwania ochrony dóbr kultury we współczesnym świecie, pod red. P. Dobosz, M. Adamus, D. Guzek, A. Mazur, Kraków 2015, s. 13, https://issuu.com/michaadamus/docs/prawne_wyzwania_ochrony_dobr_kultur/17 194

102

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Przepisami Konstytucji, na które należy zwrócić uwagę w tym kontekście są art. 5 i 6, oba umieszczone w rozdziale pierwszym, zatytułowanym Rzeczpospolita. Aby móc kontynuować rozważania na powyższy temat, warto wyżej wymienione przepisy przytoczyć: „Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Art. 6. 1. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.

2. Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym”199.

Zarzucić należy ustawodawcy niezdefiniowanie pojęcia dziedzictwa narodowego w Konstytucji, która jest podstawowym i najważniejszym źródłem prawa w Rzeczypospolitej, a potrzeba ochrony tegoż dziedzictwa narodowego i dóbr kultury została uwzględniona w rozdziale pierwszym, a zatem wnioskować należy, iż należy do najważniejszych zadań polityki państwa200. W piśmiennictwie znaleźć można liczne odwołania w tym zakresie do słowników języka polskiego, gdzie definiowane jest pojęcie dziedzictwa. Korzystamy zatem z wykładni językowej. Podjęto jednak, w Sejmie III kadencji, próbę uchwalenia ustawy o ochronie dziedzictwa narodowego, w której starano się wskazać na szersze rozumienie pojęcia dziedzictwo narodowe, niż to proponowane na gruncie języka polskiego. Chciano rozwinąć określnie dziedzictwa, które zostało uznane w projekcie ustawy za „nadrzędną, ponadczasową oraz ogólnoludzką wartość dla pokoleń, bogactwo RP i jej obywateli, świadectwo tożsamości i ich udziału w dorobku światowego dziedzictwa kultury”201. Projekt nie został jednak przyjęty, a definiowanie pojęcia dziedzictwo narodowe pozostało w gestii językoznawców.

Profesor Marek Safjan w swoim komentarzu do Konstytucji powołuje się na termin pochodzący z języka łacińskiego, oznaczający „ojcowiznę, spadek, majątek” 202. Jest to dość szerokie rozumienie tego terminu. Przywołuje jednak bardzo trafny pogląd P. Sarneckiego, który wskazuje, że dziedzictwo narodowe to nie tylko przedmioty istotne ze względu na swoją

199

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., (Dz. U. Nr 78 Poz. 483) W. Sobczak, Ochrona dziedzictwa kultury w systemie prawnym Unii Europejskiej, Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, Nr 3/2009, s. 105 – 106, https://wnpid.amu.edu.pl/images/stories/ssp/ssp_2009_3/105-124.pdf 201 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, Legalis 2017 202 M. Safjan, L. Bosek, Konstytycja RP. Tom I. Komentarz do art. 1 - 86, Warszawa 2016, Legalis 2017 200

103

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

wartość, znaczenie dla historii Polaków, z której możemy być dumni, ale także te elementy, o których pamiętać nie chcemy, ale o których pamiętać należy, gdyż mimo niepochlebnej oceny i opinii stanowią element naszej tożsamości narodowej203. Nie obejmuje ono jednak tylko elementów z przeszłości, ale również jest częścią przyszłości, gdyż wpływa na tożsamość przyszłych pokoleń204. Pojęcie dziedzictwa obejmuje elementy materialne i niematerialne,

przede

wszystkim

w orzecznictwie205. Ochrona

dziedzictwo

kulturalne,

co

podkreślano

także

i stanie na straży dziedzictwa ma być ukłonem w stronę

przodków, a także zobowiązaniem do przekazania go przyszłym pokoleniom 206. Obowiązek przestrzegania przez Polskę przepisów o ochronie dziedzictwa narodowego jest wyrazem przekonania, że dziedzictwo narodowe jest wartością konstytucyjną, której, jak wskazał Sąd Najwyższy, ochronę podniesiono do rangi jednej z podstawowych wartości w prawie polskim207.

Przepisy te są niejako realizacją postanowień Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjętej w Paryżu dnia 16 listopada 1972 roku przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury. W traktacie zwraca się uwagę przede wszystkim na ogromną potrzebę ochrony dóbr kultury, które zostały nazwane unikalnymi i niezastąpionymi, bez względu na to czyją są własnością208. Zobowiązuje się państwa strony do implementacji do porządków krajowych norm prawa międzynarodowego w sprawie ochrony elementów dziedzictwa oraz do podejmowania działań przez władzę państwową w celu utrzymania obiektów zabytkowych w stanie niezmienionym. Jednocześnie na społeczność międzynarodową został nałożony obowiązek udzielania pomocy państwom zainteresowanym, która ma skutecznie uzupełnić ich działania209. Polska związana Konwencją realizuje jej postanowienia, czego wyrazem jest między innymi uwzględnienie w Ustawie Zasadniczej od samego początku jej istnienia pojęcia dziedzictwa narodowego oraz kwestii jego ochrony i zachowania.

203

M. Safjan, L. Bosek, Konstytycja RP. Tom I. Komentarz do art. 1 - 86, Warszawa 2016, Legalis 2017 W. Pływaczewski, B. Gadecki, Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i kryminologiczna, 2015, Legalis 2017 205 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.12.1997r., sygn. III RN 74/79 206 M. Safjan, L. Bosek, Konstytycja RP. Tom I. Komentarz do art. 1 -86, Warszawa 2016, Legalis 2017 207 Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.12.1997r., sygn. III RN 74/79 208 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z dnia 16 listopada 1972r; (Dz. U. 1976 Nr 32 Poz. 190), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf 209 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z dnia 16 listopada 1972r; (Dz. U. 1976 Nr 32 Poz. 190), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf 204

104

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, na co należy zwrócić uwagę, oddzielną, szczególną ochronę zapewnia symbolom narodowym jako szczególnej kategorii dóbr kultury.

