PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ. WYBRANE ZAGADNIENIA. by IKMP SAPERE AUDE

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

COMMERCIAL LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC SELECTED ISSUES

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ

ZAGADNIENIA WYBRANE

pod red. Marty Sobieckiej i Mikołaja Ślęzaka

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Projekt okładki: Marta Sobiecka Skład i opracowanie graficzne: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: prof. zw. dr hab. Marian Zdyb (Uniwersytet im. Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie) prof. UG dr hab. Marek Rewizorski (Uniwersytet Gdański) dr Jarosław Ślęzak (Politechnika Gdańska)

data wydania: czerwiec 2017 roku miejsce wydania: Warszawa

ISBN: 978-83-64552-13-7 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną monografię naukową powstałą dzięki wytężonej pracy Członków i Współpracowników Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Niniejsza monografia obejmuje wybrane zagadnienia z zakresu prawa II Rzeczpospolitej.

Wydawcy

Warszawa, czerwiec 2017 roku

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

Dear Readers,

we have pleasure to put at your disposal another scientific monography published thanks to the work of Members and Associates of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw.

This monography encompasses selected issues regarding the law of the Second Polish Republic.

Publishers

Warsaw, June 2017

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS

HISTORIA GOSPODARCZA II RZECZYPOSPOLITEJ (Bogumił Smuk) .................. 10 ECONOMIC HISTORY OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Bogumił Smuk) ... 10

PRAWO CZEKOWE II RZECZYPOSPOLITEJ (Barbara Klebeko) ............................ 27 CHEQUE LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Barbara Klebeko) ............. 27

PRAWO AUTORSKIE II RZECZPOSPOLITEJ (Magdalena Krajenta) ...................... 46 COPYRIGHT LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Magdalena Krajenta) 46

PRAWO PRZEMYSŁOWE II RZECZYPOSPOLITEJ (Klaudia Papiernik, Przemysław Sowa) ............................................................................... 57 INDUSTRIAL LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Klaudia Papiernik, Przemysław Sowa) ............................................................................... 57

PRAWO NAFTOWE II RZECZPOSPOLITEJ (Marcin Żurawski) ............................... 82 PETROLEUM LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Marcin Żurawski) .... 82

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

ZWALCZANIE NIEUCZCIWEJ KONKURENCJI W II RZECZYPOSPOLITEJ (Marta Sobiecka) .................................................................................................................. 103 COMBATING UNFAIR COMPETITION IN THE SECOND POLISH REPUBLIC (Marta Sobiecka) .................................................................................................................. 103

PRAWO GIEŁDOWE II RZECZYPOSPOLITEJ (Jakub Zych, Mikołaj Wojcieszek) .................................................................................... 118 STOCK EXCHANGE LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Jakub Zych, Mikołaj Wojcieszek) .................................................................................... 118

PRAWO UPADŁOŚCIOWE II RZECZYPOSPOLITEJ (Mikołaj Ślęzak) .................. 140 BANKRUPTCY LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC (Mikołaj Ślęzak) .... 140

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE .................... 154

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

BOGUMIŁ SMUK1

HISTORIA GOSPODARCZA II RZECZYPOSPOLITEJ

ECONOMIC HISTORY OF THE SECOND POLISH REPUBLIC

słowa kluczowe: historia gospodarcza, II Rzeczpospolita, reformy Grabskiego, Komisja Kodyfikacyjna, kryzys lat trzydziestych keywords: economic history, second Polish Republic, Grabski’s reforms, Codification Commission, the crisis of the thirties

STRESZCZENIE Artykuł ma na celu przedstawienie zarysu historii gospodarczej Polski w okresie II Rzeczypospolitej, czyli w latach 1918-1939. Ponieważ jednak istotne zmiany w sytuacji politycznej kraju następowały właściwie już od początku pierwszej wojny światowej, zostały zatem również pokrótce przedstawione. Nie sposób nie wspomnieć o Komisji Kodyfikacyjnej, która działała intensywnie w zakresie ujednolicenia i skodyfikowania całości systemu prawa w Polsce aż do dnia wybuch drugiej wojny światowej. Kolejnym, istotnym z punktu widzenia gospodarczego, elementem dziejów jest sytuacja ekonomiczna społeczeństwa. Zarówno przedsiębiorców, którzy odbudowywali swoje

Absolwent Wydziału Prawa Europejskiej Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Warszawie, członek Koła Prawa Prywatnego przy Europejskiej Wyższej Szkole Prawa i Administracji w Warszawie, autor publikacji i uczestnik konferencji z zakresu prawa gospodarczego, prawnik w kancelarii prawno-windykacyjnej

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA firmy wyniszczone rabunkową eksploatacją okupanta, ale przede wszystkim zwykłych obywateli, którzy w związku z relacjami międzynarodowymi, mieli stać się istotną częścią nowych rynków zbytu dla uruchomionej produkcji. Poziom uprzemysłowienia, struktury gospodarczej kraju, był mocno zróżnicowany. Kryzysy lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku; zarówno przemysłowy, jak rolniczy; spowodowały konieczność dokonania głębokich reform. Podjęły się ich rządy, przygotowując długoletnie strategie. Część z nich udało się wprowadzić w życie. Wprowadzenie pozostałych uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej 1 września 1939, który zakończył epokę II Rzeczypospolitej.

EXTRACT

Article aims to outline the history of the Polish economy in the period of the Second Republic. Significant changes in the political situation in the country in the years 1918 – 1939 resulted from the situation during the World War I, that is why this timeframe is also briefly presented. It is impossible not to mention the Codification Commission, which worked intensively on harmonizing and codifying the whole legal system in Poland until the outbreak of the World War II. Also the economic situation of the society was mentioned. Both of entrepreneurs who rebuilt their businesses destroyed by wasteful exploitation of the occupier and of ordinary citizens. The crises of the twenties and thirties caused the need for reforms. The governments prepared long-term strategies. Some of them were entered into force.

WPROWADZENIE Sytuacja Polski w dwóch pierwszych dekadach XX wieku nie należała do najłatwiejszych. Do wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 roku; a ściślej do odzyskania przez Polskę niepodległości w roku 1918; na terenach dawnej Rzeczypospolitej obowiązywały odmienne regulacje prawne. „W dziedzinie prawa cywilnego istniały cztery zróżnicowane zasadnicze obszary prawne: a) obszar województw centralnych, obejmujący ziemie utworzonego W 1815 r. Królestwa Polskiego (kongresowego) z kodeksem cywilnym Napoleona, który został wprowadzony w latach 1808-1810 na terenie Księstwa Warszawskiego, a następnie, w okresie Królestwa Polskiego, istotnie zmieniony; 11

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA b) obszar województw wschodnich (były zabór rosyjski) z prawem rosyjskim (Zwód Praw – T. X. cz. 1. obejmujący prawo cywilne); c) obszar województw południowych (były zabór austriacki) z kodeksem cywilnym austriackim (ABGB z 1811 r.); d) obszar województw zachodnich (były zabór pruski) z niemieckim kodeksem cywilnym (BGB z 1896 r., z mocą obowiązującą od dnia 1 stycznia 1900 r.)” 2. Prawa obrotu gospodarczego i prawa podmiotów gospodarczych tworzą sferę szeroko pojmowanych praw prywatnych3, a co za tym idzie, należą do grupy prawa cywilnego. Rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana w wieku XVIII w Anglii i Szkocji, zaowocowała głębokimi zmianami technologicznymi, gospodarczymi i społecznymi. Wzmożone prace naukowców, wynalazców, teoretyków techniki i technologii pozwoliły na przejście od ekonomii opartej głównie na rolnictwie i produkcji rzemieślniczej oraz manufakturowej do szeroko rozumianego przemysłu, który na wielką skalę zaczął wykorzystywać zdobycze mechanizacji produkcji. Proces produkcji stał się tańszy, maszyny okazały się znacznie wydajniejsze od ludzi. Powstawały liczne fabryki, wypierając stopniowo małe, z dnia na dzień coraz bardziej nieopłacalne manufaktury4. Właśnie w takich realiach głębokich przemian przemysłowych osadził akcję swojej powieści „Ziemia obiecana” Władysław Reymont.

PIERWSZE ZRĘBY ADMINISTRACJI PRZYSZŁEGO PAŃSTWA Jednocześnie

fabrykanci

oczekiwali,

że

ustawodawcy

będą

nadążać

rzeczywistością. Trudno bowiem wyobrazić sobie możliwość jakiegokolwiek funkcjonowania biznesu w obliczu braku regulacji dostosowanych i zgodnych z wymogami właścicieli firm 5. 2

T. A. Filipiak, J. Majak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego. Stan prywatny na dzień 31.I.2010, s. 43 3 D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s. 526 4 Ryszard Czerniawski wskazuje, że przyspieszenie rozwoju gospodarczego lat sześćdziesiątych XIX wieku miało znaczący wpływ również na kwestię zakładania spółek akcyjnych. Ich działalność uregulowana została Prawem o spółkach akcyjnych z 22 marca 1928 roku. W latach poprzedzających spółki akcyjne nie były spopularyzowane. Okazały się jednak najwyraźniej najwygodniejszą formą prowadzenia działalności gospodarczej dla nowo powstających przedsiębiorstw. R. Czerniawski, Akcjonariusz, Warszawa 2010, s. 22 5 Jako przykład działań państwa dla dobra przedsiębiorców należy wskazać podpisanie 22 września 1925 roku międzynarodowego protokołu o klauzulach arbitrażowych. Jego ratyfikacja nastąpiła wprawdzie 28 lipca 1931 roku, ale miał on niebagatelne znaczenie dla przedsiębiorców. Protokół o klauzulach arbitrażowych, podpisany w Genewie dn. 24 września 1923 r. (Dz. U. R. P. z 1931 r. Nr 84, poz. 648)

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA I wydawać by się mogło, że czas wojennej zawieruchy nie sprzyja prawodawstwu. Tymczasem Polacy, zapewne przewidując, iż po zakończeniu wojny nastanie nowy porządek, już

1914

roku

podjęli

próby reformowania

(a ściślej:

tworzenia)

przepisów

administracyjnych w taki sposób, by mogły one stanowić zręby przyszłej państwowości polskiej. Należy zauważyć, że „prawo publiczne, w tym szczególnie prawo państwowe, spełniało w II Rzeczypospolitej istotną funkcję. Służyło zachowaniu wewnętrznej organizacji państwa polskiego. Miało jednocześnie na celu stworzenie procedur postępowania dla organów władzy państwowej. W znacznym stopniu prawo publiczne II Rzeczypospolitej uzależnione było również od bieżącej polityki. Tworzone było przez organy władzy państwowej lub organy administracji na podstawie odpowiednich upoważnień. O tyle miało to znaczenie dla prawa prywatnego, że stwarzało ramy porządku państwowego, do którego dostosowane winno być prawo prywatne6”. Stąd też warto spojrzeć na początki prawa; głównie administracyjnego; i pierwsze próby regulacji, podejmowane w początkowych dniach pierwszej wojny światowej. Sytuacja była sprzyjająca. Po rewolucji 1905-1907 roku polityka carska wobec Polski i Polaków doznała pewnej liberalizacji. Dlatego też na obszarze Królestwa Kongresowego dał się zaobserwować silny trend do tworzenia instytucji i struktur, które odegrały istotną rolę w pierwszych dniach po odzyskaniu niepodległości7. Podobna sytuacja była na terenach zaboru austriackiego (Małopolska Wschodnia i Zachodnia). Tam zakres swobód był po prostu największy. Można było zatem podjąć otwarte próby tworzenia polskich instytucji państwowych. Na pozostałych ziemiach zaboru rosyjskiego oraz zaboru pruskiego do zakończenia działań wojennych nie podejmowano właściwie żadnych starań budowania polskiego aparatu państwowego. Nieuzasadniona byłaby próba podejrzewania mieszkających na tych terenach Polaków o brak zainteresowania czy nikłe zaangażowanie w prace na rzecz niepodległości. Aparaty represji, zarówno po stronie zaborcy rosyjskiego jak i pruskiego, zniechęcały skutecznie do tego typu działań. Mieszkańcy Warszawy już w sierpniu 1914 roku utworzyli Komitet Obywatelski. Jego oficjalnym, głównym zadaniem; czemu nie oponowały władze rosyjskie; było rozwiązywanie problemów aprowizacyjnych. W rzeczywistości w krótkim czasie na terenie Królestwa Kongresowego powstało bardzo wiele komitetów wzorowanych na warszawskim. Jako

6 7

D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s. 476 G. Górski, Historia administracji, Warszawa 2002, s. 250

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA element odwracający uwagę służyło rozwiązywanie kwestii aprowizacyjnych, porządkowych czy sanitarnych. W tle zaś powstawały realne struktury administracyjne wszystkich szczebli 8. 10 września, w celu usprawnienia koordynacji nad siecią istniejących i działających prężnie komitetów, utworzono Centralny Komitet Obywatelski. W jego strukturach funkcjonowały sekcje i departamenty. W ten sposób nieformalnie można było przeszkolić całą armię przyszłych urzędników, przygotowanych do objęcia stanowisk w aparacie administracyjnym. Jednocześnie

Centralny

Komitet

Obywatelski

podjął

prace

nad

koncepcją

uruchomienia polskiego sądownictwa. Zaowocowały one możliwością aktywacji struktury sądownictwa już w dzień po ustąpieniu wojsk rosyjskich z terenów Królestwa. W tym samym czasie, bo od 16 sierpnia 1914 roku, na terenach zaboru austriackiego, działał Naczelny Komitet Narodowy, którego zasadniczym zadaniem było powołanie i organizacja Departamentu Wojskowego. Ten zaś rozpoczął akcję formowania Legionów: Wschodniego i Zachodniego. Jednocześnie powstawało całe zaplecze administracyjne podległe Naczelnemu Komitetowi, obsadzane przez polskich urzędników. W sierpniu 1915 roku, po zajęciu przez wojska niemieckie i austriackie obszarów Polski Centralnej, utworzone zostały generalne gubernie do zarządzania terenami dawnego zaboru rosyjskiego. Co prawda, nowe władze zlikwidowały zalążki polskiego sądownictwa, ale należy zaznaczyć, że udało się uchronić rozwinięty już w tym czasie system polskiego szkolnictwa. Komitet zdołał nawet uruchomić w 1915 roku Uniwersytet Warszawski i Politechnikę Warszawską. Prezydentem Warszawy został mianowany książę Zdzisław Lubomirski, pełniący funkcję szefa Komitetu. Tym samym struktury utworzone w ramach działania Komitetu stały się formalnymi strukturami administracyjnymi, obsadzanymi przez Polaków i budującymi w ten sposób nowe państwo polskie. Władze niemiecko-austriackie zamierzały utworzyć samodzielne Królestwo Polskie. Zapowiedziano ten fakt w akcie obu cesarzy (niemieckiego i austriackiego) z 5 listopada 1916 roku9. Polskie instytucje państwowe zyskały dzięki temu pełną legitymizację do dalszego, oficjalnego działania. Gubernator warszawski Hans Hartwig von Beseler 13 listopada 1916 roku powołał Radę Stanu oraz Sejm w Królestwie. Utworzono Tymczasową Organizację Polskich Naczelnych Władz Państwowych. W ramach sekretariatu Tymczasowej Rady Stanu powstały departamenty; będące odpowiednikiem ministerstw; sprawiedliwości, wyznań

8 9

G. Górski, Historia administracji, Warszawa 2002, s. 251 G. Górski, Historia administracji, Warszawa 2002, s. 253

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA religijnych i oświecenia publicznego, pracy oraz spraw politycznych, dodatkowo powstała Komisja Wojskowa. We wrześniu 1917 roku powołano trzyosobową Radę Regencyjną. Doszło w tym czasie do oficjalnego przekazania Polakom całości systemu sądowniczego, Sądu Najwyższego oraz spraw szkolnictwa. Sytuacja na frontach pierwszej wojny światowej oraz kryzys wewnętrzny, jaki w 1918 roku dotknął zarówno Niemcy, jak i państwo austro-węgierskie, pozwoliła na przejęcie jesienią administrowania krajem z rąk okupanta. Ponieważ w tym czasie również zaczęły się tworzyć równoległe ośrodki władzy – Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele w Paryżu oraz Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele – a wpływ Rady Regencyjnej stopniowo malał, sytuacja nieco się skomplikowała. Tymczasem, 10 listopada 1918 roku powrócił z niewoli Józef Piłsudski. Jego silna osobowość oraz szerokie kontakty w środowiskach lubelskich zapewniały wprowadzenie stabilizacji w tworzeniu struktur państwowych. Stąd też Rada Regencyjna nie miała żadnych wątpliwości, aby już następnego dnia powierzyć Piłsudskiemu władzę wojskową. Wkrótce, bo już 14 listopada przekazała Piłsudskiemu również całość swoich kompetencji i zakończyła tym samym swoją misję. Na mocy kolejnych decyzji Sejmu, Józefowi Piłsudskiemu powierzono rolę Naczelnika Państwa. Jak wynika z powyższych rozważań, prawo publiczne w początkach II Rzeczypospolitej, zwłaszcza po objęciu rządów przez Józefa Piłsudskiego, miało zdecydowanie solidne podstawy do dalszego rozwoju i kształtowania struktur państwowych, szczególnie administracyjnych. „Jednym z bardziej zasadniczych problemów stojących przed państwem polskim, utrudniających obrót gospodarczy i prawny, było zróżnicowanie prawne, jakie istniało między poszczególnymi dzielnicami prawnymi państwa polskiego, wyrastającymi z dawnych państw zaborczych. Wymagało to wypracowania zasad rozstrzygających kolizje wynikające ze stosowania różnych norm prawnych w stosunkach prywatnoprawnych.10”

DZIAŁALNOŚĆ KOMISJI KODYFIKACYJNEJ Sytuację prawną w Polsce po odzyskaniu niepodległości określa się mianem „bezprecedensowego w Europie partykularyzmu prawnego11”. Dlatego też 3 czerwca 1919

10 11

D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s. 482 A. Dziadzio, Powszechna historia prawa, Warszawa 2009, s. 255

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA roku Sejm Ustawodawczy powołał ustawą Komisję Kodyfikacyjną, która swoją działalność kontynuowała do wybuch drugiej wojny światowej 1 września 1939 roku. Jej zadaniem było przygotowanie jednolitych projektów prawa cywilnego i karnego. Do składu Komisji zaproszono wybitnych specjalistów prawa, profesorów oraz praktyków. Co do zasady Komisja miał być samodzielna, opierała się na wewnętrznym regulaminie. Członków oraz prezydium mianował Naczelnik Państwa. Komisja składała się z 40 osób, na jej czele stało czteroosobowe prezydium (prezydent i 3 wiceprezydentów). Komisja nie miała uprawnień ustawodawczych. Przygotowany projekt kodeksu pod obrady Sejmu wnosił minister sprawiedliwości, dokonując wstępnej jego kontroli. Na tym etapie mógł projekt zmienić, bądź zdecydować o nieprzedstawianiu go pod głosowanie Sejmowi. Od początku istnienia Komisja podzielona została na dwa wydziały: ustawodawstwa cywilnego i karnego. Te zaś dzieliły się na poszczególne sekcje. W 1924 roku zniesiono jednak podział na wydziały. Powodem miał być mały postęp prac. Podzielono Komisję na 5 sekcji: prawa cywilnego, postępowania cywilnego, prawa handlowego, prawa karnego i postępowania karnego. Z sekcji prawa cywilnego wyodrębniono dodatkowo 3 podsekcje. Każdy projekt opracowany i rozpatrywany w ramach działań podkomisji przygotowawczej, był przekazywany do sekcji. Po dodatkowym opracowaniu wysyłano go wszystkim członkom Komisji, instytucjom prawniczym, właściwym urzędom i specjalistom. Ich krytyczne uwagi analizowano, przeredagowywano tekst i przesyłano go prezydentowi Komisji. Po roku 1932 w regulaminie obrad zniesiono wszystkie wewnętrzne gremia i wprowadzono jednolity podział na podkomisje, w których składzie zasiadało maksymalnie 26 osób. Liczba owych podkomisji uzależniona była od bieżących potrzeb i ulegała zmianom12. Komisja Kodyfikacyjna działała przez 20 lat. Większość opracowanych przez nią projektów kodyfikacji stała się obowiązującym polskim prawem.

STRUKTURA EKONOMICZNO-SPOŁECZNA II RZECZYPOSPOLITEJ Mimo względnej stabilizacji ustawodawczej, sytuacja gospodarcza nowopowstałego państwa polskiego nie należała do najlepszych. Kilkuletnie wzmożone działania wojenne na terenie kraju spowodowały znaczne zniszczenia. Wiele budynków, fabryk, infrastruktury komunikacyjnej, zasiewów, gospodarstw rolnych i lasów nie nadawała się do użytku. Ponadto 12

D. Makiłła, Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008, s. 486

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA władze zaborcze, w wyniku ogłaszanych ewakuacji, dokonały dodatkowych szkód, wywożąc w pośpiechu w głąb swoich terytoriów urzędy, instytucje, zakłady przemysłowe wraz z całym wyposażeniem: maszynami, surowcami, półproduktami, a nierzadko wraz z całą załogą pracowniczą. Poza szkodami w związku z ewakuacją, wspomnieć należy o rabunkowej gospodarce, prowadzonej na obszarze wszystkich zaborów. W sposób rabunkowy eksploatowano na przykład kopalnie nie dbając o zapewnienie wydobycia w przyszłości13. Wywożono również wełnę, bawełnę, (co w dużej mierze dotknęło środowisko fabrykantów łódzkich), maszyny, części maszyn. Rekwirowano nie tylko skórzane pasy transmisyjne, ale także części maszyn wykonane z metali nieżelaznych. Od ludności zabierano klamki, garnki. Z kościołów demontowano dzwony. W zaborze austriackim ucierpiał szczególnie przemysł naftowy oraz rolnictwo. Politykę rabunkową prowadzono na terenach zalesionych. Drzewo wywożono w stanie surowym lub przetworzonym na miejscu. Wieś odczuła dotkliwie nie tylko nadmierne kontyngenty ze strony władz zaborczych, ale także umiejętność nawiązywania i utrzymywania dobrych stosunków przez wielkich właścicieli ziemskich z lokalnymi władzami. Potrafili oni w ten sposób przerzucić znaczną część rekwizycji i kontyngentów na chłopów14. Po zakończeniu działań wojennych gospodarka polska powoli zaczynała się uruchamiać. Między innymi na skutek wydarzeń rewolucyjnych za wschodnimi granicami Polski, pojawiły się pierwsze ruchy robotnicze, mające na celu poprawę sytuacji zatrudnionych15. W efekcie ustawą z dnia 18 grudnia 1919 roku uchwalony został 8-godzinny dzień pracy16. Dekretem ustanowiono również działalność inspekcji pracy17. Głównym zadaniem inspekcji, na mocy ar. 1 Dekretu było nadzorowanie należytego stosowania przepisów prawa o ochronie pracy we wszystkich dziedzinach pracy najemnej, zapewniając pracownikom korzyści przyznane im przez obowiązujące socjalno-polityczne prawodawstwo. W obliczu gospodarki kapitalistycznej, jaka miała być realizowana przez następnych 20 lat, tego typu regulacje stricte pracownicze były zdecydowanie dobrym rozwiązaniem18. Podobnie jak utworzony system ubezpieczeń społecznych – uważany zresztą za jeden z najbardziej postępowych na świecie. 13

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 12 M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918-1939, Warszawa 1992, s. 67-71 15 Ciężar stopniowego przeobrażania stosunków społecznych i gospodarczych członkowie ruchów robotniczych rozumieli jako obowiązek państwa i jego administracji. H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1984, s. 132 16 Art. 1 Ustawy z dnia 18 grudnia 1919 roku o czasie pracy w przemyśle i handlu (Dz. U. z 1920 r. Nr 2, poz. 7) 17 Dekret tymczasowy o urządzeniu i działalności inspekcji pracy (Dz. U. z 1919 r. Nr 5, poz. 90) 18 H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1984, s. 142 14

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Ludność Polski, zgodnie z danymi ze spisów ludności wynosiła w 1921 roku ponad 27 milionów osób; w 1931 roku odnotowano ponad 31 milionów i w 1939 roku około 35 milionów19. Co do ilości przedsiębiorstw dane wyglądają następująco: w roku 1925 odnotowano 381 tysięcy 300 firm, rok później, w 1926 – 395 tysięcy 500; w 1927 roku – 428 tysięcy 200; w 1928 roku 446 tysięcy 20020. Ilość przedsiębiorstw wskazuje, że gospodarka Polski miała się całkiem nieźle, skoro z roku na rok przybywało firm 21. Jednak przeważająca część ludności zamieszkiwała na wsi. W 1921 roku tylko 25% ogółu mieszkało w miastach. W 1931 roku zaledwie 27% i w 1930 roku – 30%22. W latach dwudziestych XX wieku dało się zauważyć znaczne zróżnicowanie kraju pod względem struktury ekonomicznej. Jak zostało wyżej powiedziane, dominowała produkcja rolnicza. Spośród zatrudnionych w rolnictwie sporą część stanowili pracownicy stali folwarków, którzy byli wynagradzani częściowo w naturze. Pozostawali oni na tzw. ordynarii. Część z nich w ramach ordynarii otrzymała kawałek ziemi o wielkości nieprzekraczającej 0,5 ha. W ten sposób robotnik był dodatkowo związany z miejscem zatrudnienia. Wynagrodzenie wypłacane w naturze spełniało podobną rolę. Pozwalało na utrzymanie inwentarza. Znaczna część ludności wiejskiej – ok. 1,1 miliona usiłowała gospodarować na majątkach opowierzchni do 2 ha. Zaliczali się oni do gospodarstw biedniackich, wraz ze znacznym odsetkiem gospodarstw o powierzchni od 2 do 5 ha. Generalnie na wsi występowało przeludnienie w stosunku do możliwości utrzymania. W 1935 roku oszacowano, że ze wsi mogłoby wyemigrować 4,5 miliona osób bez straty dla struktury agrarnej, gdyby w pełni wykorzystano czas pracy pozostałych. Poziom uprzemysłowienia terenów, które weszły w skład państwa polskiego nie był najwyższy23. Największe ośrodki przemysłowe znajdowały się na Śląsku. Wynikało to z pokładów węgla kamiennego oraz rud cynku zlokalizowanych na tych terenach. Niemniej jednak Śląsk borykał się z problemem zastąpienia dotychczasowych rynków zbytu, które utracił po włączeniu do Polski. Gospodarka Niemiec utratę Śląska zrekompensowała sobie produkcją innych własnych okręgów przemysłowych. W okresie przejściowym, zanim zachodnioniemieckie kopalnie dostosowały poziom wydobycia do zwiększonych potrzeb,

A. Sujkowski, Polska niepodległa, Warszawa 1926, s. 38 Mały Rocznik Statystyczny. Rok wydawnictwa II. 1931, s. 66 tabl. 1A 21 Mimo to w strukturze klasowo-warstwowej społeczeństwa dominowali chłopi. Proces zmniejszania się ich liczby na rzecz robotników był w latach 1918-1939 niemal nieuchwytny, niezauważalny. M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918-1939, Warszawa 1992, s. 34 22 Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 34 23 M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918-1939, Warszawa 1992, s. 39 20

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Niemcy podpisali w 1922 roku z Polską konwencję, na mocy której śląskie kopalnie zobowiązały się do dostarczania 500 tysięcy ton miesięcznie węgla zwolnionego od ceł wwozowych. Uwolnienie od konkurencji zachodnioniemieckiej, mimo konieczności dostosowania produkcji do ograniczonych możliwości lokalnych rynków zbytu, powodowało, że zakłady śląskie były ekonomicznymi potęgami, niemającymi równych w Polsce. Drugim ośrodkiem górnictwa i hutnictwa było Zagłębie Dąbrowskie. Nie dorównywało ono jednak wielkością Śląskowi. W Wielkopolsce przemysł był niewielki.

Ze względu na spory poziom

zmechanizowania rolnictwa, zajmował się głównie przerobem surowców dostarczanych przez wieś oraz naprawą maszyn. Rolnictwo w Wielkopolsce w blisko 1/3 składało się z małych gospodarstw (do 0,5 ha). Ich właścicieli zatrudniano jako pracowników najemnych. Aby osiągać jak największą wydajność, kładziono nacisk na unowocześnianie produkcji rolnej, najchętniej

pomocą

maszyn.

W Wielkopolsce

zlokalizowane

były

największe

i najnowocześniejsze cukrownie24. Pomorze pod względem przemysłu zbliżone było do Wielkopolski. Na tych terenach również nie występowały wielkie centra przemysłowe. Rolnictwo rozwinięte było podobnie. Mieszkańcy wybrzeża trudnili się głównie rybołówstwem. Na ich potrzeby pracowały niewielkie wędzarnie. Zarówno ziemie zachodnie, jak i Pomorze, mogły liczyć na stosunkowo szeroki rynek zbytu produktów rolnych, jakim stał się teren byłego Królestwa Polskiego. Teren ten był relatywnie mocno uprzemysłowiony. Jego dotychczasowe rynki zbytu obejmowały imperium rosyjskie. Stanowił dość silne zaplecze przemysłowe Rosji. Przemysł ten był jednak, ze względu na owe zależności, nakierowany jednostronnie. Odpowiadał głównie na potrzeby odbiorców zagranicznych. Powiązaniom tym położyła kres Rewolucja Październikowa oraz powstanie państwa polskiego. Dotkliwymi okazały się nacjonalizacja przemysłu oraz umorzenie długów carskiej Rosji, które stanowiły swoistą długoterminową lokatę kapitału przedsiębiorców z tych terenów. Ze względu na przeważającą liczbę gospodarstw nieprzekraczających 5 ha powierzchni, dominowała drobnotowarowa produkcja rolna. Dlatego też tereny Królestwa mogły stanowić rynek zbytu dla nadwyżek produkcji rolnej z Wielkopolski, Pomorza czy dawnych Prus. Stosunkowo

najgorzej

przedstawiała

się

sytuacja

terenów

wschodniej

Rzeczypospolitej. Zasoby ropy naftowej, na wydobyciu której opierał się przemysł 24

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 43

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wschodnich części zaboru austriackiego, już w dwudziestoleciu międzywojennym były na wyczerpaniu. Jednocześnie rolnictwo zarówno w Galicji, jak i w pozostałych województwach wschodnich było na niskim poziomie. Na Polesiu zdarzały się przypadki wsi całkowicie samowystarczalnych, w których chłopi na własne potrzeby produkowali wszystko z ubiorem i obuwiem włącznie25. W dziejach gospodarczych II Rzeczpospolitej wyróżnić należy cztery zasadnicze okresy. Pierwszy z nich to lata tworzenia się państwa polskiego oraz gospodarki podporządkowanej potrzebom wojennym. Odczuwalna wówczas była ogromna inflacja, która przeszła w hiperinflację. W ten sposób doszło, po pierwotnym pobudzeniu gospodarczym, do jego znacznego zahamowania. Za koniec tego okresu uważa się jesień 1923 roku. Drugi okres to lata działania gabinetu Władysława Grabskiego i porządkowanie gospodarki państwa za pomocą reform. Koniec tego okresu wyznacza początek wielkiego kryzysu lat 1930-1935. Ten zaś stanowi w dziejach polskiej gospodarki zamkniętą całość, będąc określanym mianem trzeciego cyklu. Nowe instrumenty i mechanizmy w gospodarce ostatnich lat do wybuchu drugiej wojny światowej cechują ostatni – czwarty cykl dziejów gospodarczych26. Wspomniany wyżej pierwszy okres cechowały ogromne trudności ekonomiczne. Pierwszy polski bank emisyjny powołano w grudniu roku 1916. Emitował on markę polską od kwietnia 1917 roku. W listopadzie 1918 roku przejęły go władze polskie. Na rosnący deficyt składały się najpierw ogromne wydatki związane z działaniami wojennymi. Po ich zakończeniu mocno nieustabilizowane dochody państwa. System podatkowy jako taki nie funkcjonował. Tymczasem tworzona administracja państwowa oraz przemysł domagały się środków na działalność. Znaczącą część wydatków budżetowych stanowiły wydatki wojskowe – ponad połowa ogółu wydatków. Rosnący deficyt budżetu pokrywano drukowaniem pieniądza. Było to powodem postępującej inflacji. W latach 1919-1921 zaciągnięto pożyczki zagraniczne w łącznej kwocie 265,2 mln dolarów 27. 60% pożyczek przeznaczono na aprowizację. Nadal utrzymano obowiązek kontyngentowy oraz system reglamentacji. W ten sposób usiłowano utrzymać pod kontrolą problem zaopatrzenia w żywność. W lutym 1919 roku, aby wspomóc ludność wiejską w odbudowie wsi, podjęto decyzję o wydawaniu bezpłatnym budulca z lasów państwowych. Przemysł rozwijał się znacznie szybciej i w dużo bardziej dogodnych warunkach. Co prawda wojna zostawiła na nim swoje piętno, ale należy zauważyć, że rozbudowa armii nakręcała koniunkturę zwłaszcza 25

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 51 M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918-1939, Warszawa 1992, s. 84 27 Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 64 26

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA w takich branżach, jak włókiennicza, odzieżowa, skórzana, garbarska i drzewna. Jako spuścizna po państwach zaborczych, nadal funkcjonowały monopole państwowe (solny, tytoniowy, spirytusowy czy loteryjny). Stanowiły one ok. 30% wpływów do budżetu, toteż państwo niechętnie się ich pozbywało. Na domiar pojawiły się problemy z brakiem węgla (Śląsk ostatecznie przyłączono do Polski w 1922 roku) oraz środków transportu. W związku z tym Polska nie była w stanie w pełni skorzystać z kontyngentów węglowych, jakie wynikały z programu ponadnarodowego systemu dostępu do węgla, opracowanego przez ekonomistów amerykańskich dla Europy. Wzrost inflacji sprzyjał przedsiębiorcom, którzy w ramach udzielanych przez państwo pożyczek na odbudowę i rozbudowę zyskiwali niejako pewną formę dotacji. Otóż w momencie spłaty, ze względu na ogromną inflację, realna wartość pożyczki była znacznie mniejsza od wartości w chwili jej przyznania. Dodatkowo inflacja powodowała, przy niskich cenach w kraju w przeliczeniu na walutę, tworzenie dodatkowej premii eksportowej, co miało motywujący wpływ na produkcję przemysłową. Przekształcenie inflacji w hiperinflację (chaos walutowy) spowodowało znaczący wzrost napięć społecznych i falę strajków. Wiele osób nie było w stanie zrekompensować otrzymanymi płacami wzrostu kosztów utrzymania. REFORMY WŁADYSŁAWA GRABSKIEGO Jesienią 1923 roku rząd podjął się przeprowadzenia głębokich reform gospodarczych. Ich celem było zlikwidowanie inflacji poprzez osiągnięcie równowagi budżetowej oraz równolegle wprowadzenie innej jednostki monetarnej; tj. złotego. W tym celu premier Władysław Grabski zlikwidował emitującą markę polską Polską Krajową Kasę Pożyczkową i powołał w styczniu 1924 roku Bank Polski. Do 1 czerwca 1925 roku dokonał on wymiany pieniądza po kursie 1,8 miliona marek polskich za 1 złotego. W zamierzeniach rządu, dla zrównoważenia budżetu było ponadto przyspieszenie wpłaty raty podatku majątkowego; skrócenie terminów płatności innych podatków; dokonanie waloryzacji podatków; wprowadzenie kary za zwłokę w opłacaniu podatków przemysłowego i dochodowego; wprowadzenie podatku od nieruchomości; podwyższenie niektórych podatków pośrednich; zwiększenie opodatkowania uposażeń służbowych, emerytur, wynagrodzeń za pracę najemną oraz zorganizowanie monopoli państwowych. Jednocześnie Grabski znacznie ograniczył wydatki budżetowe. Mimo to w połowie 1925 roku nastąpiło załamanie złotego. Wpływ na to miało pogorszenie koniunktury w związku z wysokim kursem złotego oraz ograniczenie 21

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA eksportu. Ponieważ ponownie odnotowano inflację, po upadku gabinetu Grabskiego, nowy rząd odnotował zwiększenie eksportu i początek powolnej stabilizacji gospodarczej w 1926 roku. W latach 1926-1929, wskutek działań monopolistycznych i kartelowych, w których nota bene aktywny udział wzięło państwo polskie, nastąpiło odczuwalne ożywienie gospodarcze. 29 października 1929 roku na giełdzie nowojorskiej doszło do ogromnego krachu, który spowodował ogólnoświatowy kryzys. Jego skutki w pełni zaczęły być odczuwalne w państwach kapitalistycznych; w tym również i w Polsce; w roku 1930. Nastąpił znaczny spadek produkcji, spadek cen hurtowych, zmniejszenie emisji kapitałów, obniżki kursów akcji, ograniczenia inwestycji oraz spadek cen artykułów rolnych. O ile za koniec kryzysu przyjmuje się rok 1933, to w Polsce przełamanie w pełni nastąpiło dwa lata później. „Długotrwałość kryzysu w naszym kraju spowodowana była stale pogarszającą się sytuacją rolnictwa, które – jak wynika z danych statystycznych – stanowiło w roku 1931 źródło utrzymania około 61% ludności, podczas gdy z przemysłu i górnictwa utrzymywało się zaledwie 19,2% ludności.28”. Równocześnie z kryzysem w przemyśle w Polsce odnotowano bardzo silny kryzys w rolnictwie. Fakt ten miał ogromny wpływ na wydłużenie czasu wychodzenia z zapaści29. Struktura gospodarcza państwa była rolniczo-przemysłowa. Znaczący spadek cen produktów rolnych spowodował niemalże kompletny odpływ kapitału z rolnictwa, które i tak nie mogło się szczycić jego nadmiarem. O ile duże gospodarstwa odczuły skutki kryzysu w postaci pewnego ograniczenia poziomu życia, co związane było posiadaniem oszczędności, to w przeważającej liczbie gospodarstw drobnotowarowych doszło do obniżenia poziomu życia, a nawet przekroczenie granicy ubóstwa czy nędzy. Wieś ograniczyła niemalże całkowicie udział w kształtowaniu popytu na produkcję przemysłową. W ten sposób przyczyniła się do pogłębienia skutków najpierw recesji, a ostatecznie kryzysu w całym kraju30. Produkcja przemysłowa nie mogła liczyć na eksport, gdyż popyt na świecie drastycznie zmalał. Potrzeby zaś wewnątrz kraju były niewystarczające dla zapewnienia poziomu produkcji i przezwyciężania skutków kryzysu.

Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 179 Ekonomiści wskazują na trzy komponenty wzrostu gospodarczego. Są to: system prawny - w rozumieniu potrzeby tworzenia setek nowych aktów prawnych, aby gospodarka mogła przestawić się na nowe tory, jednocześnie tworzenie jest uwikłane w skomplikowaną walkę polityczną, a system prawny nie jest spójny i wymaga stałej nowelizacji; sprawne funkcjonowanie aparatu sprawiedliwości – słabość prawa i instytucji kontrolujących rodzi zagrożenie korupcją oraz komplikacje związane choćby z koniecznością długiego oczekiwania na prawomocny wyrok sądowy odnośnie do spłaty długu; wreszcie niezależne media – monopol władzy na dystrybucję informacji jest dla gospodarki zabójczy. Tych elementów w rzeczywistości II Rzeczypospolitej zdecydowanie brakowało. Ekonomia dla prawników i nie tylko, pod red. M. Bednarskiego i J. Wilkina, Warszawa 2007, s. 424 30 Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986, s. 193 29

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA DŁUGOLETNIE PLANY GOSPODARCZE SCHYŁKU II RZECZYPOSPOITEJ Kryzys rolny i przemysłowy w znacznym stopniu dotknął również budżet państwa. Malały dochody a rósł deficyt. Początkowo dawał on się niwelować nadwyżką z lat poprzednich. Ale ostatecznie nadwyżka nie była w stanie pokryć potrzeb budżetowych. W tej sytuacji rząd zdecydował się na zmiany polityki podatkowej. Aby jednak nie obciążać nadmiernie przedsiębiorstw prywatnych, przesunięto ciężar obniżania wymiaru z podatków bezpośrednich na pośrednie. Nadto, mając w świadomości fakt znacznego zubożenia społecznego, rząd zdecydował się na rozpisanie pożyczki wewnętrznej, tzw. Pożyczki Narodowej. Miała ona charakter w zasadzie przymusowy. Efektem interwencjonizmu państwowego było nie tylko znaczne upaństwowienie przemysłu, lecz także zgromadzenie w bankach środków wycofanych z produkcji. Państwo nabyło część upadających bądź zbankrutowanych przedsiębiorstw. Zasoby zaś, które zgromadziło w bankach, pozwoliły na dokonywanie inwestycji w 1935 roku. Jako bardzo istotny punkt w walce ze skutkami kryzysu uznano kwestię karteli. Ówczesny minister przemysłu i handlu, Roman Górecki, otrzymał szczególne kompetencje do rozpatrzenia kwestii istniejących umów kartelowych. Nastąpiło rozwiązanie 107 karteli, obniżenie o 10-15% procent ceny artykułów skartelizowanych. Dodatkowo minister mógł zlikwidować te kartele, których istnienie i działalność uznano za szkodliwą wobec interesów państwa. Wszystkie te posunięcia okazały się ostatecznie skuteczne. Udział kapitału państwowego w przemyśle systematycznie wzrastał.