Określone zostały one w art. 28 i są to odpowiednio godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej Polskiej, które zgodnie z ustępem 4 podlegają ochronie prawnej210. Stanowią one niewątpliwie element niematerialnego dziedzictwa narodowego211, które zostało zdefiniowane w art. 2 Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego sporządzonej w Paryżu dnia 17 października 2003 roku: „Niematerialne dziedzictwo kulturowe oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego”212. Ochrona tych symboli jako części dziedzictwa niematerialnego powinna być zatem rozważana w związku z art. 5 i 6 Konstytucji, gdyż także te elementy naszej tożsamości muszą być strzeżone przez władze publiczne oraz upowszechniane wszystkim obywatelom w równym dostępie213. Tym samym połączyć należy potrzebę upowszechniania elementów dziedzictwa narodowego z zapewnieniem każdemu wolności korzystania z dóbr kultury, który przewiduje art. 73 Konstytucji, gdzie oprócz wspomnianej wolności czytamy także o wolności nauczania, prowadzenia badań naukowych i ogłaszania ich wyników214.

Przepis ten nie różnicuje podmiotów, które mogą korzystać z dóbr kultury, zapewniając dostęp do nich bez ograniczeń215. W powiązaniu z art. 6 Konstytucji należy wskazać, że wolność i dostęp do elementów dziedzictwa narodowego został zapewniony także obywatelom poza granicami kraju. Równość w tym wypadku jest, jak wskazał także Trybunał Konstytucyjny, realizacją zasady równości, wyrażonej w art. 32 Konstytucji 216.

Równi wobec prawa są wszyscy obywatele, nie tylko ci w granicach administracyjnych państwa. Przepis gwarantuje wobec tego międzynarodową ochronę, gdyż obliguje Rzeczpospolitą do pomocy Polakom, którzy pozostają za granicą w utrzymaniu ich więzi z dziedzictwem kulturalnym, które kształtuje ich tożsamość i pozwala utrzymać więź duchową z Ojczyzną. Ochrona ma wymiar ponadpaństwowy. Ma to niewątpliwy związek z ratyfikacją 210

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., (Dz. U. Nr 78 Poz. 483) K. Zeidler, Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007, s. 30 - 32 212 Konwencja UNESCO w prawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z dnia 17 października 2003r., (Dz.U. Nr 172 Poz. 1018), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111721018 213 A. M. Kosińska, Ochrona prawna hymnu narodowego jako elementu dziedzictwa narodowego – jej charakterystyka i funkcje, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 5 (21)/2014, s. 117, http://www.marszalek.com.pl/przegladprawakonstytucyjnego/ppk21/06.pdf 214 Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., (Dz. U. Nr 78 Poz. 483) 215 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, Legalis 2017 216 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2.04.2003r., sygn. K 32/09, OTK – A 2003 211

105

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

przez Polskę aktów prawa międzynarodowego, między innymi wspomnianej wcześniej konwencji z 1972 roku, czy Konwencji Haskiej z 1954 roku o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego217. Konieczność udostępnienia dóbr kultury obywatelom musi zostać pogodzona z odpowiednią ochroną i przechowywaniem218.

Prawo do korzystania z dóbr kultury zostało także uwzględnione na gruncie europejskim w Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa podpisanej w Faro w 2005 roku219. W traktacie wskazane zostało, że każdy człowiek ma prawo do korzystania samodzielnie lub wspólnie z innymi z zasobów dziedzictwa kulturowego, które zaliczono do praw II generacji, czyli praw roszczeniowych220. Nie chodzi jednak tylko o używanie dóbr kultury w sensie nieograniczonego dostępu do nich, ale przede wszystkim o duchowe korzystanie, które ubogaca obywateli221. Wskazać należy jednakże, że charakter Konwencji nie pozwala jej na kreowanie prawa jednostki. Może być ono stworzone tylko przez ustawodawcę w ramach porządku prawnego wewnętrznego222. Uczynione to zostało wprost przez polskiego ustawodawcę właśnie w Konstytucji, gdzie prawo do korzystania z dóbr kultury stworzono we

wspomnianym

art.

73

w

rozdziale

II

zatytułowanym

Wolności,

prawa

i obowiązki człowieka i obywatela. Świadczy to o związaniu Rzeczypospolitej normami prawa międzynarodowego. To także wynika z przepisów Konstytucji, która w art. 9 wyraźnie i

wprost

nakłada

na

siebie

obowiązek

przestrzegania

wiążącego

ją

prawa

międzynarodowego223. Umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy oraz zasady ogólne prawa, zgodnie z katalogiem art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, stają się normami wewnętrznymi w systemie prawa krajowego. Art. 9 nakłada obowiązek tworzenia zgodnego z prawem międzynarodowym prawa krajowego 224.

W tym miejscu przywołać należy także obowiązek nakładany przez Konwencję Paryską

217

M. Safjan, L. Bosek, Konstytycja RP. Tom I. Komentarz do art. 1 -86, Warszawa 2016, Legalis 2017 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, Legalis 2017 219 Konwencja ramowa Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, http://www.nid.pl/upload/iblock/844/8445eee1eed20fe93856a52376d47eaa.pdf 220 W. Pływaczewski, B. Gadecki, Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i kryminologiczna, 2015, Legalis 2017, także: A. M. Kosińska, Ochrona prawna hymnu narodowego jako elementu dziedzictwa narodowego – jej charakterystyka i funkcje, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 5 (21) /2014, s. 122, http://www.marszalek.com.pl/przegladprawakonstytucyjnego/ppk21/06.pdf 221 W. Pływaczewski, B. Gadecki, Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i kryminologiczna, 2015, Legalis 2017 222 W. Pływaczewski, B. Gadecki, Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Perspektywa prawna i kryminologiczna, 2015, Legalis 2017 223 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., (Dz. U. Nr 78 Poz. 483) 224 B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, Legalis 2017 218

106

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

z 1972 roku na jej państwa strony, który został zdefiniowany w art. 5 Konwencji. Państwa strony zostały zobowiązane do implementacji przepisów prawa międzynarodowego oraz do opracowania projektów ustaw, które czyniłyby zadość ochronie dóbr kultury225.