Politykę

tę

kontynuował

w czwartym

cyklu

dziejów

gospodarczych

II Rzeczypospolitej ostatni gabinet z Felicjanem Sławoj-Składkowskim na czele oraz Eugeniuszem Kwiatkowskim na stanowisku ministra skarbu. Utrzymali oni inwestycje na relatywnie wysokim poziomie, a przede wszystkim wypracowali rządowy program gospodarczy, zwany czteroletnim planem inwestycyjnym31. Obejmował on okres od lipca 1936 roku do czerwca 1940 roku. Jego najistotniejsze punkty dotyczyły skoncentrowania wydatkowania posiadanych środków budżetowych na budowie i rozbudowie zakładów zbrojeniowych na terenach Centralnego Okręgu Przemysłowego; inwestycje komunikacyjne (nowa linia kolejowa na odcinku Sierpc-Brodnica, kontynuacja elektryfikacji węzła warszawskiego, budowa 120 km dróg państwowych oraz 243 km dróg o twardej nawierzchni); inwestycje wodne (budowa zbiornika w Człuchowie i Kozłowej Górze, rozbudowa kanałów Królewskiego, Augustowskiego i Ogińskiego oraz przemysłowe 31

M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918-1939, Warszawa 1992, s. 111

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA zagospodarowanie potoków w dorzeczu Wisły i Dniestru); inwestycje telekomunikacyjne; elektryfikacyjne i gazyfikacyjne. Plan ten został wykonany na rok przed zakładanym terminem. Równocześnie Sztab Główny pracował nad sześcioletnim planem modernizacji i rozbudowy sił zbrojnych. Próbę jego wdrożenia po trzech latach (ocenianych zresztą krytycznie) przerwał wybuch drugiej wojny światowej. W 1938 roku Biuro Planowania Krajowego przy Ministerstwie Skarbu opracowało plan gospodarczy na 15 lat32. W zamierzeniach realizacyjnych dzielił się on na pięć trzyletnich okresów. Kolejno miał dotyczyć zmian w innej gałęzi gospodarki. I tak w pierwszym okresie do 1942 roku planowano rozbudowę potencjału obronnego kraju; w następnym do 1945 roku – komunikację, motoryzację i lotnictwo; do 1948 roku – rolnictwo; następnie do 1951 roku urbanizację i uprzemysłowienie miast; do 1954 roku wreszcie – ujednolicenie struktury gospodarczej kraju. Pierwsze doświadczenia do roku 1939 wskazywały

realne

szanse

powodzenia

całego

przedsięwzięcia.

Założenie

interwencjonizmu państwowego miało doprowadzić do zamierzonych celów.

PODSUMOWANIE Okres II Rzeczypospolitej stanowi bardzo interesujący czas. Nie da się zrozumieć wszystkich jego aspektów bez poznania realiów historycznych. Okazuje się bowiem, że lata, w czasie których trwała pierwsza wojna światowa nie były wolne od wydarzeń stricte politycznych. Wręcz przeciwnie. To właśnie te wszystkie posunięcia dokonywane w tle działań wojennych miały potężny wpływ na późniejszy układ władzy w kraju po odzyskaniu niepodległości. One też spowodowały, że przejęcie władzy od okupantów stało się w miarę spokojnym procesem. Tym bardziej, że Polska miała w momencie przejmowania władzy w pełni wykształcone i funkcjonujące struktury administracyjne, zdolne do podjęcia samodzielnej pracy. Jak to już zostało zaznaczone, Polska miała bardzo nietypową sytuację. Po odzyskaniu niepodległości wyzwoliła się również od pięciu odmiennych systemów prawnych. Powołana w 1919 roku Komisja Kodyfikacyjna pracowała ciężko nad ujednoliceniem przepisów tak, aby system prawny obowiązujący w całym kraju dawał poczucie stabilizacji i pewności prawa.

H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1984, s. 140

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Kryzysy nękające cały ówczesny świat nie ułatwiały zadania. Zupełnie inaczej przecież tworzy się przepisy w sytuacji, gdy w polityce i gospodarce panuje względny spokój. Kryzys przemysłowy i równolegle występujący kryzys rolny powodowały dodatkowe niezadowolenie społeczne i oczekiwanie poprawy przede wszystkim warunków życia. Szalejąca inflacja potęgowała negatywne nastroje w społeczeństwie. Podejmowane próby załagodzenia skutków kryzysu, związane z podnoszeniem podatków, ograniczeniem wydatków budżetowych, w efekcie opóźniły znacznie rozwój gospodarczy kraju. Reformy gospodarcze podejmowane w latach trzydziestych przez rząd Władysława Grabskiego i kontynuowane przez gabinet Felicjana Sławoj-Składkowskiego były całkiem rozsądnymi i głęboko przemyślanymi posunięciami, których efekty przewidywano długofalowo. Niestety, osiągnięcie pełnego sukcesu uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej 1 września 1939 roku.

SUMMARY

The period of the Second Republic is a very interesting time. It is impossible to understand all aspects of it without knowing the historical realities. It turns out that the years of the First World War were not free from the strictly political events. On the contrary, the moves made during the war had a powerful influence on the subsequent balance of power in the country after gaining independence. They also resulted in the peaceful seizure of power from the occupiers. As already indicated, Poland had a very unusual situation. After regaining independence, there were five different legal systems. Established in 1919, the Codification Commission worked hard to harmonize regulations so that the legal system would provide a sense of stability and legal certainty. A crisis that was afflicting entire world at tat time did not make that job easy. Completely different rules are created in the times of peace and in the time of war or industrial crisis followed by agricultural crisis. Raging inflation heightened negative sentiment in the society. Economic reforms undertaken in the thirties by the government of Władysław Grabski and continued by the cabinet of Felicjan Sławoj-Składkowski were quite reasonable.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Dekret tymczasowy o urządzeniu i działalności inspekcji pracy (Dz. U. z 1919 r. Nr 5, poz. 90) 2. Protokół o klauzulach arbitrażowych, podpisany w Genewie dn. 24 września 1923 r. (Dz. U. R. P. z 1931 r. Nr 84, poz. 648) 3. Ustawa z dnia 18 grudnia 1919 roku o czasie pracy w przemyśle i handlu (Dz. U. z 1920 r. Nr 2, poz. 7)

Wydawnictwa zwarte:

1. Czerniawski R., Akcjonariusz, Warszawa 2010 2. Dziadzio A., Powszechna historia prawa, Warszawa 2009 3. Ekonomia dla prawników i nie tylko, pod red. M. Bednarskiego i J. Wilkina, Warszawa 2007 4. Filipiak T. A., Majak J., Nazar M., Niezbecka E., Zarys prawa cywilnego. Stan prywatny na dzień 31.I.2010, Lublin 2010 5. Górski G., Historia administracji, Warszawa 2002 6. Izdebski H., Historia administracji, Warszawa 1984 7. Jabłonowski M., Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918-1939, Warszawa 1992 8. Makiłła D., Historia prawa w Polsce, Warszawa 2008 9. Mały Rocznik Statystyczny. Rok wydawnictwa II. 1931 10. Sujkowski A., Polska niepodległa, Warszawa 1926 11. Landau Z., Tomaszewski J., Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939, Warszawa 1986

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

BARBARA KLEBEKO33

PRAWO CZEKOWE II RZECZYPOSPOLITEJ

CHEQUE LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC słowa kluczowe: czek, funkcje czeku, konwencje międzynarodowe, polskie prawo czekowe

keywords: cheque, functions of cheque, international conventions, Polish cheque law

STRESZCZENIE Instytucja czeku ma długą tradycję i od wieków jest wykorzystywana w obrocie płatniczym, pełniąc określone funkcje gospodarcze. W pierwszej połowie XX wieku podjęto próby międzynarodowej unifikacji prawa czekowego. Polska ratyfikując międzynarodowe konwencje, zobowiązała się dostosować do nich krajowe prawo czekowe. Oparta na tych konwencjach ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe obowiązuje do dzisiaj. Problematyka prawa czekowego była szczególnie popularna w II Rzeczypospolitej i przytoczone poglądy przedwojennych autorów mają istotny wpływ na dzisiejsze stanowisko doktryny oraz orzecznictwo. 33

Absolwentka Administracji na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Obecnie doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przygotowuje pracę doktorską pod tytułem „Przestępstwo handlu ludźmi w polskim i w irlandzkim prawie karnym". Ze względu na pracę zawodową w kręgu jej zainteresowań znajduje się również prawo gospodarcze, a w szczególności kontrola obrotu gospodarczego.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA EXTRACT

A cheque has a long tradition and has been used in payment transactions for centuries, fulfilling specific economic functions. In the first half of the 20th century the attempts to unify the cheque law were made. Poland ratified the international conventions and committed itself to adapt national law to them. The Act of Cheque Law dated 28th April 1936 was a result of these conventions and it still remains in force. The issue of cheque law was particularly popular in the Second Republic of Poland and the views from that time have a significant impact on today's opinion of doctrine and jurisprudence.

WPROWADZENIE Rozwój międzynarodowego obrotu gospodarczego na początku XX wieku spowodował podjęcie prac nad unifikacją prawa czekowego. Konferencja haska, która odbyła się w 1912 r. nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Ograniczyła się jedynie do opracowania głównych zasad prawa czekowego. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił państwom uczestniczącym w konferencji wprowadzenie ustaleń dokonanych w Hadze. Po I wojnie światowej podjęto kolejne prace nad międzynarodowym uregulowaniem obrotu czekowego. Liga Narodów zwołała konferencję w 1931 r. w Genewie, w której uczestniczyła między innymi Polska. Podczas konferencji podpisano trzy konwencje dotyczące obrotu czekowego. Opracowanie obejmuje omówienie genezy czeku oraz uregulowanie tej instytucji prawnej na arenie międzynarodowej i w Polsce. W zakresie regulacji prawnych obrotu czekowego w II Rzeczypospolitej Polskiej wyróżnione zostały trzy fazy. Najpierw zostały omówione przepisy pozaborcze, następnie rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924 r. o prawie czekowem oraz obowiązująca do dzisiaj ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo czekowe. Szczegółowo zostały omówione prace Komisji Kodyfikacyjnej nad ustawą z 1936 r. i wskazane zostały różnice między tą ustawą a wcześniejszą regulacją. Dodatkowo omówiona została istota czeku i jego funkcje. W związku z brakiem legalnej definicji czeku zarówno w konwencjach, jak i w prawie polskim, zaprezentowane zostały definicje przytaczane w literaturze. Przedstawione zostały również różnice między czekiem a wekslem.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA GENEZA CZEKU Według niektórych nazwa „czek” wywodzi się od angielskiego czasownika „to check” (sprawdzać, kontrolować) lub od angielskiego słowa „exchequer" (skarbiec). Można również spotkać się z opinią, że nazwa omawianej instytucji prawnej pochodzi od francuskiego słowa „échec” (szach)34. S. Punicki podkreślał, że „ludzie złośliwi twierdzą, że słowo czek pochodzi od polskiego czasownika czekać"35. Geneza nazwy nie została jednoznacznie wyjaśniona i sprecyzowana, podobnie jak pierwsze zastosowanie tej instytucji. Przyjmuje się, że czek po raz pierwszy został zastosowany we Włoszech w czasach średniowiecza. W XIII i XIV wieku panujący, w celu uniknięcia doraźnych trudności płatniczych, mieli zwyczaj wystawiania poleceń wypłaty, których adresatami były ich skarbce lub poborcy podatkowi36. Wskazuje się również, że czek był stosowany od dawna w Belgii i Holandii, gdzie w XIV wieku powstał zwyczaj, że dłużnicy przy pomocy poleceń wypłaty dokonywali zapłaty ze środków, które mieli zdeponowane u bankierów37. Zwyczaj ten występował również w Anglii, gdzie czek uległ olbrzymiemu rozpowszechnieniu38. Począwszy od XVII wieku kupcy angielscy zlecali swoim bankierom, u których mieli depozyty pieniądza kruszcowego, dokonywanie wypłat pieniężnych. Rozwój angielskiej bankowości sprawił, że praktyka ta rozpowszechniła się. Gotówkę trzymano w bankach i dokonywano wypłat za pomocą poleceń skierowanych do tych placówek.

Z czasem,

począwszy od XVIII wieku, również inne osoby (poza kupcami) wystawiały przekazy pieniężne i polecały w nich wypłatę bankom, w których miały zdeponowane środki pieniężne. Bank na podstawie polecenia wypłaty, wypłacał gotówkę osobie, która była wskazana w dokumencie.

ten

sposób

czek

stał

się

środkiem

zapłaty

i został

rozpowszechniony wielu krajach39. Należy wskazać również mało znany fakt, że już w XIV i XV wieku m.in. królowie Polski i Danii płacili swoje długi i zobowiązania przekazami wystawianymi na miasta, które miały obowiązek płacenia kontrybucji. To pisemne polecenie wypłat można potraktować jako prototyp czeku40.

S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 492 S. Punicki, Znaczenie obrotu czekowego, Gazeta Bankowa, nr 3/1928, s. 53 36 A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 7; I. Heropolitańska, Czek w obrocie gospodarczym, Warszawa 1992, s. 7; L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2013, s. 167 37 I. Heropolitańska, Prawo wekslowe i czekowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 2011, s. 329 38 S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 492 39 A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 1996, s. 245; L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2013, s. 167 - 168 40 Z.W., Z historji czeku, Gazeta Bankowa, nr 6/1936, s. 94 35

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Czek wykształcił się z instytucji weksla trasowanego 41. Początkowo traktowano czek jako odmianę weksla trasowanego. Czek jako weksel na okaziciela określała jeszcze angielska ustawa czekowa z 1882 roku. Podobnie doktryna francuska uważała, że czek jest to „weksel płatny za okazaniem, wystawiony na fundusz pieniężny, uprzednio przygotowany i rozporządzalny”. Z biegiem czasu, pod wpływem niemieckiego ustawodawstwa, można było zaobserwować stałą i ciągłą tendencję do uniezależnienia instytucji czeku od instytucji weksla. Według doktryny niemieckiej, czek to „dokument prywatny, wystawiony w formie określonej i skierowany do trasata z poleceniem zapłaty lub zaksięgowania w związku z funduszem wystawcy oraz nadaniem posiadaczowi czeku prawa poszukiwania zwrotnego w razie nienastąpienia zapłaty lub zaksięgowania"42. Należy podkreślić, że czek różni się od weksla przede wszystkim funkcją. W przeciwieństwie do weksla pełni głównie funkcję płatniczą, natomiast weksel pełni funkcję kredytową. Pozostałe różnice między czekiem a wekslem zostaną omówione w dalszej części opracowania.

KODYFIKACJA I UNIFIKACJA PRAWA CZEKOWEGO Początkowo prawo czekowe było wyłącznie prawem zwyczajowym i nie istniały w tym zakresie żadne skodyfikowane przepisy prawne. Wprowadzenie kodyfikacji prawa czekowego spowodowało zniesienie prawa zwyczajowego43. Ustawodawstwo czekowe powstało później niż wekslowe i zawierało szereg przepisów zapożyczonych z ustaw wekslowych. Pierwsza ustawa czekowa powstała w Holandii w 1838 r., a następnie we Francji w 1865 r. Natomiast w Wielkiej Brytanii instytucję czeku uregulowano w obowiązującej do dzisiaj ustawie z 1882 r.44

Tendencje do ustawowego uregulowania

obrotu czekowego natrafiały często na trudności. W Niemczech popieranym przez Bank Rzeszy żądaniom ustawowego uregulowania obrotu czekowego przeciwstawiali się kupcy zrzeszeni w najstarszej berlińskiej kongregacji kupieckiej, której członkowie uważali, że obrót czekowy nie wymaga regulacji. To spowodowało, że przedłożony parlamentowi w 1892 r. projekt ustawy nie został uchwalony. Dopiero kolejny projekt ustawy czekowej z dnia 13

Do dzisiaj w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych czek definiuje się jako weksel trasowany płatny za okazaniem i ciągniony na bank. I. Heropolitańska, Prawo wekslowe i czekowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 2011, s. 329 42 A. D. Szczygielski, Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936, s. 439 43 M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 609 44 I. Heropolitańska, Prawo wekslowe i czekowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 2011, s. 329

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA lipca 1907 r. został uchwalony dnia 11 marca 1908 r. Trzeba dodać, że poza niewielkimi zmianami, treść uchwalonego projektu pokrywała się z poprzednim odrzuconym45. Odrębna rola, jaką czek odgrywał w życiu gospodarczym, wywołała potrzebę wprowadzenia specjalnych przepisów regulujących tę instytucję. Początkowo do czeku stosowane były przepisy prawa wekslowego. W okresie rozwoju instytucji czeku obrót czekowy

był

utrudniony

stosunkach

międzynarodowych

powodu

różnic

w ustawodawstwach poszczególnych krajów. Trudności z powodu tych różnic występowały głównie w odniesieniu do czeków wystawianych w jednym kraju, a płatnych w innym kraju46. Wprowadzenie czeku do obiegu międzynarodowego stało się źródłem tendencji, zmierzających do ujednolicenia prawa czekowego Rozwój międzynarodowego obrotu gospodarczego spowodował podjęcie prac nad unifikacją prawa czekowego. Konferencja haska, która odbyła się w 1912 r. nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Ograniczyła się jedynie do opracowania głównych zasad prawa czekowego. Jednak wybuch I wojny światowej uniemożliwił państwom uczestniczącym w konferencji wprowadzenie ustaleń dokonanych w Hadze47. Po

I wojnie

światowej

inicjatywy

Ligi

Narodów

podjęto

prace

nad

międzynarodowym uregulowaniem obrotu czekowego. W tym celu powołano komitet biegłych, do którego należał przedstawiciel polskiej doktryny prof. Józef Sułkowski z Poznania48. Liga Narodów zwołała konferencję w 1931 r. w Genewie, w której uczestniczyło trzydzieści państw, w tym Polska. Konferencja pokazała rozbieżność poglądów przedstawicieli poszczególnych państw49. Konwencje zostały podpisane przez 26 państw (Austria, Belgia, Czechosłowacja, Dania, Ekwador, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Jugosławia, Luksemburg, Meksyk, Monako, Niemcy, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Węgry, Włochy, a ponadto Wolne Miasto Gdańsk). Do konwencji nie przystąpiły Stany Zjednoczone. Natomiast Wielka Brytania, która odegrała szczególną rolę w kształtowaniu instytucji czeku oraz Irlandia przystąpiły wyłącznie do konwencji trzeciej. Nie wszystkie państwa ratyfikowały podpisane konwencje genewskie (Ekwador, Czechosłowacja, Jugosławia, Hiszpania, Rumunia, Meksyk, Turcja), co spowodowało, że nie weszły w życie. Niektórym z tych państw w ratyfikacji przeszkodził 45

A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 8 T. Szente, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1974, s. 119 47 S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 492; L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2013, s. 168; T. Komosa, W. Opalski, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1999, s. 159 48 Prawo wekslowe i czekowe. Repetytorium, pod red. Z. Kiedacz, Warszawa 2010, s. 100 49 A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 9 46

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wybuch II wojny światowej50. W niektórych państwach kształt regulacji prawa czekowego, odmienny od ustalonego w jednolitej ustawie o czekach, funkcjonował od wielu lat. Nie powinno, więc dziwić, że najwięcej zastrzeżeń podczas obrad padało ze strony angielskiej 51. Konwencje genewskie zostały uchwalone dnia 19 marca 1931 r. Polska przystąpiła do trzech konwencji genewskich w oświadczeniu rządowym z dnia 18 marca 1937 r.52.