Rzeczpospolita Polska stosuje się do zasad i obowiązków nałożonych na nią przez normy prawa międzynarodowego, dając przy tym wyraz poszanowania dóbr kultury i dziedzictwa narodowego. Konstytucja z roku 1997 jest aktem prawnym, który wyraźnie wskazuje na wartość, jaką elementom dziedzictwa się przypisuje. Można powiedzieć, że nasza tożsamość narodowa kształtowana była, jest i będzie przez dziedzictwo narodowe, o którego ochronę dbają władze państwa polskiego.

PODSUMOWANIE

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku nadaje dobrom kultury ogromną wartość, kształtując ich ochronę na poziomie zadania władz państwowych, które musi być realizowane na najwyższym szczeblu. Ochrona nie obejmuje tylko dbałości o zabytki, ale także o elementy dziedzictwa niematerialnego226, a co istotniejsze wynika wprost z Ustawy Zasadniczej. Problematyczną kwestią pozostaje nadal, jak wskazano, interpretacja pojęć użytych przez ustawodawcę, a więc dziedzictwa narodowego, dóbr kultury i

ich

ochrony.

Stąd

właściwe

wydaje

się

być

wykorzystanie

dorobku

prawa

międzynarodowego, którego przepisy stanowią podwaliny pod działania realizowane w Rzeczypospolitej Polskiej. Użyte tam definicje pozwalają na dokładniejszą wykładnię pojęć, a tym samym na pełniejsze zrealizowanie obowiązku ochrony. Warto zwrócić uwagę na znowelizowaną ustawę o ochronie zabytków z 2003 roku, która na gruncie polskiego systemu prawnego wyjaśnia wiele kategorii i użytych sformułowań, także tych konstytucyjnych. Poza tym jest wyrazem realizacji norm zawartych w podstawowym akcie prawnym polskiego porządku prawnego, jakim jest Konstytucja. Udoskonalanie przepisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego świadczy o wadze, jaką organy prawotwórcze przywiązują do dbałości o dobra kultury – element, bez którego nie społeczeństwo polskie nie istniałoby w obecnym kształcie.

225

I. Bernatek – Zaguła, Prawna ochrona dóbr kultury – problemy terminologiczne, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 4/2012, s. 137, http://www.marszalek.com.pl/przegladprawakonstytucyjnego/ppk12/07.pdf 226 I. Bernatek – Zaguła, Prawna ochrona dóbr kultury – problemy terminologiczne, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 4/2012, s. 145, http://www.marszalek.com.pl/przegladprawakonstytucyjnego/ppk12/07.pdf

107

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

SUMMARY It should be noted that Polish Constitution of April 2, 1997 treats very seriously the issue of the cultural property and makes its protection an obligation for the Polish authorities which must be pursued on the highest level. The protection includes not only care about monuments but also about intangible heritage. It is still difficult to interpret terms used by the legislator which are: the national heritage, cultural goods and protection of these two.

Therefore it is appropriate to use the international law which constituted the base for Polish proceedings in order to clarify those terms. The definitions used there allow for better understanding of the duty of their protection. The monuments protection act of 2003 is very important as it contains various crucial definitions and provisions.

108

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., (Dz. U. Nr 78 Poz. 483) 2. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z dnia 14 maja 1954r., (Dz. U. z 1957r., Nr 46 Poz. 212), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Haga.pdf 3. Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego z dnia 17 października 2003r., (Dz. U. Nr 172 Poz. 1018), http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111721018 4. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z dnia 16 listopada 1972r., (Dz. U. 1976 Nr 32 Poz. 190), http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego _dziedzictwa.pdf 5. Konwencja ramowa Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, http://www.nid.pl/upload/iblock/844/8445eee1eed20fe93856a52376d47eaa.pdf 6. Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15 lutego 1962r., (Dz. U. z 1962r., Nr 10 Poz. 48) 7. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003r., (Dz. U. z 2014r., Poz. 1446)

Wydawnictwa zwarte:

1. Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012 2. Chmaj M., Konstytucyjne podstawy ochrony dóbr kultury [w] T. Gardocka, J. Sobczak, Prawna ochrona dóbr kultury, Toruń 2009 3. Jaworski L., Realizacja obowiązku ochrony zabytków przez organy administracji publicznej [w] Gardocka T., Sobczak J., Prawna ochrona dóbr kultury, Toruń 2009

109

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

4. Łopatecki K., „Obiekty o cechach zabytku” a „zabytek” – problemy terminologiczne w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [w] Zeszyty dziedzictwa kulturowego, tom I, red. Łopatecki K., W. Walczak, Białystok 2007 5. Pływaczewski W., Gadecki B., Ochrona dziedzictwa kulturalnego i naturalnego.