Pierwsza

konwencja dotyczyła wprowadzenia jednolitego prawa czekowego 53. Poza tekstem samej konwencji zawiera dwa załączniki. Załącznik I zawiera „Ustawę jednolitą dotyczącą czeku”. W załączniku II znajduje się lista rezerwatów, czyli zagadnień czekowych, które mogły być odmiennie uregulowane przez państwa przystępujące do konwencji. Lista rezerwatów obejmuje sprawy mające zasadnicze znaczenie dla prawnej konstrukcji czeku (zdolność bycia trasatem i skutki jej braku – art. 4 załącznika II, konstrukcja pokrycia – art. 5 załącznika II, odwołalność czeku – art. 16 załącznika II, nabycie przez remitenta praw do pokrycia – art. 19 załącznika II)54. Druga konwencja dotyczyła uregulowania kolizji ustaw w przedmiocie czeków55. Ustanawiała jednolite normy kolizyjne dla przepisów czekowych oraz zobowiązywała do wzajemnego stosowania wymienionych w niej zasad. Trzecia konwencja dotyczyła opłaty stemplowej w przedmiocie czeków 56. Wprowadziła zasadę, że ważność zobowiązań czekowych lub wykonywanie praw wynikających z czeku nie może być uzależnione od uiszczenia opłaty skarbowej. Konwencje te miały na celu ujednolicenie prawa czekowego. Jednak zamiar ten nie powiódł się, ponieważ konwencję ratyfikowało niewiele z państw pozaeuropejskich57. Do systemu konwencyjnego nie przystąpiły państwa anglosaskie, zachowując własne regulacje w zakresie prawa czekowego. W związku z powyższym, istnieją dwa systemy czekowe: konwencyjny i anglosaski. Z kolei między państwami konwencyjnymi doszło do unifikacji prawa czekowego, która jednak nie jest pełna ze względu na liczne rezerwaty58.

A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 10 A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 9 52 Dz.U. Nr 26, poz. 182, 184, 186 53 Dz.U. Nr 26, poz. 181 54 J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2012, s. 502 55 Dz.U. Nr 26, poz. 183 56 Dz.U. Nr 26, poz. 185 57 I. Heropolitańska, Prawo czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1997, s. 217 58 J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2012, s. 503 51

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA POLSKIE PRAWO CZEKOWE W LATACH 1918 – 1924 Po I wojnie światowej czek był rozwijającą się instytucją, wprowadzaną do ustawodawstw współczesnych. W Polsce, po odzyskaniu niepodległości, nie był uregulowany we wszystkich ustawodawstwach pozaborczych. Prawa czekowego brakowało w byłym zaborze rosyjskim. J. Namitkiewicz wskazywał, że „Kongresówka zmuszona jest korzystać wobrocie czekowym jedynie ze zwyczajów handl.[owych], które są dalekie od jednostajności"59. Na pozostałych obszarach obowiązywały następujące regulacje czekowe: na terenie byłego zaboru austriackiego - ustawa czekowa z dnia 3 kwietnia 1906 r., na terenie byłego zaboru niemieckiego - ustawa czekowa z dnia 11 marca 1908 r., na Spiszu i Orawie ustawa czekowa węgierska z dnia 31 grudnia 1908 r.60 Ministerstwo Skarbu przygotowało projekt tymczasowej ustawy czekowej dla całej Polski z dnia 22 marca 1922 r. M. Allerhand uznał ten projekt za „poroniony”, gdyż nie uwzględniał ustawodawstwa światowego, bogatej literatury prawa czekowego oraz protokołów konferencji peszteńskiej z 1907 r. i konferencji haskiej z 1912 r. Jak podkreślał wskazany autor, „skoro na ziemiach polskich obowiązują dobre ustawy czekowe jak austriacka, niemiecka i węgierska, zastąpienie ich ustawą tymczasową opierającą się na projekcie, byłoby więc reformatio in peius"61. Potrzeba wprowadzenia ustawy czekowej zachodziła jedynie na terenach byłego zaboru rosyjskiego, ale istniała możliwość rozszerzenia mocy obowiązującej jednej z regulacji czekowej, która obowiązywała na pozostałych terenach.

W związku z reformą gospodarczą rozpoczęto prace nad unifikacją prawa

czekowego. W sprawozdaniu z działalności Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej z okresu od 1 września 1922 r. do 31 grudnia 1923 r. widnieje zapis: „W styczniu 1924 sekcja poświęci swą pracę projektowi ustawy czekowej, którego pierworysy, w opracowaniach referenta - wiceprezesa sekcji, prof. Wróblewskiego, i koreferenta adw. Kuratowskiego, są już gotowe i rozesłane członkom sekcji"62. Projekt ustawy czekowej został wydrukowany w Gazecie Sądowej 63

Warszawskiej . Nie przyjęto systemu prawa wekslowego, czego następstwem był 59

Przytoczony oryginalny zapis. J. Namitkiewicz, Obecny stan prawodawstwa handlowego w b. Królestwie Kongresowem, Ruch Prawniczy i Ekonomiczny 1921, s. 438 60 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001, s. 248; R. Jastrzębski, Kodyfikacja i unifikacja polskiego prawa czekowego, Miscellanea Historico-Iuridica t. X/2011, s. 106; R. Jastrzębski, Czek i jego funkcje w II Rzeczypospolitej, Studia Iuridica t. 42/2003, s. 81 61 M. Allerhand, Uwagi do projektu tymczasowej ustawy czekowej, Przegląd Prawa i Administracji 1922, s.18 62 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny, t. 1, z. 6, Warszawa 1924, s. 166 63 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny, t. 1, z. 7, Warszawa 1926, s. 208

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA systematyczny układ projektu64.

Na uwagę zasługują uwagi F. Nowodworskiego natury

językowej i terminologicznej. Autor stwierdza, że „Projekt grzeszy barbaryzmami (...). Po co zachwaszczać swoją piękną mowę <<trasami>>, <<indosami>>, <<indosowaniem>>, <<indosatami>>, <<indosatarjuszami>>, <<korporacjami>>, <<inkasem>>, <<kontem>>, <<sumą regresową>>, <<kolizjami ustaw>>"65. Według F. Nowodworskiego, wskazana terminologia pochodzi z języka niemieckiego, a jej użycie mogłoby spowodować, że Polska będzie uznawana za „popleczników, naśladowców, czy wielbicieli świata germańskiego". Aby zapobiec kaleczeniu mowy ojczystej, F. Nowodworski proponuje następujące zmiany: trasat to płatnik, indos to nadpis, indosowanie to przelew przez nadpis, indosant to przelewca, indosatarjusz to nabywca z nadpisu, korporacja to zrzeszenie, stowarzyszenie, inkaso to spieniężenie, konto to rachunek, regres to poszukiwanie zwrotne, kolizje ustaw to zbieg ustaw66. Prawo czekowe z 1924 r. było jedną z pierwszych dziedzin prawa ujednoliconych w II Rzeczypospolitej i położyło kres różnorodności praw dzielnicowych67. Weszło ono w życie 1 stycznia 1925 r. jako Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924 r. o prawie czekowem68. Dzieliło się na XIV tytułów, podzielonych na 61 artykułów69. Cenny materiał dla kodyfikatorów stanowiły ogólne zasady, które zostały ustanowione podczas konferencji haskiej. Polskie prawo czekowe z 1924 r. było oparte na postanowieniach tej konferencji, jednak wpływ na to prawo miały również niemiecka i austriacka ustawa czekowa70. Definicji czeku brak zarówno w rezolucjach haskich, jak i w prawie polskim. S. Punicki opisywał obrót czekowy w okresie obowiązywania rozporządzenia z 1924 r. następująco: „(...) też u nas zaczyna się przyjmować, choć z powodu niskiego stopnia kultury ekonomicznej na razie w bardzo skromnych ramach"71.

Z Komisji Kodyfikacyjnej R. P. Projekt Ustawy Czekowej uchwalony przez Sekcję Handlową Komisji Kodyfikacyjnej, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 14/1924, s. 202 65 F. Nowodworski, Z powodu projektu ustawy czekowej, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 20/1924, s. 293 66 F. Nowodworski, Z powodu projektu ustawy czekowej, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 20/1924, s. 293 67 L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2013, s. 170; M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 608 68 Dz.U. Nr 100, poz. 927 69 Tytuły: I. Forma; II. Indos; III. Przedstawienie do zapłaty; IV. Zapłata; V. Odpowiedzialność; VI. Zwrotne poszukiwanie; VII. Wtóropisy; VIII. Czeki zaginione; IX. Przedawnienie; X. Roszczenie z tytułu niesłusznego zbogacenia się; XI. Skutki braku pokrycia; XII. Zbieg ustaw; XIII. Przepisy procesowe; XIV. Przepisy przejściowe 70 A. D. Szczygielski, Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936, s. 437 71 S. Punicki, Znaczenie obrotu czekowego, Gazeta Bankowa, nr 3/1928, s. 54

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWO CZEKOWE Z 1936 ROKU W związku z podpisaniem przez Polskę w 1931 r. konwencji genewskich, Komisja Kodyfikacyjna przygotowała nowelizację polskiego prawa czekowego. Warto podkreślić, że Polska ratyfikowała konwencje czekowe, jednak formalnie nastąpiło to dopiero po przyjęciu implementującej ustalenia genewskie ustawy z 1936 r. Polska skorzystała z rezerwatów krajowych w zakresie objętym 17 artykułami załącznika II do pierwszej konwencji czekowej72. Projekt prawa czekowego został uchwalony przez podkomisję prawa handlowego w pierwszym czytaniu w dniach 28 – 31 lipca 1933 r. i w drugim 11 sierpnia 1933 r. Następnie projekt ten, przyjęty przez Kolegium Uchwalające dnia 6 września 1933 r., przedstawiono Ministrowi Sprawiedliwości dnia 13 września tego samego roku 73. W celu dostosowania do ostatnich kodyfikacji (kodeks zobowiązań, kodeks handlowy, prawo upadłościowe, układowe itp.) projekt został poddany rewizji. Po przeprowadzeniu uzgodnienia międzyministerialnego został przekazany Radzie Ministrów, która uchwaliła go jako rządowy projekt ustawy „Prawo czekowe”. Pismem Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 lutego 1936 r.74 został przesłany izbom ustawodawczym. Po odesłaniu projektu przez plenum Sejmu do Komisji Prawniczej, ta wyłoniła osobną podkomisję prawa czekowego pod przewodnictwem posła B. Podoskiego. W celu rozpatrzenia projektu powołano następujących rzeczoznawców: Adama Chełmońskiego, Wacława Fajansa, Stanisława Schultza. Na wniosek sprawozdawcy posła Z. Siody projekt został uchwalony. Po czym przyjęty przez Sejm projekt ze zmianami Podkomisji został przekazany do Senatu, gdzie rozpatrzyła go Komisja Prawnicza Senatu pod przewodnictwem Stanisława Wróblewskiego. Po dokonaniu nielicznych poprawek projekt został uchwalony przez Senat i ponownie przez Sejm, a następnie ogłoszony w Dzienniku Ustaw w dniu 11 maja 1936 r.75 Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe 76 obowiązuje z niewielkimi zmianami do dzisiaj. Polska ratyfikując konwencje genewskie, zobowiązała się dostosować do nich krajowe prawo czekowe. Zatem polskie prawo czekowe należy do rodziny prawa konwencyjnego i jest dostosowane do ogólnego systemu europejskiego. Ustawa została 72

J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2012, s. 503 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny, t. 1, z. 16, Warszawa 1934, s. 8 74 Nr. I. C. 1720/1/9/36 75 A. D. Szczygielski, Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936, s. 438 76 Dz.U. Nr 37, poz. 283 73

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej – Ignacego Mościckiego. Zgodnie z art. 88 weszła w życie dnia 1 lipca 1936 r. Ustawa składa się z XVI działów podzielonych na 88 artykułów77. Ustawa z 1936 r. została oparta na międzynarodowej unifikacji, co spowodowało, że znacznie różni się od rozporządzenia z 1924 r. Jak podkreślał A. D. Szczygielski, nowelizacja prawa czekowego była całkowitym zrewidowaniem istniejącego systemu prawnego i zbudowaniem nowego systemu na nowych i trwałych podstawach78. Zmiany w prawie czekowym można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należy zaliczyć zmiany, które zmierzały do uzgodnienia przepisów prawa czekowego z prawem wekslowym. Dotyczyły one głównie: 1) wystawienia czeku na rachunek osoby trzeciej; 2) czeków umiejscowionych; 3) prawa regresu rzekomego przedstawiciela; 4) czeków in blanco; 5) indosu na okaziciela; 6) odpowiedzialności indosanta, który zabronił dalszego indosowania; 7) możności podniesienia przez dłużnika zarzutów opartych na stosunkach osobistych; 8) indosu po proteście lub po upływie terminu do przedstawienia; 9) poręczenia czekowego; 10) czeków wystawionych na walutę obcą; 11) obowiązku notyfikacji; 12) zobowiązania się „bez kosztów”; 13) odpowiedzialności dłużników czekowych; 14) siły wyższej; 15) zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia roszczeń czekowych; 16) protestu; 17) umorzenia zaginionych czeków79. Zmiany przepisów dotyczących wyłącznie czeków były następujące: 1) stwierdzenie, że czek zawierający kilka miejsc płatności jest płatny w miejscu wymienionym jako pierwsze; 2) określenie tzw. umowy czekowej; 3) nieważność zastrzeżenia oprocentowania sumy czekowej; 4) odpowiedzialność indosanta czeku na okaziciela; 5) zrównanie praw posiadacza czeku na okaziciela z prawami posiadacza czeku na zlecenie w stosunku do osoby, która utraciła posiadanie czeku; 6) stwierdzenie, że tzw. czek postdatowany jest płatny za okazaniem; 7) odmienne uregulowanie terminów przedstawienia czeków do zapłaty; 8) stwierdzenie, że śmierć wystawcy i utrata przez niego zdolności do działań prawnych nie naruszają wartości czeku; 9) wprowadzenie nowej instytucji tzw. czeków zakrzyżowanych, rozpowszechnionych w obrocie anglosaskim

Działy: I. Wystawienie i forma czeku; II. Przeniesienie; III. Poręczenie czekowe; IV. Przedstawienie i zapłata; V. Czek zakreślony i czek rozrachunkowy; VI. Zwrotne poszukiwanie z powodu niezapłacenia; VII. Wtóropisy; VIII. Zmiany; IX. Przedawnienie; X. Przepisy ogólne; XI. Roszczenie z tytułu niesłusznego zbogacenia; XII. Skutki braku pokrycia; XIII. Kolizja ustaw; XIV. Protest; XV. Czeki zaginione; XVI. Przepisy końcowe i przejściowe 78 A. D. Szczygielski, Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936, s. 439 79 A. D. Szczygielski, Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936, s. 440

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA i skandynawskim;

10)

udoskonalenie

instytucji

czeków

rozrachunkowych;

11) zliberalizowanie przepisów dotyczących terminów dokonywania protestu; 12) skrócenie do 15 dni terminu, po upływie którego można w wypadku siły wyższej wykonać zwrotne poszukiwanie; 13) dokładniejsze sprecyzowanie przypadków, w których można wystawić wtóropisy czeku; 14) uzgodnienie przepisów o bankierze z polskim prawem bankowym; 15)wzmocnienie sankcji karnych za wystawienie czeków bez pokrycia i usunięcie trudności, istniejących przy wykładni art. 51 Rozporządzenia z 1924 r.; 16) bardziej szczegółowe i wyczerpujące ujęcie norm kolizyjnych80. Czek musiał być sporządzony w formie przewidzianej przez prawo. Wystawca zlecał w nim bankowi wypłatę wskazanej osobie oznaczonej sumy pieniężnej z posiadanego przez siebie funduszu (konta bankowego). Zobowiązanie miało charakter abstrakcyjny, ponieważ nie zawierało informacji na temat przyczyny zapłaty81. Należy podkreślić, że wbrew prawu czekowemu, czeki wykorzystywane były w celach kredytowych. Wyglądało to w ten sposób, że realizacja czeku miała nastąpić po upływie określonego czasu od daty wystawienia. Wynikało to z tego, że czek stanowił dla wierzyciela lepsze zabezpieczenie niż weksel. W razie kłopotów z realizacją czeku, prawo czekowe było bardziej rygorystyczne niż wekslowe82. W Polsce międzywojennej obrót czekowy nie był rozpowszechniony. Ograniczał się niemal wyłącznie do sfer gospodarczych (przemysłowych, handlowych, finansowych). Czeki były stosowane w izbach rozrachunkowych, które znajdowały się w większych miastach przy oddziałach Banku Polskiego. Czek był znacznie wygodniejszy od gotówki w przypadku obrotu dużymi sumami. Ponadto dawały większe bezpieczeństwo. Pojęcie

czeku

było

polskiemu społeczeństwu niemal zupełnie nieznane. Poza nielicznymi kołami kupców i przemysłowców, większość nie zdawała sobie sprawy czym jest czek, jak wygląda i do czego służy. Często napotykano trudności, kiedy zamierzano płacić czekiem. Pożądane było aby polskie instytucje finansowe, wzorem banków zagranicznych, poświęciły popularyzacji czeku więcej uwagi83.

A. D. Szczygielski, Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936, s. 440 81 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001, s. 249 82 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001, s. 249 83 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001, s. 249, Z.W., Z historji czeku, Gazeta Bankowa, nr 6/1936, s. 94 - 96

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA ISTOTA CZEKU Ani konwencje genewskie, ani polskie prawo czekowe nie podają definicji czeku. Powstałą w związku z tym lukę wypełniła doktryna, jednak brak definicji powszechnie akceptowanej i w pełni poprawnej84. W literaturze często przytaczana jest definicja czeku wywodząca się od S. Wróblewskiego, według którego „czek jest pisemnym poleceniem zapłaty, zwróconym do trasata, wystawionym w formie ściśle przez prawo określonej, a odznaczającym się tą właściwością, że z umieszczonego na nim podpisu, jeżeli to nie jest podpis trasata jako takiego, wynika abstrakcyjne i jednostronne zobowiązanie osoby, od której pochodzi podpis”85.

Grzybowski,

S. Wróblewskiego,

wskazuje,

którego że

definicja

„czek

jest

wyraźnie

dokumentem

nawiązuje o

charakterze

definicji papieru

wartościowego, wystawionym w formie dokładnie przez prawo określonej i zawierającym skierowane do trasata polecenie zapłaty określonej sumy pieniężnej oraz wyposażonym w tę właściwość, że umieszczenie na nim podpisu (z wyjątkiem podpisu trasata jako trasata) stanowi podstawę i przyczynę (causa efficiens) zobowiązania osoby, od której ten podpis pochodzi”86. Ponadto S. Grzybowski podkreślał również, że czek jest sformalizowaną odmianą przekazu.

Część definicji określa czek jako papier wartościowy należący do

kategorii dokumentów inkorporujących wierzytelności pieniężne. Czek jest to papier wartościowy wystawiony w ściśle przez prawo czekowe określonej formie, w którym wystawca czeku poleca bankowi zapłatę określonej sumy pieniężnej okazicielowi lub oznaczonej osobie za okazaniem czeku87. Należy podkreślić, że kwalifikacja czeku jako papieru wartościowego była w literaturze kwestionowana88. Przytoczone argumenty nie są jednak przekonujące. Przeciwko kwalifikacji czeku jako papieru wartościowego nie przemawia okoliczność, że czek nie podlega przyjęciu i nie inkorporuje roszczenia wobec banku89.

Czek,

podobnie

jak

weksel,

jest

papierem

wartościowym

dłużnym

i konstytutywnym90.

M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 611 S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe z 28 kwietnia 1936 r., Kraków 1936, s. 438 86 S. Grzybowski, System prawa cywilnego, Tom III, cz. 2, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, Wrocław 1976, s. 1039 87 I. Heropolitańska, Prawo czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1997, s. 29 88 M. Bączyk, Recenzja książki A. Kosteckiego pt. „Prawo czekowe”, PB nr 5/1999, s. 99 89 J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 448 90 J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2014, s. 518 85

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA S. Wróblewski wskazywał również, że „(...) czek jest odmianą przekazu, zarówno jak weksel trasowany. Obie jednak te odmiany, uregulowane specjalnemi ustawami, wyodrębniają się od przekazu prawa powszechnego (...)”91. Stanowisko S. Wróblewskiego stało się punktem wyjścia do rozważań nad istotą czeku na gruncie kodeksu zobowiązań, jednak pogląd ten ugruntował się w polskiej doktrynie. Przyjmuje się, że instytucja czeku stanowi formę przekazu, gdzie wystawca pełni rolę „przekazującego”, z kolei trasat jest „przekazanym”, zaś „przekazanie świadczenia” dochodzi do skutku z chwilą przedstawienia czeku do zapłaty trasatowi, którym jest zawsze bank92. W literaturze podkreśla się istotne różnice między czekiem a wekslem: 1) trasatem czeku wystawionego i płatnego w Polsce może być tylko bankier; natomiast w przypadku weksla może nim być każda osoba fizyczna i prawna, posiadająca bierną zdolność wekslową; 2) czek może być wystawiony na okaziciela (art. 5 pr. cz.), z kolei weksel musi wskazywać na osobę, na której rzecz lub na której zlecenie ma być dokonana zapłata; 3) czek jest płatny wyłącznie za okazaniem; jakąkolwiek wzmiankę na czeku temu przeciwną prawo czekowe uważa za nienapisaną (art. 28 pr. cz.); weksel może być płatny zobowiązaniem, w pewien czas po okazaniu, w pewien czas po dacie lub w dniu oznaczonym; 4) czek w pewnych okolicznościach może być odwołany (art. 32 pr. cz.), natomiast weksel raz wystawiony nie podlega odwołaniu; 5) w przeciwieństwie do weksla trasowanego czek nie ulega przyjęciu; czek polega na jednostronnym zobowiązaniu się wystawcy do zapłaty oznaczonej sumy, z wyłączeniem jakiegokolwiek zobowiązania ze strony trasata; w związku z tym, wzmiankę o przyjęciu, umieszczoną na czeku, uważa się za nienapisaną (art. 4 pr. cz.); 6) protest weksla może być dokonany tylko przez notariusza lub przez pocztę, natomiast protest czeku może być stwierdzony oświadczeniem trasata na czeku albo oświadczeniem izby rozrachunkowej (art. 40 pr. cz.); 7) terminy przedstawienia czeku do zapłaty (art. 29 pr. cz.) są uregulowane odmiennie; 8) terminy do sporządzenia protestu czeku z powodu niezapłacenia uregulowane są odmiennie (art. 41 pr. cz) 93.

S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe z 28 kwietnia 1936 r., Kraków 1936, s. 439 Prawo wekslowe i czekowe. Repetytorium, pod red. Z Kiedacz, Warszawa 2010, s. 101; T. Komosa, W. Opalski, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1999, s. 160; A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 1996, s. 188 93 A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994, s. 194; T. Nowak, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa/Poznań 1992, s. 46 - 47; S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 498 - 499; T. Szente, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1974, s. 120 - 121 92

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA FUNKCJE CZEKU Podstawową funkcją czeku jest funkcja płatnicza, czyli występowanie czeku na rynku jako środka zapłaty. Zapłata następuje w formie wypłaty gotówki lub rozliczeń księgowych (bezgotówkowych), których przeprowadzenie umożliwia czek rozrachunkowy. Jednak trzeba podkreślić, że czek nie jest ustawowym środkiem zapłaty. W sensie ekonomicznym czek jest „surogatem pieniądza”, natomiast w sensie prawnym jego wręczenie nie może być równoznaczne z zapłatą. Trzeba podkreślić różnicę między pokryciem należności za pomocą czeku, a pokryciem należności gotówką. Mianowicie, z chwilą przekazania gotówki następuje umorzenie zobowiązania. Czek nie umarza zobowiązania, ponieważ wręczenie czeku powoduje powstanie zobowiązania czekowego, trwającego do momentu wykupienia czeku. Zatem umorzenie zobowiązania następuje, kiedy dochodzi do zapłaty czeku lub przez rozrachunek94. W związku z powyższym, nie jest odosobniony pogląd, że czek nie stanowi per se środka zapłaty, dopóki nie zostanie zrealizowany przez jego posiadacza, tzn. dopóki jego odbiorca nie otrzyma na jego podstawie rzeczywistej sumy pieniędzy95. Funkcja obiegowa czeku charakteryzuje się nieograniczonym przenoszeniem praw z czeku między wieloma uczestnikami obrotu gospodarczego. Czek posiada zdolność obiegową, która opiera się na podstawie materialnej i formalnej. Podstawa materialna wiąże się z tym, że czek jest papierem wartościowym, który inkorporuje określoną wierzytelność pieniężną. Dokonanie obrotu czekiem w każdym wypadku powoduje jednoczesne przeniesienie ucieleśnionej w nim wierzytelności96. Formalną podstawę stanowi instytucja indosu97. Funkcja gwarancyjna czeku polega na zabezpieczeniu sumy czekowej, na jaką opiewa czek, przez wszystkie osoby na nim podpisane. Zatem odpowiedzialność za zapłatę ponosi nie tylko wystawca czeku, ale również wszystkie osoby na nim podpisane98 Ponadto

czek

pełni

również

funkcję

ochronną,

która

pozwala

. uniknąć

niebezpieczeństwa związanego z posługiwaniem się środkami pieniężnymi 99. Czeki są pomocne przy rozliczeniach bezgotówkowych, szczególnie w przypadku dużych sum

M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 630 A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 27 96 M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 631 97 Indos jest pisemnym oświadczeniem umieszczonym na papierze wartościowym na zlecenie i zawierającym co najmniej podpis zbywcy, oznaczający przeniesienie praw na inną osobę. Stanowi szczególną formę prawną obiegu czekowego. M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 631 98 M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 631; A. Szpunar, M.Kaliński,Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2003, s. 268 99 A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 29 95

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA pieniężnych.

Stanowią

również

zabezpieczenie

przed

wypłatą

pieniędzy

osobie

nieuprawnionej.Niezgodnie z istotą i przeznaczeniem czeku, może on również pełnić funkcję kredytową. Dotyczy to czeku in blanco100, to znaczy czeku niezupełnego w chwili wystawienia, a w pewnym zakresie również tzw. czeku postdatowanego 101.

Czek stanowi

również dewizowy środek zapłaty. W międzynarodowym obrocie płatniczym czek jest najstarszą formą dewizy102.

PODSUMOWANIE

W zakresie regulacji prawnych obrotu czekowego w II Rzeczypospolitej Polskiej można wyróżnić trzy fazy. W fazie pierwszej obowiązywały przepisy pozaborcze. W fazie drugiej obowiązywało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924 r. o prawie czekowem, które było wzorowane na ustaleniach uchwał haskich z 1912 r. Trzecia faza stanowiła rezultat podpisania przez Polskę konwencji genewskich z 1931 r., na których oparta jest obowiązująca do dzisiaj ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe. Wydaje się, że największe zainteresowanie nauki prawa czek wzbudził w okresie międzywojennym. Poglądy przedwojennych autorów mają wpływ na aktualne stanowisko doktryny oraz orzecznictwo. Warto podkreślić, że problematyka prawa czekowego była w okresie powojennym mało znana, ponieważ znaczenie czeku w gospodarce socjalistycznej było znikome. Ze względu na stabilność prawa czekowego i wciąż obowiązująca ustawę z 1936 r. w opracowaniu poza literaturą z okresu II Rzeczypospolitej, zostały wykorzystane pozycje książkowe z ostatnich lat.

100

Wystawienie czeku in blanco nadaje czekowi inny charakter. W związku z tym, że ma być wypełniony w przyszłości, staje się narzędziem kredytu, zamiast być narzędziem zapłaty. Taki czek staje się właściwie wekslem, posiadającym formę czeku. S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 499 - 500 101 A. Kostecki [w] Prawo papierów wartościowych, pod red. S. Włodyka, Kraków 1995, s. 182; A Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998, s. 29 102 M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 632

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA SUMMARY

The cheque law in the Second Republic of Poland underwent three phases. First phase was inherited from the Partitioners. Then the law dated 14th November 1924 modeled after the resolutions of the Hague Conference in 1912 were in force. In the last phase, the Act of Cheque Law dated 28th April 1936 was introduced. This act still valid. The act dated 1936 was a result of Poland's signing the Geneva Conventions in 1931.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konwencja w sprawie jednolitej ustawy o czekach (Dz.U. Nr 26, poz. 181) 2. Konwencja o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie czeków (Dz.U. Nr 26, poz. 183) 3. Konwencja dotycząca opłaty stemplowej w przedmiocie czeków (Dz.U. Nr 26, poz. 185) 4. Oświadczenie Rządowe z dnia 18 marca 1937 r. o przystąpieniu Polski i szeregu innych Państw do konwencji z dnia 19 marca 1931 r. w sprawie jednolitej ustawy o czekach i o złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych powyższej konwencji (Dz.U. Nr 26, poz. 182) 5. Oświadczenie Rządowe z dnia 18 marca 1937 r. w sprawie przystąpienia Polski i szeregu innych Państw do konwencji z dnia 19 marca 1931 r. o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie czeków oraz złożenia dokumentów ratyfikacyjnych powyższej konwencji (Dz.U. Nr 26, poz. 184) 6. Oświadczenie Rządowe z dnia 18 marca 1937 r. w sprawie przystąpienia Polski i szeregu innych Państw do konwencji z dnia 19 marca 1931 r., dotyczącej opłaty stemplowej w przedmiocie czeków oraz złożenia dokumentów ratyfikacyjnych powyższej konwencji (Dz.U. Nr 26, poz. 186) 7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924 r. o prawie czekowem (Dz.U. Nr 100, poz. 927) 8. Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bagińska L., Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2013 2. Czarnecki M., Bagińska L., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2000 3. Grzybowski S., System prawa cywilnego, Tom III, cz. 2, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Wrocław 1976 43

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 4. Heropolitańska I., Czek w obrocie gospodarczym, Warszawa 1992 5. Heropolitańska I., Prawo czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1997 6. Heropolitańska I., Prawo wekslowe i czekowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 2011 7. Janczewski S., Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946 8. Jastrzębski J., Kaliński M., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2008 9. Jastrzębski J., Kaliński M., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2012 10. Jastrzębski J., Kaliński M., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2014 11. Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny, t. 1, z. 6, Warszawa 1924 12. Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny, t. 1, z. 7, Warszawa 1926 13. Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny, t. 1, z. 16, Warszawa 1934 14. Komosa T., Opalski W., Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1999 15. Kostecki A., Prawo czekowe, Kraków 1998 16. Nowak T., Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa/Poznań 1992 17. Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 3: Okres międzywojenny, Kraków 2001 18. Prawo papierów wartościowych, pod red. S. Włodyka, Kraków 1995 19. Prawo wekslowe i czekowe. Repetytorium, pod red. Z Kiedacz, Warszawa 2010 20. Szente T., Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1974 21. Szpunar A., Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 1994 22. Szpunar A., Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 1996 23. Szpunar A., Kaliński M., Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2003 24. Wróblewski S., Prawo wekslowe i czekowe z 28 kwietnia 1936 r., Kraków 1936

Artykuły: 1. Allerhand M., Uwagi do projektu tymczasowej ustawy czekowej, Przegląd Prawa i Administracji 1922 2. Bączyk M., Recenzja książki A. Kosteckiego pt. „Prawo czekowe”, PB nr 5/1999 44

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 3. Jastrzębski R., Czek i jego funkcje w II Rzeczypospolitej, Studia Iuridica t. 42/2003 4. Jastrzębski R., Kodyfikacja i unifikacja polskiego prawa czekowego, Miscellanea Historico-Iuridica, t.X/2011 5. Namitkiewicz J., Obecny stan prawodawstwa handlowego w b. Królestwie Kongresowem, Ruch Prawniczy i Ekonomiczny 1921 6. Nowodworski F., Z powodu projektu ustawy czekowej, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 20/1924 7. Punicki S., Znaczenie obrotu czekowego, Gazeta Bankowa, nr 3/1928 8. Szczygielski A. D., Zasady nowego polskiego prawa czekowego, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 29-30/1936 9. Z Komisji Kodyfikacyjnej R. P. Projekt Ustawy Czekowej uchwalony przez Sekcję

Handlową Komisji Kodyfikacyjnej, Gazeta Sądowa Warszawska, nr 14/1924

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

MAGDALENA KRAJENTA103

PRAWO AUTORSKIE II RZECZPOSPOLITEJ COPYRIGHT LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC słowa kluczowe: prawo autorskie, II Rzeczypospolita Polska, prawa osobiste keywords: copyright law, the Second Polish Republic, Personal rights

STRESZCZENIE Źródłem wiedzy o prawie autorskim w okresie międzywojennym była ustawa z dnia 29 marca 1926 roku o prawie autorskim. Oparta ona była na projekcie F. Zolla, w którym zastosowano zdobycze europejskiego orzecznictwa i doktryny. Polska ustawa była jedną z pierwszych na świecie (obok ustawy rumuńskiej, włoskiej i czechosłowackiej). Ustawa ta okazała się wówczas jako stosunkowo nowoczesna i wyczerpująca. Niejednokrotnie stanowiła ona wzór dla innych tego typu regulacji w państwach europejskich. Od czasu wejścia w życie niniejszej ustawy rozwijało się w tym zakresie orzecznictwo i

doktryna.

Okres

międzywojenny

był

początkiem

rozwoju

prawa

autorskiego,

które jako dyscyplina prawa, w porównaniu do innych, jest nową regulacją. Za ojca ustawy o prawie autorskim z 29 marca 1926 uważa się profesora Fryderyka Zolla. Działalność nad zunifikowaniem prawa autorskiego wymagała prawie siedmiu lat pracy. Wiele komentarzy zostało przedłożone przez Jana Jakuba Litauera oraz środowiska prawnicze i społeczne. Odpowiedzialna zna nią z ramienia Państwa była Komisja 103

Doktorantka w Katedrze Prawa Ubezpieczeniowego na Wydziale Prawa i Administracji na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, wiceprezes Studenckiego Koła Naukowego Prawa Ubezpieczeń Gospodarczych

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Kodyfikacyjna z oddelegowaną do tego zadania Sekcją Prawa cywilnego powołaną 3 czerwca 1919r. Wprowadzona pod obrady Sejmu a potem Senatu, po wprowadzeniu szeregu korekt, została zaaprobowana w procesie legislacyjnym 29 marca 1926r. Pomimo wykorzystania spuścizny europejskiej koncepcji prawniczej, tworzyła owoc dorobku polskiej zbiorowości prawniczej. W

niniejszym

opracowaniu

przybliżono

historię

prawa

autorskiego

w Polsce i na świecie. Omówiono także regulacje międzynarodowe traktujące o

prawie

autorskim

sposobie

z dnia 29 marca 1926 roku.

jego

kształtowania.

Analizie

poddano

ustawę

W sposób szczególny omówiona zostanie geneza ustawy.

Jednym z analizowanych zagadnień była także relacja prawa autorskiego i praw osobistych.

EXTRACT

The source of knowledge about copyright in the interwar period was the law of 29 March 1926 on copyright. It was based on F. Zoll's project, which used the achievements of European jurisprudence and doctrine. The Polish law was one of the first in the world (next to the Romanian, Italian and Czechoslovak laws). This law turned out to be relatively modern and comprehensive. It has often been the model for similar regulations in the European countries. Since its entry into force, relevan case law and doctrine have developed. The interwar period was the beginning of the development of copyright, which, as a discipline of law is a new regulation. The father of the copyright law of March 29, 1926 is Professor Fryderyk Zoll. The work on copyright unification required nearly seven years of work. Many comments were submitted by Jan Jakub Litauer and the legal and social environment. This paper covers the history of copyright in Poland and in the world. The international treaties on copyright and the manner of its creation were also discussed. The Act of March 29, 1926 was analysed.

WPROWADZENIE W okresie międzywojennym II Rzeczypospolita Polska z uwagi na jej sytuację miała wiele problemów. Nie mniej jednak problematyka praw autorskich była o tyle ważna istotna, by ratyfikować Konwencję Berneńską oraz stworzyć własną ustawę. Już na wstępie należy 47

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA zaznaczyć, że w porównaniu do obecnej regulacji wspomniana ustawa zakresem nie odbiegała znacząco od obecnie obowiązującego aktu, który został dostosowany do zmieniających się potrzeb społeczeństwa spowodowanych rozwojem technologicznym. Wydaje mi się, że stosowne będzie nawet stwierdzenie, że ustawa z 1926 roku była bardziej przejrzysta od dzisiejszej regulacji, co było niewątpliwą cechą prawa II Rzeczypospolitej Polskiej. Największym atutem ówczesnej regulacji był rozdział praw autorskich na prawa majątkowe i prawa osobiste, bez którego jakakolwiek merytoryczna dyskusja obecnie nie byłaby możliwa. Niewątpliwie można to uznać za jedno z największych osiągnieć ustawy z 1926 roku.

HISTORIA PRAWA AUTORSKIEGO W przeciwieństwie do innych dyscyplin prawa, prawo autorskie jest nową regulacją. Rzymianie nie znali tej dyscypliny, ani nawet podstawowych pojęć z nią związanych. Początków prawa autorskiego można upatrywać się w roku 1830 w Rosji, kiedy to została wprowadzona ustawa o ochronie utworów literackich. Wraz z rozwojem prawa, niespełna 80 lat później weszła w życie ustawa o prawie autorskim. W Prusach z kolei pierwszą ustawą regulującą kwestie związane z prawem autorskim była ustawa federalna z 1837 roku. W 1901 roku powstała odrębna ustawa – o prawie autorskim na dziełach literatury i muzyki i o prawie nakładczym, a 6 lat później ustawa o prawach autorskich na dziełach plastycznych i fotograficznych. W Austrii z kolei prawo autorskie uregulowane zostało w Kodeksie Cywilnym Zachodniogalicyjskim i ustawie o prawach na dziełach literatury, sztuki i fotografii. W wyniku sytuacji w jakiej znalazła się XIX-wieczna Polska nie było możliwości na stworzenie własnego, narodowego ustawodawstwa, a co z tego wynika także prawa chroniącego twórców. Jednak w roku 1920, kiedy Polska odzyskała niepodległość, ratyfikowała Konwencje Berneńską o ochronie dzieł literackich i artystycznych. Zdecydowanym przełomem w rozwoju prawa autorskiego w Polsce była ustawa z 1926 roku. Wówczas Sejm uchwalił ustawę o prawie autorskim. Regulowała ona kwestie związane z

ochroną

cywilną

karną

praw

osobistych

majątkowych

twórców.

Ustawa ta była nowelizowana jednokrotnie w 1935 roku. Ponadto w Warszawie zorganizowano pod protektoratem prezydenta Mościckiego Międzynarodowy Kongres Prawa Autorskiego. 48

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

REGULACJE MIĘDZYNARODOWE W ZAKRESIE PRAWA AUTORSKIEGO Koniec XIX wieku był znaczący dla rozwoju przepisów prawa międzynarodowego regulujących problematykę prawa autorskiego. Znaczącą rolę w tym zakresie odegrała konwencja

berneńska

ochronie

utworów

literackich

artystycznych,

która do dziś jest jednym z najważniejszych aktów. Ratyfikowało ją prawie 180 krajów. Konwencja

minimalizowała

przeszkody

formalne

ochrony

praw

autorskich

w różnych systemach prawnych. Warto wskazać, że akt ten pozwolił na rozpowszechnienie tzw. noty copyrightowej. Nota ta zastrzegała na rzecz podmiotu w niej określonego prawa autorskie o charakterze majątkowym, pod warunkiem umieszczenia jej w odpowiednim miejscu egzemplarza utworu. Normy ochrony artystów, producentów fonogramów i organizacji radiowo telewizyjnych uregulowane zostały w Konwencji Rzymskiej z 26 października 1961 roku. Do

najważniejszych

aktów

międzynarodowych

należy

zaliczyć:

„Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej TRIPS" (1994 r.), dwa traktaty Międzynarodowej Organizacji Własności Intelektualnej tzw. traktaty WIPO o prawie autorskim oraz o artystycznych wykonaniach i fonogramach (1996 r.). Pierwszą konwencją na kontynencie amerykańskim była konwencja w Montevideo (1889 r.).