Perspektywa prawna i kryminologiczna, 2015 6. Przywora

B.,

Ochrona

dziedzictwa

narodowego

w

świetle

Konstytucji

Rzeczypospolitej Polskiej [w] Prawne wyzwania ochrony dóbr kultury we współczesnym świecie, pod red. P. Dobosz, M. Adamus, D. Guzek, A. Mazur, Kraków 2015 7. Safjan M., Bosek L., Konstytycja RP. Tom I. Komentarz do art. 1 -86, Warszawa 2016 8. Sługocki J., Problemy ochrony prawnej dziedzictwa kulturowego w Polsce (wybrane zagadnienia [w] red. Sługocki J., Studia z zakresu nauk prawnoustrojowych, tom I, Bydgoszcz 2008 9. Wilk D., Fałszerstwa dzieł sztuki. Aspekty prawne i kryminalistyczne, 2015 10. Zeidler K., Leksykon prawa ochrony zabytków. 100 podstawowych pojęć, Warszawa 2010 11. Zeidler K., Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warszawa 2007 Artykuły: 1. Bernatek – Zaguła I., Prawna ochrona dóbr kultury – problemy terminologiczne, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 4/2012 2. Brudnicki J., Prawna opieka nad zabytkami, wybrane aspekty, Ochrona zabytków 2/2014, Warszawa 3. Kosińska M., Ochrona prawna hymnu narodowego jako elementu dziedzictwa narodowego – jej charakterystyka i funkcje, Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 5 (21)/2014 4. Przyborowska – Klimczak A., Pojęcie „dziedzictwa kulturalnego” w prawie międzynarodowym, Sprawy Międzynarodowe nr 4, Warszawa 1990 5. Sobczak W., Ochrona dziedzictwa kultury w systemie prawnym Unii Europejskiej, Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, Nr 3/2009

110

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

OLGA STOBIECKA227

OBOWIĄZKI OBYWATELSKIE W KONSTYTUCJI RP

CIVIC DUTIES IN THE POLISH CONSTITUTION słowa kluczowe: Konstytucji RP, obowiązki obywatelskie, prawo konstytucyjne,

keywords: Polish Constitution, civic duties, constitutional law

STRESZCZENIE Obowiązki obywatela są uregulowane w licznych aktach prawnych, jednak najważniejsze i podstawowe obowiązki obywatelskie zostały umieszczone w Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Niniejszy rozdział ma przybliżyć obowiązki obywatelskie zawarte w przepisach ustawy zasadniczej. Celem publikacji jest przedstawienie i omówienie wszystkich obowiązków zawartych w ustawie zasadniczej z zaznaczeniem ich podmiotowego i przedmiotowego zakresu obowiązywania.

EXTRACT The obligations of the citizen are governed by numerous legal acts, but the most important and essential civic obligations were included in the Polish Constitution of April 2, 1997. This chapter aims to approximate the civic obligations contained in the provisions of the Polish Constitution.

227

Magister prawa, pracownik Uniwersytetu Warmińsko – Mazurskiego w Olsztynie.

111

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

WPROWADZENIE Konstytucja jest najważniejszą ustawą w państwie, które określa ogólne zasady jego ustroju

228

. Stanowi swoistego rodzaju wskazówkę do tworzenia pozostałych norm prawny,

które muszą współgrać z ustawą zasadniczą. Obecnie obowiązująca Konstytucja RP kształtowała się przez wiele lat. Początek wzmianek o konieczności stworzenia nowego aktu zasadniczego miał miejsce w latach 80. dwudziestego wieku. Najbardziej doniosłym i znaczącym postulatem wyborczym „Solidarności” w 1989 r. było uchwalenie nowej konstytucji. Z uwagi na brak jednolitej wizji ukształtowania ustroju Polski początkowo nowelizowano jedynie obowiązującą ustawę zasadniczą.

Prace nad nowym kształtem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej rozpoczęły się w ostatnim kwartale 1989 r. Początkowo powołano dwie niezależne komisje, sejmową i senacką, a każda z nich miała na celu opracowanie własnego projektu konstytucji.

Wyznaczonym komisją nie udało się jednak zakończyć prac. Rozpoczęte przez komisje prace nad ustawą zasadniczą kontynuował, wyłoniony w pierwszych wolnych i demokratycznych wyborach, parlament. 23 kwietnia 1992 r. przyjęto ustawę konstytucyjną o trybie przygotowania i uchwalenia nowej ustawy zasadniczej229. Uchwalenie tego aktu prawnego rozstrzygnęło o przeprowadzeniu referendum konstytucyjnego. Po wyborach w 1993 roku nastąpiło znaczne ożywienie prac Komisji Konstytucyjnej. Zostało złożonych aż siedem projektów ustawy zasadniczej w tym m. in. przez partie polityczne, prezydenta oraz obywatelski projekt zainicjowany przez „Solidarność” i pozaparlamentarne ugrupowania prawicowe.

Zakończenie prac związanych z przyjęciem Konstytucji RP nastąpiło 2 kwietnia 1997 r.. Tego dnia została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe nowa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej230. Dnia 25 maja 1997 r. zostało przeprowadzone referendum w którym wymagana większość obywateli, uczestniczących w głosowaniu, opowiedziała się za przyjęciem nowej ustawy zasadniczej. Uroczyste przyjęcie Konstytucji RP nastąpiło 16 lipca 1997 r. przez Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego po zatwierdzeniu ważności referendum, dotyczącego przyjęcia nowej ustawy zasadniczej, przez Sąd Najwyższy.

228

http://sjp.pwn.pl/sjp/konstytucja;2473406.html Ustawa konstytucyjna dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1992 nr 67 poz. 336 ) 230 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) 229

112

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Nowa ustawa zasadnicza reguluje przede wszystkim podstawowe zasady ustrój państwa polskiego. Wskazuje źródła prawa i przedstawia strukturę organów państwa, zgodnie z Monteskiuszowską teorią. Zawiera dość szeroki katalog zasad konstytucyjnych. Na mocy obowiązującej konstytucji Prezydent Polski uzyskał szerokie kompetencje w zakresie praktycznej każdej dziedziny funkcjonowania państwa. Została również wzmocniona pozycja rządu oraz rozszerzyła kompetencje premiera.

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wskazuje podstawę relacji łączących jednostkę, a państwo wolności, która opiera się na podmiotowości tej jednostki. Zostały jasno określone wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela231. Wypracowana w ustawie zasadniczej pozycji jednostki stanowi równowagę między prawami człowieka i obywatela, a jego obowiązkami względem państwa. Doniosłość znaczenia wolności, prawa i obowiązków człowieka i obywatela w Konstytucji RP, podkreśla fakt, iż zostały one umieszczone już w drugim rozdziale ustawy zasadniczej.

Wszelkie obowiązki określone w rozdziale drugim Konstytucji RP, a dokładniej w przepisach artykułów 82 – 86, zostały uwydatnione z uwagi na ich fundamentalne znaczenie dla zobowiązań jednostki wobec państwa polskiego. Należy również zauważyć, że nie są to jedyne obowiązki obywatela, ale też innych podmiotów znajdujących się na obszarze państwa polskiego. Według wykładni przyjętych w doktrynie prawa konstytucyjnego obowiązki obywatela lub „każdego” wynikają również innych części konstytucji 232.

Obowiązki zawarte w przepisach Konstytucji RP mogą mieć szczerszy lub węższy zakres w związku z istotą czy oczekiwanym zachowaniem danego podmiotu. Mogą również przybrać postać zakazu czy nakazu. W pierwszym przypadku, czyli gdy przepis danego artykułu ma formę zakazu nienależny stosować wykładni rozszerzającej przepisu, aby sztucznie nie poszerzać katalogu obowiązków obywateli233. Wymagane jest to głównie z uwagi na fakt, że w wielu sytuacjach zakaz określonego zachowania ukierunkowany jest do państwa i jego organów, i jest bezpośrednio związany z wykonywaniem dopuszczalnych ograniczeń wolności i praw jednostki, a nie z jej obowiązkami234.

231

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) M. Jabłoński, Obowiązki podstawowe człowieka i obywatela, [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa 2006 233 M. Jabłoński, Obowiązki podstawowe człowieka i obywatela, [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa 2006.

234 M. Jabłoński, Obowiązki podstawowe człowieka i obywatela, [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, pod red. L. Wiśniewskiego,Warszawa 2006 232

113

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

WIERNOŚĆ OJCZYŹNIE I DBANIE O DOBRO WSPÓLNE Katalog obowiązków człowieka i obywatela otwiera artykuł 82 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi, że „obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne.”235 W cytowanym przepisie zostało użyte pojęcia „dobro wspólne”. Zgodnie z Encyklopedią PWN „dobro wspólne” 236 należy rozumieć jako „termin oznaczający wartość zbiorową osiąganą przez wspólnoty ludzkie w związku z rozwijaniem naturalnych możliwości ich członków, zaspokajaniem ich indywidualnych interesów lub respektowaniem posiadanych przez nich uprawnień jednostkowych przy jednoczesnej dbałości o zbliżanie całej wspólnoty ku właściwym jej celom”. W kontekście Konstytucji RP powołane pojęcie należy uznać za „sumę warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć swoją doskonałość237”. Na rzeczoną sumę warunków składa się przede wszystkim poszanowanie przyrodzonych praw oraz obowiązków osoby ludzkiej. Wprowadzenie zwrotu „dobro wspólne” jest przejawem wypracowanej w doktrynie państwa i prawa koncepcji teoretycznej. Przez przedmiotowe pojęcie należy również rozumieć szeroko rozumiane dobra podmiotów zbiorowych oraz wszelkie społeczne uwarunkowania rozwoju człowiek oraz tworzonych przez niego wolności i praw człowieka i obywatela238.

Z pojęciem dobra wspólnego wiąże się również idea państwa jako dobra wspólnego, która podkreśla, iż owe dobro należy do wszystkich obywateli 239. Twierdzenie to umacnia przepis artykułu 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi, że „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.240”. W myśl tego przepisu zasada dobra wspólnego określa istotę państwowości oraz określa wzajemną relację między obywatelami a państwem.

Pozwala również na utożsamianie się obywateli z dobrem wspólnym, które oparte jest na zasadach solidarności i współpracy. Dzięki temu w obywatelach wytwarza się poczucie obowiązku pracy i współdziałania na rzecz dobra wspólnego. Powyższe rozważania pozwalają stwierdzić, że najważniejszym rezultatem uznania państwa za dobro wspólne

235

I M. Jabłoński, Obowiązki podstawowe człowieka i obywatela, [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa 2006 236 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/dobro-wspolne;3893272.html 237 M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz Art. 1-86,Warszawa 2016 238 M. Novak, Wolne osoby i dobro wspólne, Kraków 1998, s. 125 239 4 Biuletyn VIII, s. 62 240 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483)

114

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

obywateli jest stwierdzenie, iż jedną z naczelnych zasad ustrojowych jest pluralistyczna demokracja241. Dezyderat dobra wspólnego jest oparty na demokracji, która tak samo ceni dobro wszystkich obywateli oraz stara się jak najszerzej rozbudować242.

PRZESTRZEGANIE PRAWA Kolejnym obowiązkiem obywateli, który wynika z rozdziału drugiego Konstytucji RP, a dokładniej z przepisu artykułu 83, jest obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej243. Jest to konstytutywny obowiązek dla istnienia państwa polskiego, który łączy wszystkie inne obowiązki. Przedmiotowy obowiązek przede wszystkim zobowiązuje organy władzy publicznej do przestrzegania prawa, z uwagi na fakt, że to od ich przestrzegania prawa będzie zależało istnienie praworządnego państwa – w ujęciu formalnym244. Obowiązek przestrzegania przez władzę publiczną dotyczy sfery egzekwowania, stosowania i stanowienia prawa. Przestrzeganie prawa przez władzę publiczną jest niezwykle istotne z uwagi na fakt, że pozytywne stosowanie tego prawa daje obywatelom poczucie bezpieczeństwa oraz obliczalności decyzji podejmowanych przez władzę publiczne245.