GENEZA USTAWY Z DNIA 29 MARCA 1926 ROKU PRAWO AUTORSKIE W dniu 11 listopada 1918 roku, kiedy to Polska odzyskała niepodległość, przed krajem stanęły problemy nowej natury, m.in. proces wprowadzenia własnego, suwerennego, porządku prawnego. Jednym z jego części było usankcjonowanie przepisów z zakresu prawa niematerialnego, dzisiaj znanego jako prawo autorskie104. Ówcześnie obowiązujące akty prawne dotyczące tej materii to rosyjska Ustawa o prawie autorskim z 20 marca z 1911r., austriacka Ustawa o prawie autorskim dot. utworów literatury, sztuki i fotografii z 26 grudnia 104

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 1895r., węgierska Ustawa o prawie autorskim z 26 kwietnia 1884 r., niemiecka Ustawa o prawie autorskim z 22 maja 1910r. dot. utworów literackich, sztuk plastycznych, fotograficznych, muzycznych i prawie wydawniczym. Pierwszy na ten stan rzeczy zwrócił uwagę prof. Fryderyk Zoll, wskazując na potrzebę ujednolicenia obecnie panujących przepisów na rzecz jednolitej ustawy i uznał to jako sprawę nie cierpiącą zwłoki. Tymczasowy Naczelnik Państwa wydał 13 grudnia 1918r. dekret tymczasowy dotyczący Urzędu Patentowego. Posiłkując się projektami dra Mariana Kryzana wprowadzono 4 lutego 1919r. kolejne z zakresu ochrony znaków towarowych 105, patentów na wynalazki106, oraz ochrony wzorów rysunkowych i modeli107. 28 stycznia 1920r. została podpisana przez Polskę Konwencja Berneńska, której jednym z elementów była ochrona praw autorskich do utworów literackich i artystycznych108. W związku z tym wydarzeniem sprawa legislacyjna rodzimej ustawy o ochronie praw autorskich stała się bardzo pilna. Prof. Fryderyk Zoll w marcu 1920r. 105

Szerzej: E. Ferenc-Szydełko, Prawo autorskie na ziemiach polskich do 1926 roku, Kraków 2000, s. 73–238; W. Dbałowski, J.J. Litauer, Ustawodawstwo autorskie obowiązujące w Polsce, Warszawa 1922, s. 9–97; por. też: Prawo autorskie tymczasowo obowiązujące w b. Królestwie Kongresowym i na obszarze Ziem Wschodnich (Zbiór praw Cesarstwa Rosyjskigo, t. X, cz. 1, wyd. z 1914 r.), tłum. A. Moglinicki, Warszawa 1920, s. 3–19; J. Górski, Pojęcie prawa autorskiego w rozwoju historycznym, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny – poświęcony nauce i życiu prawnemu i gospodarczemu Rzeczypospolitej Polskiej, z. 1, Poznań 1931, s. 45–62. 106 Dekret o patentach na wynalazki, Dz.P.P.P. 1919, nr 13, poz. 137, s. 149–155 107 Dekret o ochronie wzorów rysunkowych i modeli, Dz.P.P.P. 1919, nr 13, poz. 138, s. 155–157 108 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2008, s. 264; M. Barczewski, Traktatowa ochrona prawa autorskich i pokrewnych, Warszawa 2007, s. 24–28; ABC prawa autorskiego, Warszawa 1994, s. 15; T. Grzeszak, Droit de suite w prawie autorskim, Warszawa 1991, s. 18; J. Błeszyński, Konwencja berneńska a polskie prawo autorskie, Warszawa 1979, s. 7–34; J. Błeszyński, M. Staszków, Prawo autorskie i wynalazcze, Warszawa 1983, s. 9–10; Mieżdunarodnyje konwiencii ob awtorskom prawie. Kommientarij, red. E.P. Gawrilow, Moskwa 1982, s. 23–26; Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Niemcami podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. wraz z protokołem, podpisanym w Wersalu 28 czerwca 1919 rok, Dz.U.R.P., nr 35, poz. 200, Warszawa, 26 IV 1920; Traktat między Głównymi Mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r., Dz.U.R.P., nr 110, poz, 728, Warszawa, 6 XII 1920, s. 1942–1943; Uzasadnienie do projektu rządowego ustawy ratyfikacyjnej Konwencję Rzymską, [w:] G. Groeger, op.cit., s. 237; E. Ferenc-Szydełko, op.cit., s. 243; Referat prof. Zolla o Konwencji Berneńskiej wygłoszony w Towarzystwie Ekonomicznym w Krakowie dnia 5 maja 1922 r., Kraków 1922, s. 3–25; F. Zoll, Znamienny objaw umoralnienia prawa w polskiej ustawie o prawie autorskim, Lwów 1936, s. 12–14; obowiązek przystąpienia do konwencji berneńskiej nakładał na Rzeczpospolitą Polską w art. 19 mały traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r., w którym stwierdzono, że „Polska zobowiązuje się przystąpić w ciągu 12 miesięcy od dnia zawarcia niniejszego Traktatu do międzynarodowych Konwencji […]. Poza tym Polska zgadza się, pod warunkiem wzajemności, uznać i ochraniać wszystkie prawa, dotyczące własności przemysłowej, literackiej i artystycznej, nale-żącej do obywateli Mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych, które to prawa przysługiwały lub przysługiwałyby im, gdyby nie rozpoczęto kroków nieprzyjacielskich na całym terytorium, które się staje polskim”. W dniu 12 maja 1922 r. konwencja, z poprawkami berlińskimi, została ogłoszona w Dzienniku Ustaw R.P. Należy zauważyć, że konwencja berneńska, do wybuchu II wojny światowej była zmieniana czy też uzupełniana: w 1896 r. przez dodatkowy akt paryski, który wszedł w życie 9 grudnia 1897 r. 15 listopada 1908 r. w Berlinie (wejście w życie 9 września 1910 r.) 20 marca 1914 r. przez dodatkowy oświadczenie, że 1 października 1935 r. został złożony, w imieniu rządu polskiego, Rządowi Związkowemu Szwajcarskiemu dokument ratyfikacyjny. Dnia 21 października 1935 r. Rząd Związkowy Szwajcarski podał do wiadomości innych krajów będących stronom konwencji fakt przystąpienia Polski, zgodnie z postanowieniami art. 25 konwencji berneńskiej (Dz.U.R.P. 1935, nr 84, poz. 516, s. 1380).

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA dostał dyspozycję od Ministerstwa Sztuki i Kultury oraz Komisji Kodyfikacyjnej opracowania nowej ustawy w tym zakresie. Koreferentem w tej sprawie został mianowany Jan Jakub Litauer109 pełniący funkcję sędziego Sądu Najwyższego. Zoll czerpiąc podstawy z obowiązujących w tym zakresie ustaw 110 podzielił je w swoim projekcie na te, które z zaimplementowanymi zmianami mogły być wprowadzone oraz te stanowiące tylko myśl przewodnią, wymagające nowej kodyfikacji111.Skategoryzował również

dwie

grupy

takie

jak

prawo

autorskie

charakterze

niematerialnym,

lecz majątkowym oraz prawo osobiste/indywidulane. To pierwsze miało chronić interes majątkowy, możliwie zbywalny w drodze sukcesji, ograniczać w czasie i treści, mając na uwadze interes publiczny. Drugie chroniłoby interesów duchowych/idealnych dla artystów dzieł artystycznych i literackich, a które byłyby niezbywalnie i nie określone w czasie. Dodatkowym miał być podział na prawa autorskie samoistne i niesamoistne112. Zoll zwracał również uwagę na brak cywilistycznego podejścia do aspektu prawa autorskiego, które ze względu na obecną ustawę traktowane jest w aspekcie prawno-karnym. Podążając tą myślą proponował określenie zasadniczych i ogólnych praw podmiotowych szczegółowo ograniczyć tylko na rzecz dobra publicznego, a każde naruszenie w przedmiocie prawa podmiotowego traktować jako sprawę do rozpatrzenia sądowego w zakresie możliwych roszczeń prawnych113. Jan Jakub Litauer odnosząc się do projektu profesora, podnosił aspekt ujednolicenia ustawy, posiłkując się obecnym stanem faktycznym, dorobkiem naukowym, judykaturą sądową, jednak mając na uwadze konwencję berneńską. Nie zgodził się w sprawie podziału na prawo samoistne i niesamoistne podnosząc własne przeświadczenie jakoby każde prawo autorskie było samoistne, a autorowi dzieła niesamoistnego, przysługuje samoistne prawo autorskie do niego. Nadmienił tu również rozbieżne zastosowanie podziału do praw autorskich, a innym razem do utworów114. Z założeń Zolla, Litauer zaaprobował ochronę praw autorskich po śmierci autora, którymi to miało zająć się Ministerstwo Sztuki i Kultury, argumentując to względami dobra społecznego, które po śmierci artysty nadal mogłoby 109

S. Grodziski, Komisja Kodyfikacyjna Rzeczpospolitej Polskiej, Czasopismo Prawno-Historyczne, t. XXXIII, z. 1, Poznań 1981, s. 76; Z. Krzemiński, Kartki z dziejów warszawskiej adwokatury, Warszawa 2008, s. 53; por. też: D. Szpoper, J. Świątek, Dzieje adwokatury gdańskiej, Gdańsk 2005, s. 34 110 J. Błeszyński, Ochrona autorskich prawa majątkowych (Roszczenie o wydanie korzyści), Warszawa 1989, s. 68–76 111 F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskim, Warszawa 1926, s. 2 112 F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskim, Warszawa 1926, s.6 113 F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskim, Warszawa 1926, s. 7 114 Zasady prawa autorskiego. Uwagi koreferenta, członka Komisji Kodyfikacyjnej J.J. Litauera. Uwagi wstępne, [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928, s. 42

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA korzystać z pozostawionej przez niego spuścizny w niezmienionej formie. Dotyczyć to miało utworów Polskich artystów, napisanych w języku ojczystym115. Wraz z projektem ustawy o prawie autorskim zwrócono się do Ministerstwa z prośbą o skierowanie do sejmu jednocześnie projektów ustaw dodatkowych, takich jak desygnacja instytucji

Skarbu

Narodowego,

nauki,

literatury

sztuki,

która

miała

działać

koło Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenie Publicznego. Jako źródło finansowania jednostki proponowano pięcio-procentową opłatę wyliczaną z

dochodu

brutto

uzyskanego

rozpowszechnianych

wytworów

twórczości,

do których wygasły prawa ochrony autorskiej, bądź takie przepisy na owych nigdy nie były nałożone116. Zobowiązania miały być nałożone na udostępnianie w formie sprzedaży reprodukcji, utworów muzycznych, dzieł sztuki i wszelkich wydań. Nad dalszą predestynacją ustawy przeprowadzono debatę 12 i 17 grudnia 1925r. na

posiedzeniu

Sejmu,

gdzie

zaprezentowano

dwie

przeciwstawne

opinie.

Pierwsza reprezentowana była przez sprawozdawcę p. Konopczyńskiego eksplikującego jej mały interes społecznym, a reprezentująca tylko drobne grono warstw artystycznych, literatów i uczonych117. Antagonistyczne stanowisko wygłosił deputowany Antoni Langer, wskazując na przymus unifikacji ustawy o prawie autorskim, wynikający z podpisania przez Polskę konwencji berneńskiej i to bez żadnych sprzeciwów z zakresu ochrony praw autorskich do utworów literackich i artystycznych118. Projekt ustawy został przekazany po drugim i trzecim czytaniu do Senatu119. Z inicjatywy senatorów m. in. Ignacego Balińskiego, któremu oddelegowano rolę sprawozdawcy projektu, po wprowadzeniu kilku poprawek120, uchwalono go z wcześniej przyjętymi przez Komisję Prawniczą zmianami121.

115

Zasady prawa autorskiego. Uwagi koreferenta, członka Komisji Kodyfikacyjnej J.J. Litauera. Uwagi wstępne, [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928, s. 44 116 Zasady prawa autorskiego. Uwagi koreferenta, członka Komisji Kodyfikacyjnej J.J. Litauera. Uwagi wstępne, [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928, s. 218 117 Sprawozdanie stenograficzne. Przyjęcie projektu przez Sejm w II i III czytaniu, s. 286 118 Zasady prawa autorskiego. Uwagi koreferenta, członka Komisji Kodyfikacyjnej J.J. Litauera. Uwagi wstępne, [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928, s. 289 119 Projekt ustawy o prawie autorskim przyjęty w trzecim czytaniu na posiedzeniu Sejmu w dn. 17 grudnia 1925 r., [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928 , s. 292–– 307 120 Szerzej por. Dyskusja w Senacie. Sprawozdanie stenograficzne z posiedzenia Senatu, [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928, s. 307–317 121 Sprawozdanie stenograficzne. Przyjęcie projektu przez Sejm w II i III czytaniu, [w:] S. Gołąb, Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928, s. 286

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA PRZEDMIOT OCHRONY Przedmiot prawa autorskiego został określony w art. 1 ówczesnej ustawy. Stanowił on, że „przedmiotem prawa autorskiego jest od chwili ustalenia w jakiejbądź postaci (słowem żywem, pismem, drukiem, rysunkiem, barwą, bryłą, dziełem, mimiką, rytmiką) każdy

przejaw

działalności

duchowej,

noszący

cechę

osobistej

twórczości.

Należą tu w szczególności: dzieła utrwalone słowem żywem, pismem drukiem; mowy, referaty, wykłady, kazania, improwizacje, listy, pamiętniki; wydane i niewydane książki, broszury, artykuły oraz przygotowawcze do nich narzuty, palny, zarysy i szkice; cały obszar produkcji literackiej, naukowej, a także praktycznej, o ile ostatnia posiada ślady indywidualnego ujęcia treści; kompozycje muzyczne wszelkiego rodzaju, czy to samoistne, czy związane ze słowem”122. Przedmiotem prawa autorskiego, mówiąc jednym słowem, był utwór. Kluczowym elementem utworu jest twórczy charakter działalności lub jej wyniku. Jest to o tyle ważne, że element twórczości determinuje udzielenie ochrony podmiotowi oraz określa jej zakres. Orzecznictwo Sądu Najwyższego pozwala na stwierdzenie, że przedmiotem prawa autorskiego jest „ każdy przejaw działalności duchowej noszący cechę osobistej działalności, każda oryginalna myśl ludzka, ujęta konkretnie w samodzielną formę”123. Tak sformułowany przedmiot pozwala na wyróżnienie dwóch kryteriów – oryginalności i indywidualności. Według I. Kuś „przesłanka oryginalności zostaje spełniona wówczas, gdy utwór jest przejawem działalności twórczej, czyli wtedy, gdy powstaje nowy, choćby nawet tylko subiektywnie, wytwór intelektu człowieka. Nowość w sensie subiektywnym polega na tym, iż dla zaistnienie oryginalności dzieła wystarczy, aby jego twórca w momencie tworzenia był przekonany o jego nowości”124. Z kolei o charakterze indywidualnym możemy mówić wówczas, kiedy utwór ma osobisty charakter. Powinien być on więc jednorazowy i niepowtarzany. Z. Senda wskazuje także na inny sposób oceny indywidualności opierający się na stwierdzeniu „czy wynik danej pracy jest zdeterminowany przez funkcję lub cel, czy też pozwala na dowolne kształtowanie przebiegu pracy i jej rezultatu, a w konsekwencji, czy można stwierdzić, że osoby o podobnych kwalifikacjach doszłyby w efekcie końcowym

122

Ustawa z dnia 29 marca 1926 o prawie autorskim (Dz.U 1926 Nr 48 poz. 286) Orzeczenie SN z dnia 23 czerwca 1936 r. – IK 336/36, nie publikowane 124 I. Kuś, Z. Senda, Prawo autorskie. Poradnik przedsiębiorcy, Radom 2004, s.10 123

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA do uzyskania zbliżonego wyniku. Ujmując tę kwestię w prosty sposób należy uznać, że utwór ma indywidualny charakter, gdy naznaczony jest osobistym piętnem jego autora”125. Należy zaznaczyć, że istnienie tych dwóch omówionych wyżej przesłanek decyduje o przyznaniu danej działalności lub jej wyniku charakteru utworu, co z kolei implikuje udzielenie bądź nie ochrony przewidzianej w ustawie.

PODSUMOWANIE Przeprowadzona

analiza

pozwoliła

odtworzenie

genezy najważniejszego

w II RP aktu regulującego problematykę prawa autorskiego. Proces powstawania ustawy z dnia 29 marcha 1926 roku trwał blisko 7 lat. Zaznaczyć jednak należy, że niniejsza ustawa odegrała znaczącą rolę w rozwoju prawa autorskiego nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie.

SUMMARY

The analysis allowed to reproduce the genesis of the most important act of the copyright law in the Second Republic of Poland. The process of formation of the law of 29 March, 1926 lasted nearly 7 years. It should be noted that this law played a significant role in the development of copyright not only in Poland but also in the world.

125

I. Kuś, Z. Senda, Prawo autorskie. Poradnik przedsiębiorcy, Radom 2004, s.10

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Dekret o patentach na wynalazki, Dz.P.P.P. 1919 2. Dekret o ochronie wzorów rysunkowych i modeli, Dz.P.P.P. 1919 3. Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Niemcami podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. wraz z protokołem, podpisanym w Wersalu 28 czerwca 1919 rok, Dz.U.R.P., nr 35, poz. 200, Warszawa, 26 IV 1920; 4. Traktat między Głównymi Mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r., Dz.U.R.P., nr 110, poz, 728, Warszawa, 6 XII 1920 5. Ustawa z dnia 29 marca 1926 o prawie autorskim (Dz.U 1926 Nr 48 poz. 286)

Wydawnictwa zwarte:

1. Barczewski M., Traktatowa ochrona prawa autorskich i pokrewnych, Warszawa 2007 2. Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa 2008 3. Błeszyński J., Konwencja berneńska a polskie prawo autorskie, Warszawa 1979 4. Błeszyński J., Ochrona autorskich prawa majątkowych, Warszawa 1989 5. Błeszyński J., Staszków M., Prawo autorskie i wynalazcze, Warszawa 1983 6. Dbałowski W., Litauer J.J., Ustawodawstwo autorskie obowiązujące w Polsce, Warszawa 1922 7. Ferenc-Szydełko E., Prawo autorskie na ziemiach polskich do 1926 roku, Kraków 2000 8. Gawrilow E.P., Mieżdunarodnyje konwiencii ob awtorskom prawie. Kommientarij, Moskwa 1982 9. Gołąb R., Ustawa o prawie autorskim z dnia 29 marca 1926 r. z materiałami, Warszawa 1928 10. Górnicki L., Rozwój idei praw autorskich, od starożytności do II wojny światowej, Wrocław 2013 55

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 11. Górski J, Pojęcie prawa autorskiego w rozwoju historycznym, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny – poświęcony nauce i życiu prawnemu i gospodarczemu Rzeczypospolitej Polskiej, z. 1, Poznań 1931 12. Grodziski S., Komisja Kodyfikacyjna Rzeczpospolitej Polskiej, Czasopismo PrawnoHistoryczne, t. XXXIII, z. 1, Poznań 1981 13. Grzeszak T., Droit de suite w prawie autorskim, Warszawa 1991 14. Krzemiński Z., Kartki z dziejów warszawskiej adwokatury, Warszawa 2008 15. Kuś I, Senda Z., Prawo autorskie. Poradnik przedsiębiorcy, Radom 2004, s.10 16. Mogilnicki A. (tłum.), Prawo autorskie tymczasowo obowiązujące w b. Królestwie Kongresowym i na obszarze Ziem Wschodnich (Zbiór praw Cesarstwa Rosyjskigo, t. X, cz. 1, wyd. z 1914 r.), Warszawa 1920 17. Poźniak–Niedzielska M., Szczotka J., Mozgawa M., Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, Warszawa 2007 r. 18. Szpoper D., Świątek J., Dzieje adwokatury gdańskiej, Gdańsk 2005 19. Zoll F., Znamienny objaw umoralnienia prawa w polskiej ustawie o prawie autorskim, Lwów 1936

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

KLAUDIA PAPIERNIK126 PRZEMYSŁAW SOWA127

PRAWO PRZEMYSŁOWE II RZECZYPOSPOLITEJ INDUSTRIAL LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC

słowa kluczowe: prawo przemysłowe w dwudziestoleciu międzywojennym, gospodarka II Rzeczypospolitej, historia prawa polskiego przemysłu keywords: industrial law in the interwar period, economy of the Second Polish Republic, history of Polish industry law STRESZCZENIE Celem niniejszego rozdziału jest scharakteryzowanie etapów kształtowania się prawa przemysłowego na ziemiach polskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Przedstawiono niestabilną sytuację przemysłu w tamtym okresie i konieczność ujednolicenia przepisów prawnych jego dotyczących dla całego państwa, gdyż w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości w Polsce wciąż obowiązywało prawo narzucone przez zaborców. Powodowało to, że w granicach kraju w mocy były trzy różne uregulowania dotyczące tej materii.