Przepis artykułu 83 Konstytucji RP nie nakłada na obywatela nowych obowiązków, a jedynie wynikający z innych norm prawnych obowiązek przestrzegania prawa, podnosi do rangi obowiązków konstytucyjnych. Przepis przytoczonego artykułu nie jest sam w sobie podstawą do tworzenia obowiązków człowieka, ale stanowi uwidocznienie prawa w tworzeniu państwa246. W każdym państwie prawa konieczne jest, aby istniał wyraźny podział zasad organizacji i funkcjonowania państwa, podziału władzy, doniosłości Konstytucji, jednolity system praw i istnienie trójpodziału władzy, który będzie stanowił fundament państwa oraz regulował porządek prawny247.

Konstytucyjny

obowiązek

przestrzegania

prawa

ma

miejsce

do

momentu

obowiązywania danej normy prawnej. Istota obowiązywania danych norm nie ma w żadnym wypadku charakteru subiektywnego. Każdy jest związany obowiązkiem przestrzegania prawa i nie posiada prawa podmiotowego do nieprzestrzegania norm, które on sam uzna za 241

R. Tupin, Dobro wspólne, obywatel a pañstwo, „Rzeczpospolita” z 8.12.1994 P. Winczorek, Dobro wspólne, „Rzeczpospolita” z 24.11.1994 243 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) 244 A. Bień – Kacała, Zasada praworządności i jej gwarancje w Konstytucji RP z 1997 r. [w:] Praworządność i jej gwarancje, pod red. D. Kala, Warszawa 2009 r., s. 45 245 T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, 2003, s. 233 246 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys Wykładu, 2014, s. 63 247 M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz art. 1 – 86, s. 1876 242

115

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

niezgodne z Konstytucją248. Dopuszczenie możliwości takiego zachowania doprowadziłoby do sytuacji, w której każdy subiektywnie mógłby decydować, które normy prawne go obwiązują, a które nie. Takie zachowanie jest niedopuszczalne w demokratycznym państwie prawym. Sama Konstytucja wskazuje jedyny organ uprawniony do orzekania o niezgodności norm prawa z Konstytucją, jakim jest Trybunał Konstytucyjny249.

Sankcje za nieprzestrzegania prawa nakładane są na jednostkę w ustawach szczególnych. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w swoim wyroku z dnia 30 listopada 2004 r.

250

„Tam, gdzie przepisy nakładają na osoby fizyczne lub prawne obowiązki,

winien się również znaleźć przepis określający konsekwencję niespełnienia obowiązku. Brak stosownej sankcji powoduje, iż przepis staje się martwy, a niespełnianie obowiązku nagminne.(...) Art. 83 Konstytucji nakłada na każdego obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej. Można zatem przyjąć, że w granicach zakreślonych przez Konstytucję

ustawodawcy

przysługuje

swoboda

określenia

sankcji

związanych

z niedopełnieniem obowiązku”. Z powyższego nie należy jednak twierdzić, iż ustawodawstwa może stanowić sankcje prawne bez jakichkolwiek ograniczeń. W myśl Konstytucji RP ustawodawca jest zobowiązany do poszanowania podstawowych zasad polskiego systemu konstytucyjnego. Podczas tworzenia sankcji prawodawca powinien mieć na względzie zasadę zaufania do prawa i sprawiedliwości, zasadę proporcjonalności oraz równości. Ustawodawca nie może stosować sankcji oczywiście nieadekwatnych lub nieracjonalnych albo też niewspółmiernie dolegliwych251.

Wynikający obowiązek przestrzegania prawa dotyczy wszystkich podmiotów i odnosi się do wszelkich źródeł prawa Rzeczypospolitej Polskiej, czyli ustaw, ratyfikowanych umów międzynarodowych czy też rozporządzeń. Mimo że, Konstytucja nie wymienia o jakie normy chodzi oczywistym jest, że należy uznać, że dotyczy wszelkich norm prawnych obowiązujących w Polsce, w tym Konstytucji RP. Z uwagi na określenie ogólnego zakresu podmiotowego tego przepisu należy uznać, że dotyczy on osób fizycznych – w tym obywateli, cudzoziemców oraz bezpaństwowców, osób prawnych oraz podmiotów niemających osobowości prawnych252.

248

M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz art. 1 – 86, s. 1877 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) 250 Wyrok TK z 18 kwietnia 2000 r., sygn. K. 23/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 89, s. 445 251 Wyrok TK z 30 listopada 2004r. SK 31/04, OTK-A 2004, nr 10, poz. 110 252 M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz art. 1 – 86, s. 1878 249

116

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

PONOSZENIE CIĘŻARÓW I ŚWIADCZEŃ PUBLICZNYCH Kolejnym obowiązkiem wynikającym z przepisu artykułu 84 Konstytucji RP jest obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie253. Powyższy obowiązek wskazuje na fundamentalny oraz stały charakter obowiązku utrzymania państwa przez wszystkie podmioty posiadające zdolność prawną i przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Nałożenie obowiązku ponoszenia świadczeń publicznych na tak szerokie grono było spowodowane chęcią nadania temu obowiązkowi charakteru uniwersalnego.

Zapisany, w art. 84 Konstytucji RP, obowiązek budzi wiele kontrowersji w doktrynie prawa. Niektórzy teoretycy prawa uznają, że przedmiotowy przepis jest jedynie informacyjny254. Teza ta oparta jest na poglądzie, który stanowi, iż przepisy Konstytucji RP dotyczące praw i obowiązków człowieka, stanowią jedynie programowy charakter i nie mogą być interpretowane wprost. Jednak powyższy pogląd jest niezgodny z przepisem art. 8 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, który stanowi, że Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej oraz, że przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej255. Sąd i wszelkie inne organy mają obowiązek, nadania komentowanemu

przepisowi,

znaczenia

normatywnego

–

zgodnie

z

przepisem

art. 8 Konstytucji RP. Omawiany przepis ma niebywałe znaczenie w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, szczególnie w połączeniu z przepisem artykułu 217 Konstytucji RP, który stanowi „Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy.”