126

Studentka jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego, członek Naukowego Koła Filozofii i Teorii Prawa oraz Naukowego Koła Prawa Rzymskiego i Porównawczego "Ius Romanorum", działających przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego. Swoje zainteresowania naukowe skupia wokół zagadnień związanych z refleksją nad prawem i psychologią prawa. 127 Student IV roku prawa, seminarzysta w Zakładzie Prawa Karnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego, członek Międzywydziałowego Koła Naukowego Prawa i Ekonomii w Sporcie „Know-How Sport” oraz Naukowego Koła Prawa Rzymskiego i Porównawczego "Ius Romanorum", działających przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Scharakteryzowano pierwszą spójną i pełną kodyfikację, którą było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 czerwca 1927 roku o prawie przemysłowem. Podano zawarte w niej definicje kluczowych terminów związanych z wytwórstwem, czyli między innymi określono jaką działalność według tego aktu prawnego zalicza się do tej gałęzi gospodarki, a co zostało z tej sfery wyłączone. Wymieniono także akty wykonawcze oraz ustawy nowelizujące rozporządzenie Prezydenta, dostosowujące obowiązujące ówcześnie prawo przemysłowe do zmieniających się warunków w polskiej gospodarce. Wspomniano również o niektórych innych regulacjach powiązanych z przemysłem, a niedotyczących bezpośrednio tego aktu. EXTRACT The aim of this chapter is to characterise the stages of the creation of industrial law on Polish territory during the interwar period. After 11th October, 1918 law, imposed by the invaders in Poland, was still in force. As a result of that in the state, three different regulations were in force to control this matter. First coherent and complete codification was the decree of the President of the Republic of Poland of 7 June 1927. WPROWADZENIE Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w połowie listopada 1918 roku władze w dążącym do regeneracji kraju stanęły przed wyzwaniem odbudowy państwa. Jednym z ważniejszych celów polskiej polityki stało się uzdrowienie rodzimej gospodarki, w tym także przemysłu. Państwo dążyło do ujednolicenia praw w tej sferze, zwłaszcza że wpływ zaborców wciąż oddziaływał na polskie ziemie w postaci odrębnych, odmiennych przepisów dla terenów zajętych przez obce mocarstwa128. Jedność prawa w Rzeczypospolitej była warunkiem koniecznym do stworzenia na nowo silnego, stabilnego państwa. W okresie dwudziestolecia międzywojennego polska gospodarka przeszła szereg przemian, na co wpłynęły nie tylko prawne regulacje, ale też inne zdarzenia o charakterze społecznym, politycznym i ekonomicznym129. W gospodarce Polski wyodrębniano przede wszystkim rolnictwo i przemysł, pozostałe działania zarobkowe określano często w statystykach zbiorowo jako „inne zawody”. Prezentuje to skupienie odbudowującego się

128 129

S. Kwiecień, Polskie prawo przemysłowe 1927-1939, Zeszyty prawnicze, nr 11/2, s. 208 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 1

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA kraju na próbach odratowania krajowej produkcji żywności i jej przetwórstwa oraz dalszej dystrybucji. Przeobrażenia w prawie przemysłowym zachodziły w sposób powolny i stopniowy. Już w 1918 roku zostały wydane dekrety dotyczące tej dziedziny gospodarki i utrzymywały one dotychczasowy stan rzeczy130. Jedynie dekret z dnia 7 grudnia tegoż roku wprowadzał zmiany131, to jest powołano w nim Urząd Rozdzielczy, którego zadaniem było dzielenie zamówień na wyroby przemysłowe składanych przez organy rządowe pomiędzy odpowiednie zakłady przemysłowe. Okoliczności w państwie nie sprzyjały odbudowie prywatnego przemysłu 132. Przyczyniał się do tego brak wiary zagranicznych inwestorów w stałość polskiej gospodarki jak i całego kraju. Niemieccy politycy określali Polskę „państwem sezonowym”, aby podkreślić chwiejność tego bytu. Przedsiębiorcy nie chcieli też inwestować w kapitał na terenach, gdzie obawiano się i oczekiwano ruchów rewolucyjnych, a samym rządzącym nadawano miano „wywrotowców”. Skutkowało to zwróceniem się przemysłowców o pomoc państwa. Instytucje państwowe udzielały kredytów i zaliczek w celu rekonstrukcji przemysłu, co doprowadziło do znacznego uzależnienia tej (ale nie tylko) gałęzi gospodarki od władz centralnych, czyli do początku tak zwanego interwencjonizmu państwowego. Państwo kładło duży nacisk na powrót do przemysłu, jaki był znany Polsce przed zaborami. Nie dostosowano jednak tej wizji do odmiennych warunków, jakie zaistniały po 1918 roku, w efekcie czego niektóre z gałęzi były nadmiernie rozbudowane względem potrzeb 133. Stawiano głównie na przemysł włókienniczy i cukrownictwo, o których rozwój dbano na obszarze całego kraju. Jednak niektóre działy, jak choćby te związane z branżą ceramiczną lub wytwarzaniem odzieży miały charakter drobnych zakładów, ich rozwój zaniedbano. Podobnie sytuacja miała się z przemysłem chemicznym. Co prawda utworzono zakłady azotowe w Chorzowie, które stanowiły dużą inwestycję, jednak tego typu fabryk nie powstało w Polsce zbyt wiele. Korzystne okoliczności do rozwoju przemysłu dało Rzeczypospolitej włączenie do jej granic wschodniej części Górnego Śląska134. Teren ten stał się wkrótce najważniejszym okręgiem górniczym oraz centrum krajowego przemysłu ciężkiego. Górnictwo, a także powiązane z nim hutnictwo skupiało się głównie na Górnym Śląsku oraz pobliskich zagłębiach (Krakowskim i Dąbrowskim). Łączyło się to z istnieniem dużych pokładów surowców na tych terenach, co 130

Dekret o sekwestrze surowców, półfabrykatów i towarów (Dz.U. 1918 nr 17 poz. 44) oraz Dekret o sekwestrze zakładów przemysłowych (Dz.U. 1918 nr 17 poz. 43) 131 Dekret w przedmiocie utworzenia Urzędu Rozdzielczego w celu centralizacji zamówień rządowych (Dz.U. 1918 nr 19 poz. 55) 132 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 15 133 B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s. 489 134 A. Bocheński, Niezwykłe dzieje przemysłu polskiego, Warszawa 1985, s. 135 i nast.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA sprzyjało rozwojowi przemysłu wydobywczego. Bliskość hut z kolei pozwalała na oszczędność czasu i środków w związku z brakiem konieczności transportu minerałów. Mniej imponująco prezentowało się wydobycie ropy naftowej na terenach byłej Galicji Wschodniej, gdzie zapasy powoli się wyczerpywały. Jeśli chodzi o pozostałe tereny to w Wielkopolsce czy na Pomorzu kwitł przemysł elektromaszynowy135, który opierał się na jednoczesnym usprawnianiu rolnictwa (budowa maszyn czy narzędzi rolniczych). Szczególnie ważne znaczenie miały istniejące przed 1918 rokiem zakłady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu. W stolicy Polski, a także jej okolicach, można natomiast mówić o ewoluowaniu przemysłu metalowego. PIERWSZE KRYZYSY W latach 1918-1919 w Polsce miał miejsce kryzys gospodarczy, będący rezultatem I wojny światowej oraz wieloletniej okupacji136. Struktura przemysłu w każdej części państwa dostosowała się w ciągu zaborów do regionalnego prawa (w tym także tego przemysłowego) i wpływów mocarstw zaborczych. Na ziemiach, które ostatecznie weszły w skład niepodległej Rzeczypospolitej do 1921 roku w obiegu pozostawały różne waluty137. Były to korony austriackie w przypadku Galicji, w dawnym Królestwie Polskim funkcjonowały marki polskie, w Wielkopolsce, na Pomorzu czy Górnym Śląsku spotykano się z markami niemieckimi, na ternach wschodnich natomiast korzystano z rubli. Ta niejednolitość utrudniała wymianę towarów i skup surowców między poszczególnymi częściami składowymi państwa, a co za tym idzie godziła w rodzimą gospodarkę i jej rozwój. Kraj odczuł też dotkliwe skutki działań wojennych prowadzonych na jego terenie. Wiele pól uprawnych zostało zniszczonych, bo przecinały je linie okopów lub uszkodziły je pociski, pozostawiające po sobie leje w ziemi. Rolnikom zagrażały też miny i niewypały pozostawione przez wycofujące się wojska. Dodatkowo rabunkowa gospodarka prowadzona przez władze okupacyjne

Niemiec

Austro-Węgier

pozbawiała

gospodarzy

inwentarza138.

Deficyt

importowanych surowców i kapitału skutecznie hamował rozwój rolnictwa, co z kolei prowadziło do podupadania przemysłu, ponieważ brakowało tu odpowiedniej ilości środków do przetwarzania. Dodatkowo wiele fabryk i szybów naftowych zostało spalonych podczas odwrotu wojsk rosyjskich z okupowanych terenów. 135

Z. Kuras, Przemysł na Pomorzu Gdańskim w latach 1920-1939, Bydgoszcz 1984, s. 61 Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1986, s. 146 i nast. 137 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 6 i nast. 138 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 7 136

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Od 1921 roku w Polsce dało się zaobserwować szybki, chociaż krótkotrwały wzrost produkcji139. Przyczyniły się do tego kredyty aprowizacyjne przydzielane kopalniom, hutom i dużym zakładom. Ożywienie w przemyśle skutkowało wzrostem zapotrzebowania na surowce rolnicze. Także pracownicy dzięki wyższym dochodom częściej sięgali po artykuły spożywcze. Wpłynęło to na podniesienie się dochodów wsi i rozwój rolnictwa. Kolejny kryzys dopadł Rzeczpospolitą w roku 1923140. Wywiązał się on ze spadku kursu marki polskiej (doszło do hiperinflacji), przez co państwo nie było w stanie pokryć wydatków budżetu. Następstwem tego stał się protest obywateli, a jedną z konsekwencji upadek rządu Wincentego Witosa141. Jednym z większych protestów miał miejsce w lipcu w Łodzi, gdzie włókniarze zaczęli domagać się znacznych podwyżek. Wydarzenie to zapoczątkowało lawinę strajków wybuchających w różnych częściach kraju. Wiele z nich kończyło się starciami osób cywilnych z policją a nawet wojskiem. Takie reakcje władz dodatkowo zaostrzały konflikt wewnętrzny i zaczęto się obawiać wybuchu wojny domowej. PRÓBY WYJŚCIA Z KRYZYSU Sytuację opanował rząd Władysława Grabskiego powołany w grudniu 1923 roku. Jedną z ważniejszych reform było wprowadzenie do obiegu polskiego złotego w miejsce marki polskiej. Ujednolicenie waluty miało dobroczynny wpływ na rozwój rodzimego przemysłu, ponieważ znacznie ułatwiało to dokonywanie wszelkich transakcji. Inną istotną kwestią były starania rządu o budowę portu w Gdyni, którego istnienie przyczyniłoby się do zwiększenia polskiego eksportu. Od 1924 roku w przemyśle polskim podjęto jego tak zwaną racjonalizację, której celem było jak największe obniżenie kosztów produkcji poprzez zwiększoną wydajność pracowników. Oznaczało to, że przy tym samym czasie te same obowiązki należało wykonywać szybciej i częściej, czyli ze zwiększonym wysiłkiem. Zmniejszenie wydatków było niezbędnym krokiem do utrzymania przemysłu na dotychczasowym poziomie. Polskie przedsiębiorstwa nie stanowiły konkurencji dla zagranicznych firm. Obciążanie siły roboczej wydawało się właścicielom zakładów najbardziej opłacalne i decydowali się oni na to kosztem swoich pracowników. Inną poszkodowaną warstwą społeczną stali się drobni kupcy i rzemieślnicy, których hiperinflacja i późniejsze obciążenia podatkowe 139

B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s. 471 B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s. 491 i nast. 141 http://wolnapolska.pl/index.php/Gospodarka/2013022116743/kryzysy-xx-wieku-1923-hiperinflacja-w-polsce-ireforma-grabskiego/menu-id-175.html 140

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA doprowadziły do ruiny finansowej. Jako że byli oni niewypłacalni, ich warsztaty czy zakłady poddawano likwidacji. POCZĄTEK PRAWA PRZEMYSŁOWEGO Regulacje prawne dotyczące przemysłu ustalone przez zaborców funkcjonowały w Polsce jeszcze przez kilka lat od odzyskania niepodległości aż do wydania rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 czerwca 1927 roku o prawie przemysłowem 142. Ów akt prawny stanowił pierwszą polską kodyfikację tejże dziedziny gospodarki, która charakteryzowała się spójnością. Ujednolicenie prawa w tej sferze miało na celu dostosowanie go do aktualnych warunków społeczno-ekonomicznych w kraju oraz ogólne usprawnienie polskiego przemysłu. Prace legislacyjne w dziedzinie przemysłu rozpoczęła rezolucja Sejmu Ustawodawczego z lipca 1919 roku143. Wezwała ona rząd, aby bezzwłocznie opracował i przedłożył projekt ustawy przemysłowej, jednak z racji wojny polsko-bolszewickiej prace nad nią zostały zawieszone do 1921 roku, gdy sporządzono precyzyjny plan pracy nad ustawą. Projekt, który został opracowany w grudniu 1921 był wielokrotnie konsultowany w drodze ankiet z przedstawicielami przemysłu. Nie udało się od razu uzyskać jednolitego stanowiska. Po wielu trudnościach został on przedłożony Sejmowi dopiero w 1925 roku. Tam został przekazany Komisji Przemysłowo-Handlowej, a w lipcu 1926 wycofano go z Sejmu i przekształcono w rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej. Po zaopiniowaniu projektu przez właściwe organy i przyjęciu przez Radę Ministrów, dnia 7 czerwca 1927 roku Prezydent podpisał go i wszedł w życie jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie przemysłowem w dniu 16 grudnia tego samego roku. Ten akt prawny podzielono na dziesięć działów, przy czym dział dziesiąty stanowiły postanowienia przejściowe i końcowe. Pozostałe działy mają charakter merytoryczny, a ich ilość świadczy o zamiarze projektodawcy rozporządzenia kompleksowego uregulowania kwestii prawa przemysłowego. Zagadnienie jego obowiązywania na terenie województwa śląskiego zostało uregulowane w ten sposób, że Sejm Śląski musiał wyrazić na to zgodę w drodze uchwały. Akceptacja ta została wyrażona we właściwym akcie prawnym dopiero w 1933 roku. Rozporządzenie zostało wydane na podstawie ustawy z 17 marca 1921 roku Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej144. Stanowi ono realizację postanowień ówczesnego najwyższego aktu prawnego Rzeczypospolitej zawartych w artykule 101, czyli zasady wolności wyboru zajęcia i zarobkowania. 142

Dz.U. 1927 nr 53 poz. 468 S. Kwiecień, Polskie prawo przemysłowe 1927-1939, Zeszyty prawnicze, nr 11/2, s. 208 i nast. 144 Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267 143

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA POJĘCIE PRZEMYSŁU I ZASADA WOLONOŚCI PRZEMYSŁOWEJ Pierwszy dział rozporządzenia przedstawia definicję przemysłu, która stanowi punkt wyjścia do dalszych regulacji prawnych. W ujęciu tym przemysł to wszelkie zatrudnienie zarobkowe lub przedsiębiorstwo, wykonywane samoistnie i zawodowo, bez względu na to, czy jest ono wytwarzające, przetwarzające, handlowe lub usługowe. Poprzez zatrudnienie zarobkowe mamy rozumieć takie, które jest nastawione na zysk145, przy czym nie musi ono rzeczywiście tych zysków osiągać, a jedynie ich oczekiwać. To samo tyczy się przedsiębiorstwa. Pod pojęciem samoistności znajduje się podejmowanie takich działań, za które dany podmiot jest osobiście odpowiedzialny i dokonuje ich w swoim zakresie dla indywidualnych korzyści. Projektodawca rozporządzenia za przemysł uznał więc nie tylko taką sferę gospodarki, jak przyjmujemy aktualnie, ale zaliczył do niej usługi i handel oraz także każdą inną działalność spełniającą warunki określone w omawianym akcie prawnym, więc nadawano temu terminowi szersze znaczenie niż robi się to w dzisiejszych czasach. Jednakże już w następnym artykule został wymieniony szereg wyjątków, mówiących o tym jaka działalność przemysłem nie jest, czym autor wyłączył je spod mocy przepisów rozporządzenia. Wyłączone zostały takie gałęzie gospodarki oraz podejmowane przez ludzi zajęcia, które dotyczą takich zawodów i działań zarobkowych, jakie mają związek z zaspokajaniem głównie podstawowych potrzeb ludności oraz dziedzinami zastrzeżonymi państwu (transport, bankowość, rolnictwo). Wspólnym mianownikiem dla nich było to, że już wcześniej zostały uregulowane w innych aktach prawnych. W kolejnym artykule została wyrażona zasada, na której opiera się cały akt prawny, czyli zasada wolności przemysłowej. Stanowi ona o tym, że prowadzenie przemysłu jest wolne i dozwolone każdemu, o ile rozporządzenie to nie przewiduje w tym względzie wyjątków lub ograniczeń. Potwierdzone zostały także prawa nabyte przed wejściem w życie rozporządzenia. Przyznano również cudzoziemcom możliwość prowadzenia działalności przemysłowej na równych prawach z obywatelami polskimi, z zastrzeżeniem reguły wzajemności, co oznacza, że w kraju tego cudzoziemca obywatel Polski mógł również prowadzić działalność przemysłową na równych prawach.

145

S. Kwiecień, Polskie prawo przemysłowe 1927-1939, Zeszyty prawnicze, nr 11/2, s. 212

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA PRZEMYSŁ ZE STAŁĄ SIEDZIBĄ A PRZEMYSŁ OKRĘŻNY Rozporządzenie Prezydenta RP rozróżniło przemysł na taki ze stałą siedzibą - uregulowany w Dziale II oraz okrężny - dotyczące go przepisy znajdują się w Dziale III. Aby przemysł ze stałą siedzibą mógł być prowadzony, należało wcześniej zgłosić o zamiarze jego prowadzenia władzy przemysłowej I instancji, wraz z podaniem wymaganych przez prawo informacji, a władza ta powinna bezzwłocznie potwierdzić odbiór tego zgłoszenia. Do prowadzenia pewnych rodzajów przemysłu, wymienionych enumeratywnie w artykule 8 (między innymi przemysł kominiarski czy gospodni), zgłoszenie nie było wystarczające, aby wykonywać działalność w tych dziedzinach potrzebne było uzyskanie koncesji. Było to innowacyjne zjawisko, ponieważ wiązało się z pewnym ograniczeniem możliwości prowadzenia przemysłu w przypadku pewnych jego kategorii, gdyż wymagana była do tego zgoda odpowiednich władz. Działania te były podyktowane chęcią sprawowania kontroli nad przemysłem przez państwo i wywieraniu częściowo przez nie realnego wpływu na kierunek rozwoju gospodarczego kraju. W części z tych rodzajów ubiegający się o koncesję musiał wykazać odpowiednią umiejętność zawodową. Z przemysłem ze stałą siedzibą wiążę się pojęcie zakładów przemysłowych, które zostały zdefiniowane w omawianym akcie prawnym. Są nimi zarówno budowle, lokale, jak wszelkie inne miejsca, służące stale do prowadzenia przemysłu, i to bez względu na to, czy są w tym celu zaopatrzone w maszyny albo w specjalne urządzenia. Jak wynika z tej definicji - nie było koniecznością do uznania danego miejsca za zakład przemysłowy posiadanie odpowiedniego, wyspecjalizowanego sprzętu ułatwiającego prowadzenie przemysłu, wystarczyło samo stałe wykonywanie go tam. Oczywiście do uruchomienia zakładu przemysłowego, konieczne było spełnienie określonych warunków, w szczególności co do urządzeń mających działać w tym zakładzie. W przepisach dotyczących przemysłu ze stałą siedzibą zawarto również uregulowania prowadzenia przemysłu, między innymi nakaz zewnętrznego oznaczenia w odpowiedni sposób prowadzonego przedsiębiorstwa przemysłowego oraz uprawnienie do sprzedaży własnych wyrobów, a także wyrobów tego samego rodzaju cudzej produkcji bez specjalnego zgłoszenia przez prowadzącego przemysł. Jak już wcześniej wspomniano, obok przemysłu ze stałą siedzibą, w rozporządzeniu wyróżniono przemysł okrężny. Pod pojęciem tym rozumie się sprzedaż towarów, zakup ich u osób innych niż kupcy lub w miejscach innych niż te przeznaczone do tego oraz działalność obejmującą drobne świadczenia o charakterze przemysłowym, przy jednoczesnym braku stałej siedziby 64