Normatywny charakter przepisu artykułu 84 Konstytucji polega na wprowadzeniu powszechnego obowiązku utrzymywania państwa przez każdego, kto pozostaje pod jego opieką prawną256. Nie należy w tym miejscu tworzyć domniemania istnienia ciężarów czy też świadczeń publicznych poza te, które wynikają wprost z ustawy. Omawiany obowiązek potwierdza natomiast, iż wymienione w nim obowiązki wkraczają w prawo własności i inne prawa majątkowe oraz mogą ograniczyć wolności.

253

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, s. 225 255 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) 256 R. Mastalski, Prawo podatkowe, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 567 254

117

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Świadczenia w postaci ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie, niezależnie od tego czy mają charakter rzeczowy, pieniężny czy też ściśle osobisty, każdorazowo mają na celu przyniesienie korzyści państwu. Korzyści te za każdym razem albo zwiększają dochody państwa, albo zmniejszają jego wydatki, z uwagi na fakt, że wprost zaspakajają potrzeby publiczne bez ponoszenia nakładów finansowych przez państwo.

OBRONA OJCZYZNY Przepis artykułu 85 Konstytucji RP nakładana następny obowiązek na obywateli, a mianowicie obowiązek obrony Ojczyzny. Obowiązek zapisany w tym artykule należy rozpatrywać w związku z innymi artykułami Konstytucji RP – 26, 116 i 117. Dopiero na podstawie takiego ujęcia możemy wyznaczyć ramy zakresu obrony państwa polskiego 257.

Obowiązek o którym mowa w art. 85 ust. 1 Konstytucji skierowany jest tylko i wyłącznie

do

obywateli

państwa

polskiego.

Zgodnie

z

wyrokiem

Trybunału

Konstytucyjnego258i powszechnym charakterem tego obowiązku, nie dozwolone jest przerzucanie ciężarów związanych obronnością wyłącznie na określoną grupę społeczną.

Zgodnie z Ustawą o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej259 obliguje uwzględnić wiek oraz stan zdrowia w momencie nakładania obowiązków związanych z obronnością. Na mocy międzynarodowych aktów prawnych260 zakazane jest wcielanie do służby wojskowej osób poniżej 18 roku życia.

Obowiązek obrony kraju powinien być realizowany zarówno w czasie pokoju, aby umocnić obronność261 jak i w czasie konfliktu zbrojnego.

Obowiązek obronności Ojczyzny może być wykonywany zarówno przez służbę wojskową jak i inne świadczenia osobiste. Ustawodawca celowo posługuje się określeniem „Ojczyna”. Ma to podkreślić doniosłość obowiązku obrony Ojczyzny, czyli miejsca z którym wiąże obywatela wyraźna więź narodowa czy też emocjonalna262. Ponadto, użycie takie

257

M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz art. 1 – 86, s. 1888 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 listopada 2013 r., K 37/02, OTK-A, 2003, Nr 9, poz. 96) 259 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483) 260 Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989 r. Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm 261 Wyrok WSA w Warszawie z dnia 21 października 2005 r., sygn. akt II SA/Wa, 1216/05 Legalis 262 M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz art. 1 – 86, s. 1891 258

118

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

sformułowania zobowiązanie obywatela do obronności Ojczyzny, mimo unicestwienia jej struktur państwowych czy też ustania bytu263.

DBANIE O ŚRODOWISKO Ostatnim obowiązkiem przewidzianym w Konstytucji RP jest obowiązek przewidziany w przepisie art. 86, a mianowicie dbałości o stan środowiska i ponoszenie odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa264.

Przedmiotowy obowiązek ma jedynie charakter deklaracji, a jego doprecyzowanie ma miejsce w poszczególnych ustawach, co wynika wprost z brzmienia omawianego przepisu.

Obowiązek poszanowania niniejszego przepisu dotyczy nie tylko osób fizycznych, ale wszystkich podmiotów, które swoim działaniem lub zaniechaniem wpływają w jakikolwiek sposób na środowisko265. Z uwagi na powyższe obowiązek wyrażony w przedmiotowym przepisie Konstytucji RP ma charakter powszechny i kierowany do wszystkich podmiotów pozostających na terytorium państwa polskiego.

Z nieprzestrzeganiem przez podmioty obowiązku ochrony środowiska wiąże się zasada „zanieczyszczający płaci”266. Zgodnie z treścią tej Dyrektywy „szkody wyrządzone środowisku naturalnemu, jako szkody wyrządzone gatunkom chronionym i w siedliskach przyrodniczych, które stanowią dowolna szkodę mającą znaczący negatywny wpływ na osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony tych siedlisk lub gatunków. (…) szkody wyrządzone w wodach (…) szkody dotyczące powierzchni ziemi, które stanowią dowolne zanieczyszczenie ziemi stwarzające znaczące ryzyko dla zdrowia ludzi, mające negatywny wpływ wynikający z bezpośredniego i pośredniego wprowadzania na ląd lub pod ziemię preparatów, organizmów i drobnoustrojów”267.

Każdorazowo w sytuacji bezpośredniego zagrożenia powstania uszczerbków w środowisku naturalny podmioty są zobligowane do bezzwłocznego zapobiegania tym 263

Jak to miało miejsce w czasie zaborów, II Wojny Światowej czy też w czasie okresie między II Wojną Światową a 1989 r.

264 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483) 265 M. Haczkowska, Konstytucje, komentarz do art. 86, teza 5 266 Uregulowana Dyrektywą 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu 267 Uregulowana Dyrektywą 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu

119

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

szkodom. Sprawca zanieczyszczenia ponosi odpowiedzialność za wyrządzone szkody przez swoją

działalność

gospodarczą.

W

ujęciu

węższym

tej

sankcji,

sprawa

ponosi

odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez prowadzoną przez siebie działalność gospodarczą, ale jedynie z zakresie przestrzegania standardów jakości bądź standardów oddziaływania wprowadzonych w ramach określonego porządku prawnego.

Omawiany obowiązek powinien polegać na dbałości o środowisko. Ustawodawca nie precyzuje w jaki dokładnie sposób należy dbać oraz do jakiego momentu należy dbać o środowisko, aby nałożony obowiązek w pełni zrealizować. Z uwagi na fakt, że ustawodawca nie precyzuje sposobu oraz czasu w jakim należy dbać o środowisko, trafnym wydaje się pogląd, iż chodzi o ponoszenie odpowiedzialności za niepogorszenie stanu środowiska. Sankcje za ewentualne niedbanie o środowisko, w myśl Konstytucji RP, mają być uregulowane przez na zasadach ustalonych w poszczególnych ustawach 268. Ustawy dotyczące ochrony środowiska w Polsce zawierają sankcje karną, cywilną oraz administracyjną.

PODSUMOWANIE Aktualnie obowiązująca Konstytucji RP, tak jak i kilka uchwalonych poprzednio konstytucji, uregulowania w zakresie obowiązków obywatelskich jako elementu statusu jednostki. W ustawie zasadniczej przedstawiono niewiele obowiązków i stanowią minimum, które jest jedynie podstawą i wskazówką dla tworzenia obowiązków jednostki w pozostałych aktach prawych. Obowiązki obywatela nie są priorytetem w aktualnych badaniach ustrojowych. Istnieje jednak szansa, iż zawarty w ustawie zasadniczej katalog obowiązków zostanie rozszerzony o nowe obowiązki, oparte w szczególności na zakazie dyskryminacji.

SUMMARY

The most essential civic obligations were included in the Polish Constitution of April 2, 1997. However the standards included in the Polish Constitution are of minimal character.

268

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2013 r. poz. 1232 ze zm.)

120

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu.

2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483).

3. Konwencja o prawach dziecka z 20 listopada 1989 r. Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.

4. Ustawa konstytucyjna dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1992 nr 67 poz. 336 ) 5. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U.

2013r.

poz. 1232 ze zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. B.

Banaszak,

Porównawcze

prawo

konstytucyjne

współczesnych

państw

demokratycznych, 2013.

2. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys Wykładu, Warszawa 2014 3. M. Jabłoński, Obowiązki podstawowe człowieka i obywatela, [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce, pod red. L. Wiśniewskiego, Warszawa 2006 4. R. Mastalski, Prawo podatkowe, Warszawa 2001 5. M. Novak, Wolne osoby i dobro wspólne, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998 6. M. Safjan, L. Bosek, Konstytucja RP Tom I Komentarz Art. 1-86,Warszawa 2016 7. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, 2003

Artykuły: 1. R. Tupin, Dobro wspólne, obywatel a państwo, „Rzeczpospolita” z 8.12.1994 2. P. Winczorek, Dobro wspólne, „Rzeczpospolita” z 24.11.1994 121

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

122

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

123

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą.

2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego.

3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła.

4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo.

5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym.

6. Uzupełnianie

kursu

uniwersyteckiego

o

praktyczne

umiejętności

związane

z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

2.

Prowadzenie strony internetowej.

3.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

4.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

5.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

6.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE? 

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo



łączymy różne gałęzie prawa



organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim



umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/

124

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

125

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

126

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Od początku swojej działalności Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE zorganizowało m.in. następujące konferencje naukowe:

2013 Minikonferencja pt. „Szechita, halal, ubój zwierząt - czyli studencka dyskusja o tym, czy Trybunał Konstytucyjny uczynił wyznawców niektórych religii wegetarianami?” data i miejsce konferencji: 11.06.2013, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja „Prawo a gospodarka” data i miejsce konferencji: 26.04.2013, Warszawa

2014

Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. Konkurencja - zasady, ochrona, instytucje data i miejsce konferencji: 10.01.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja im. Manfreda Lachsa pt. ,,Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego" data i miejsce konferencji: 28.02.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Nowelizacja prawa karnego procesowego i materialnego" data i miejsce konferencji: 24.04.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Spółki kapitałowe w prawie polskim i europejskim" data i miejsce konferencji: 8.05.2014, Warszawa

127

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

2015

Dwudniowa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. „50 lat obowiązywania kodeksu cywilnego w Polsce” data i miejsce konferencji: 7- 8.01.2015, Warszawa Dwudniowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Prawo i ekonomia pracy” data i miejsce konferencji: 19-20.02.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Handlowe spółki osobowe” data i miejsce konferencji: 20.03.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Law in action – najsłynniejsze procesy sądowe” data i miejsce konferencji: 17.04.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Alternatywne metody rozwiązywania sporów” data i miejsce konferencji: 15.05.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „50 lat obowiązywania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w Polsce” data i miejsce konferencji: 20.11.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Aktualne problemy ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” data i miejsce konferencji: 14.12.2015, Warszawa

128

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

2016 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Konstytucyjne organy ochrony prawa” data i miejsce konferencji: 15.04.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia prawa – polskie osiągnięcia legislacyjne” data i miejsce konferencji: 6.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Problemy współczesnego prawa” data i miejsce konferencji: 27.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Skarbowość – historia i współczesność” data i miejsce konferencji: 25.11.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Prawo materialne Unii Europejskiej” data i miejsce konferencji: 16.12.2016, Warszawa

2017 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Dochodzenie roszczeń w prawie polskim” data i miejsce konferencji: 24.02.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie Konstytucji RP” data i miejsce konferencji: 24.03.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia myśli ekonomicznej i prawnej” data i miejsce konferencji: 21.04.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie obowiązywania Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego” data i miejsce konferencji: 19.05.2017, Warszawa

129

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

130

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

131

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

132

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

133

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

134

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

135

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

136

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

137

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

138

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

139

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

140

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

141

XX-LECIE KONSTYTUCJI RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ TOM 1 – HISTORIA UCHWALENIA, PROJEKTY ZMIAN I ZASADY USTROJOWE

142