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA przemysłowej. Do prowadzenia przemysłu okrężnego konieczne było uzyskanie licencji (przy spełnieniu odpowiednich warunków) właściwej władzy przemysłowej I instancji dla miejsca zamieszkania ubiegającego się o ten dokument. Wyróżniono jednak towary, które nie mogły być sprzedawane i skupywane podczas wykonywania tego rodzaju przemysłu. Były to choćby napoje alkoholowe, przedmioty o znacznej wartości, także przetworzone (złoto, platyna), materiały szczególnie niebezpieczne, których użycie winno być kontrolowane przez osoby wyspecjalizowane, uprawnione to tego (trucizny, materiały wybuchowe, amunicja) czy też broń. Dodatkowo nie zezwolono na handel używanymi przedmiotami, do których zaliczano ubrania, obuwie, bieliznę, pościel, pierze z niej, a także włosy ludzkie. W rozporządzeniu zastrzeżono, iż w celu wykonywania przemysłu okrężnego nie wolno bez pozwolenia wchodzić do mieszkań prywatnych, a po zachodzie słońca również do obcych domów i zagród. TARGI GMINNE Zaznaczono już wcześniej, że rozporządzenie nie reguluje tylko przemysłu w ścisłym tego słowa znaczeniu, a wkracza w szerszy zakres. Potwierdzeniem tego jest treść Działu IV, który porządkuje kwestie targów gminnych. Zostały one podzielone na targi małe oraz targi wielkie. Te pierwsze miały odbywać się stosownie do potrzeb miejscowych, a obrót na nich ograniczono do surowych płodów przyrody, mniejszych zwierząt domowych (czyli między innymi takich które nie były pomocne przy uprawie roli), wszelkiego rodzaju żywności, naczyń oraz narzędzi gospodarczych i rolniczych, a także innych przedmiotów wytworzonych przez miejscową ludność. Istniała również możliwość, ze względu na zwyczaje i miejscowe potrzeby, handlu innymi towarami, aniżeli wymienione wcześniej, jednak w tym wypadku konieczny był wniosek rady gminnej do właściwej władzy przemysłowej. Z kolei na targach wielkich można było handlować wszystkimi przedmiotami wolnego obrotu towarowego, chyba że uprawnienia targowe ograniczały obrót do określonych rodzajów towarów, takich jak wełna, bydło, czy zboże. Targi mogły się odbywać tylko w miejscu i czasie określonych przez władze gminne. Handel dokonywany poza tymi wyznaczonymi ramami nie mógł być uznawany za obrót targowy. Nie występowały natomiast większe ograniczenia co do kategorii osób mogących być stronami transakcji targowych, poza koniecznością posiadania koncesji na określone rodzaje towarów. Taki dokument winni posiadać zarówno sprzedający, jak i kupujący.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

KORPORACJE PRZEMYSŁOWE I ICH ZWIĄZKI Dział V rozporządzenia uregulował kwestie związane z korporacjami, które były osobami prawnymi. Zrzeszać się w nie mogli prowadzący samodzielnie przemysł w celu spełniania określonych zadań. Do nich zaliczono dbanie o morale członków, dążenie do poprawnych relacji między nimi oraz sprawowanie pieczy nad młodzieżą pozostającą na nauce u nich. Dopuszczalne było rozszerzenie działalności korporacji pod warunkiem, że ich celem miało być dokształcanie jej członków (a także pracowników i uczniów), działalność charytatywna dla nich oraz dzielenie wspólnych pomieszczeń wykorzystywanych w celach przemysłowych. Zostało określone w prawie przemysłowym, że jej okrąg powinien znajdować się na obszarze jednego powiatu administracyjnego. Była możliwość jego rozszerzenia za zezwoleniem odpowiedniej władzy przemysłowej. Aby zostać członkiem korporacji, ubiegający się o to musiał należeć do określonej prawem kategorii osób, czyli samodzielnie prowadzić przemysł w okręgu właściwym dla tejże korporacji lub pracować na stanowisku kierowniczym, wymagającym wyższej kwalifikacji zawodowej w przedsiębiorstwie należącym do takiego przemysłu. Na członków korporacji mogły być również przyjmowane osoby, które mieszkały w okręgu tychże, pracowały jako samodzielni przemysłowcy albo zajmowały stanowiska kierownicze w przedsiębiorstwach przemysłowych, jednak już nie zajmowały się taką działalnością. W tym samym dziale zamieszczono również przepisy dotyczące związków korporacji, do zadań których należało ułatwianie spełniania zadań ustawowych korporacji, należących do tychże związków oraz izb rzemieślniczych. Ponadto jedną z ich funkcji było wnioskowanie do władz na temat ogólnych interesów takich dziedzin przemysłu, które obejmuje statut związku, będący podstawą jego powołania. UCZNIOWIE PRZEMYSŁOWI W rozporządzeniu uregulowano również kwestie dotyczące uczniów przemysłowych i ich kształcenia praktycznego w przemyśle. Między innymi określono obowiązki pryncypała, do których należało staranie się o to, aby uczeń miał możliwość kształcenia oraz dbanie o jego właściwe zachowanie i regularne uczęszczanie na naukę. Nie mogła być też uczniowi zlecona praca, która nie miała nic wspólnego z pobieraną przez niego nauką w przemyśle, bądź przekraczała jego siły

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA fizyczne. Do obowiązków pryncypała należało również dbanie o to, by uczeń był właściwie traktowany przez domowników i pracowników. SANKCJE Omawiany akt prawny zawierał również postanowienia karne. Stosowało się je w wypadku naruszenia przepisów rozporządzenia, jeżeli taki czyn nie był zagrożony karą w powszechnych ustawach karnych. Prowadzącego przemysł można było ukarać upomnieniem, grzywną do 1000 złotych, bądź aresztem do 14 dni. Wobec rzeczoznawców nie stosowało się upomnienia, a w przypadku uczniów te kary były najłagodniejsze, ponieważ należały do nich upomnienie oraz grzywna do 100 złotych (nie zakładano możliwości aresztu). Z zasady powinno się nakładać karę grzywny, areszt powinien być stosowany w przypadku przewidywanej jej bezskuteczności lub przy wystąpieniu okoliczności obciążających sprawcę, a także wykorzystywany jako kara zastępcza na wypadek niemożności ściągnięcia orzeczonej kwoty. Wspomniane w poprzednim zdaniu sankcje podlegały gradacji. Minimalna kwota, jaką musiała uiścić osoba naruszająca przepisy rozporządzenia, wynosiła 1 złoty, a dolną granicą kary aresztu był jeden dzień146. WŁADZE PRZEMYSŁOWE Następny dział rozporządzenia wskazuje właściwe w danych sprawach władze przemysłowe. W I instancji byli to starostowie, a w przypadku miast, które posiadały inne władze administracyjne I instancji, były właściwe te władze. Dla Warszawy, Łodzi, Wilna, Poznania, Torunia, Bydgoszczy i Grudziądza były to magistraty tych miast w zleconym zakresie działania. W I instancji wydawano zarządzenia i orzeczenia w sprawach, które nie zostały przekazane wyższym władzom, również czuwanie nad przestrzeganiem przepisów, a także przeprowadzenie dochodzenia i wymierzanie kar w przypadku ich naruszeń. Do władz przemysłowych II instancji należeli wojewodowie. Między innymi wydawali koncesje, również orzeczenia i zarządzenia w sprawach zastrzeżonych im przepisami prawa, rozstrzygali odwołania od tychże wydanych przez władze I instancji. Wynika z tego, że projektodawca rozporządzenia postanowił zasadniczo powierzyć te zadania istniejącym już organom terenowej administracji rządowej, zamiast specjalnie tworzyć po to nowe organy147. W tej kwestii zahamowano rozrost biurokracji poprzez zwiększenie kompetencji dotychczasowym 146 147

S. Kwiecień, Polskie prawo przemysłowe 1927-1939, Zeszyty prawnicze, nr 11/2, s. 231 S. Kwiecień, Polskie prawo przemysłowe 1927-1939, Zeszyty prawnicze, nr 11/2, s. 215

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA władzom. Ponadto w wyjątkowych wypadkach w drugiej instancji mógł rozstrzygać Minister Przemysłu i Handlu. Dla spraw związanych z działalnością korporacji przemysłowych oraz innych organizacji zawodowych dla rzemiosła i drobnego przemysłu powołano przy władzach wojewódzkich instruktorów korporacyj przemysłowych. RZEMIOSŁO Ostatni merytoryczny dział w rozporządzeniu dotyczył rzemiosła, którym były rodzaje przemysłu nieprowadzone sposobem fabrycznym i zostały wymienione w akcie prawnym przez projektodawcę. Tytuły „mistrz” lub „majster” istniały już w średniowiecznej nomenklaturze. Terminy te pojawiły się także w rozporządzeniu. Posługiwanie się nimi dozwolone było wyłącznie dla tych rzemieślników, którzy zdali egzamin mistrzowski przed określoną komisją egzaminacyjną. Prowadzony był również egzamin na czeladnika, do którego mogły przystępować osoby po odbyciu z zasady trzyletniej nauki u mistrza, w celu sprawdzenia czy nabyły one fachową wiedzę i umiejętności z zakresu określonego rodzaju rzemiosła. Kolejną kwestią nasuwającą się przy rzemiośle były cechy, w które mogli się zrzeszać rzemieślnicy samoistni. Konstrukcja ich była podobna do korporacji, dlatego przepisy działu dotyczącego tychże, również w przypadku cechów miały zastosowanie. Istniała również instytucja związków cechów analogiczna do związków korporacji. Ponadto ustanowiono izby rzemieślnicze w celu stałej reprezentacji zawodowych interesów przemysłu rzemieślniczego. Do zadań ich również między innymi należało współpraca z władzami państwowymi na polach związanych z rozwojem, jak i czuwaniem nad interesami rzemiosła. Izby też zajmowały się tworzeniem komisji egzaminacyjnych związanych z przyznawaniem odpowiednich uprawnień i tytułów. Instytucja ta była osobą prawną, mogła posiadać majątek i rozporządzać nim, również odpowiadać za zobowiązania. Tak więc widać po ilości działów i wyodrębnionych w nich instytucjach, że zamiarem projektodawcy rozporządzenia było kompleksowe uregulowanie tej gałęzi prawa, jaką było prawo przemysłowe. Oczywiście nie mogło się w przyszłości obejść bez zmian tego rozporządzenia i unormowań różnych części przemysłu w kolejnych aktach prawnych, jednak omówiony zbiór przepisów był podstawą dla tej gałęzi prawa do końca II Rzeczypospolitej, a nawet dłużej, ponieważ faktycznie zostały one uchylone dopiero przez ustawę z dnia 8 czerwca 1972 o wykonywaniu i organizacji rzemiosła.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA AKTY POWIĄZANE Z ROZPORZĄDZENIEM W kolejnych latach wydawano akty prawne powiązane z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 czerwca 1927 o prawie przemysłowem. Były one najczęściej aktami wykonawczymi w postaci rozporządzeń właściwych ministrów. Jednym z takich aktów, niedługo po wydaniu prawa przemysłowego było rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 28 listopada 1927 r. w sprawie wykonywania czynności komiwojażerów i samodzielnych ajentów handlowych148. W akcie tym między innymi zaznaczono obowiązek posiadania legitymacji uprawniającej do wykonywania czynności związanych z przemysłem okrężnym, w tym przypadku zbierania zamówień na swoje towary i skupywania tychże u kupców, wytwórców czy w innych miejscach, gdzie są sprzedawane publicznie. Jeżeli przemysłowiec już zakupił te produkty, to mógł je mieć przy sobie jedynie w wypadku zamiaru dostarczenia ich na miejsce przeznaczenia, lecz nie mógł ich ciągle wozić ze sobą. Od tego ostatniego istniał wyjątek – można było wozić z sobą jedynie próbki i wzory towarów, na które poszukuje się zamówień. Również osoby, które zbierały zamówienia na wyroby z surowców takich jak złoto, platyna czy szylkret mogły wozić z sobą wytworzone z nich towary i sprzedawać przemysłowcom, którzy handlowali nimi. Kolejnym takim aktem prawnym było rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 30 listopada 1927 r. o utworzeniu izb przemysłowo-handlowych, wyznaczeniu ich siedzib i okręgów149. Jak sam tytuł wskazuje, ustanowiono dziesięć takich izb na obszarze całego kraju, z wyłączeniem województwa śląskiego, w dziesięciu miastach, czyli Warszawie, Łodzi, Sosnowcu, Lublinie, Lwowie, Krakowie, Poznaniu, Bydgoszczy, Grudziądzu i Wilnie. Innym aktem wykonawczym do prawa przemysłowego było rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 9 grudnia 1927 r. wydane w porozumieniu z Ministrami: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych, Robót Publicznych, Spraw Wojskowych oraz Komunikacji w sprawie umiejętności zawodowej do prowadzenia przemysłu koncesjonowanego150. Akt ten zawiera uregulowanie tego, w jaki sposób powinny wykazać umiejętność zawodową osoby chcące prowadzić przemysł, którego rodzaje wyszczególnione zostały w kolejnych paragrafach. Wśród tych rodzajów przemysłu znalazły się między innymi dotyczące instalacji wodociągowych lub gazowych, instalacji elektrycznych, wyrobu materiałów wybuchowych i amunicji oraz broni siecznej i palnej, a także ich sprzedaży. Autor rozporządzenia

148

Dz.U. 1927 nr 111 poz. 944 Dz.U. 1927 nr 111 poz. 945 150 Dz.U. 1927 nr 111 poz. 943 149

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA w ten sposób określał, kto i na podstawie jakich dokumentów jest upoważniony do prowadzenia działalności gospodarczej w określonych wyżej dziedzinach. Kolejnym aktem wykonawczym związanym z prawem przemysłowym, na który można zwrócić uwagę było rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 października 1928 r. o zakresie czynności instruktorów korporacyj przemysłowych151. Oprócz kwestii ustanowienia tychże, wyznaczono, – co już wynika z tytułu – ramy ich działania. Zawierały się w nich na przykład ewidencjonowanie korporacji, cechów, zakładów itp., doradzanie i ułatwianie kwestii związanych z organizacją kursów związanych z wykształceniem i dokształcaniem zawodowym, pomoc przy opracowywaniu statutów, informowanie i udzielanie porad przy organizowaniu korporacji i innych związków, interweniowanie w spory w korporacjach, a także inicjowanie i rozstrzyganie ich przez sądy polubowne. Wreszcie wśród tych kompetencji można wymienić udział w obradach izb rzemieślniczych. Ponadto w przypadku zauważenia przez instruktorów nieprawidłowości związanych z działaniem korporacji, cechów i innych, powinni je wykazać wezwać do usunięcia. Jeżeli te działania nie przyniosłyby rezultatów, to powinni oni donieść o tym odpowiedniej władzy nadzorczej, która winna była wydać właściwe zarządzenia. Poprzez rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 21 marca 1933 r. o uzupełnieniu listy rzemiosł, zawartej w prawie przemysłowem152. Powiększono ową listę o jego nowe rodzaje takie jak „brukarstwo” i „chemiczne czyszczenie i farbowanie odzieży i skórek futrzanych”. Wskazywało to na to, że minister zauważył potrzebę włączenia tych zawodów pod działanie przepisów prawa przemysłowego, ponieważ nie były one marginalne i spełniały warunki, by uznać je za rzemiosło na podstawie tego aktu prawnego. Przy omawianiu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie przemysłowym, wspomniano już, że województwo śląskie było na tyle odrębnym regionem, iż ten akt prawny nie miał obowiązywać tam na zasadach dotyczących reszty kraju, lecz o jego mocy prawnej decydowała zgoda Sejmu Śląskiego. Została ona wyrażona jego ustawą z dnia 17 maja 1933 r. Akceptacja ta, a za nią jej konsekwencje zostały potwierdzone w oświadczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 12 lipca 1933 r153. Innym aktem prawnym mającym związek z rozporządzeniem Prezydenta było rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 27 maja 1935 r. w porozumieniu z Ministrem Opieki Społecznej o wyłączeniu przemysłu ludowego i domowego oraz chałupniczego z pod 151

Dz.U. 1928 nr 93 poz. 826 Dz.U. 1933 nr 26 poz. 222 153 Oświadczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 12 lipca 1933 r. o wyrażeniu zgody Sejmu Śląskiego na wejście w życie na obszarze województwa śląskiego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 o prawie przemysłowem (Dz.U. 1933 nr 56 poz. 428) 152

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA przepisów prawa przemysłowego154. Wymienione działania polegały na drobnej produkcji przedmiotów, przeważnie o cechach etnicznych, wytwarzanych także w gronie rodzinnym przez ludność wiejską, nierzadko w chwilach wolnych od głównego zajęcia. Wśród zajęć tych znajdowała się też chałupnicza praca osób fizycznych, a której tryb nie był normowany przez nakładcę. A osoby te wyrabiały, przerabiały lub wykańczały przedmioty zamówione przez niego na mocy zawartej między nimi umowy. Przepisy wymienionego rozporządzenia wyłączyły te czynności spod działania prawa przemysłowego i potraktowane zostały jako pewnego rodzaju kultywowanie tradycji. Rozporządzenie to zostało zastąpione w 1937 r. przez inny akt155. Nie zmieniał on zasadniczych postanowień poprzedniej regulacji, czyli niestosowania do przemysłu ludowego, domowego i pracy chałupniczej przepisów prawa przemysłowego, lecz wprowadzał on definicje legalne tych czynności. NOWELIZACJE Na rozporządzenie Prezydenta nakładano także kilkukrotnie poprawki. Na przestrzeni lat wydano szereg ustaw o zmianie tego aktu i jego uzupełnieniu. Świadczy to o próbach dostosowania regulacji prawnych do szybko zmieniających się warunków w kraju. W marcu 1933 roku uchwalony został akt prawny156, który wprowadzał możliwość przedstawienia wniosku o utworzenie cechu przymusowego. Izba rzemieślnicza bądź cech wolny mieli prawo go złożyć do wojewódzkiej władzy przemysłowej. Owo przymusowe stowarzyszenie obejmowało jeden rodzaj rzemiosła lub więcej. Kolejne zmiany wprowadzono rok później (10 marca 1934 rok)157. Sporym przeobrażeniom uległ szczególnie Dział V rozporządzenia z 7 czerwca 1927 roku, któremu nadano nowe brzmienie. Termin

„korporacja”

został

tam

zmieniony

zastąpiony sformułowaniem

„zrzeszenia

przemysłowe”, które wcześniej pełniło jedynie funkcję dopuszczalnego zamiennika słownego. Wymieniono tu ich kompetencje, a także określono, co powinno być zawarte w ich statutach. Dodatkowo ustawa poszerzyła zakres sankcji za wykroczenia w prawie przemysłowym. Od tej chwili karą stało się odebranie koncesji lub licencji (niekiedy tylko na określony czas), zwłaszcza

154

Dz.U. 1935 nr 42 poz. 283 Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Opieki Społecznej w sprawie określenia istotnych cech przemysłu ludowego, domowego i pracy chałupniczej jako zatrudnień zarobkowych, wyłączonych spod przepisów prawa przemysłowego z dnia 27 listopada 1937 r. (Dz.U. 1937 nr 83 poz. 605) 156 Ustawa w sprawie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem z dnia 24 marca 1933 r. (Dz.U. 1933 nr 25 poz. 209) 157 Ustawa o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem z dnia 10 marca 1934 r. (Dz.U. 1934 nr 40 poz. 350) 155

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA w przypadkach, kiedy to dany przemysłowiec był karany trzykrotnie i nie odniosło to żadnego skutku. Projektodawca aktu chciał w ten sposób zahamować notoryczne łamanie przepisów i ograniczyć liczbę nieuczciwych przedsiębiorców współtworzących polski przemysł. Inną z ustaw wprowadzająca poprawki była ta z dnia 8 sierpnia 1938 roku158. Dodano między innymi artykuł stanowiący, że czeladnicy w liczbie co najmniej 10 mają prawo do utworzenia koła, będącego jednostką autonomiczną, którego celem miałaby być współpraca w spełnianiu zadań przynależnych cechowi, z którym członkowie byliby związani. Te ciągłe modyfikacje przepisów były próbą utrzymywania polskiego przemysłu na odpowiednim poziomie i ostatecznym wyjściem z kryzysu, jaki przezywała gospodarka Rzeczypospolitej od czasów odzyskania niepodległości. INNE AKTY PRAWNE Oprócz wymienionych aktów prawnych, związanych z rozporządzeniem o prawie przemysłowem, wydawano też inne, których przepisy regulowały kwestie dotyczące tej gałęzi gospodarki. Jednym z nich była ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o kartelach 159. Głównym przedmiotem przepisów tego aktu prawnego były umowy i uchwały dotyczące kontroli zbytu, produkcji, cen i warunków wymiany dóbr w dziedzinach dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu. Jeżeli one zagrażały dobru publicznemu i powodowały skutki szkodliwe dla gospodarki lub ceny osiągnęłyby poziom, który można by uznać za bezpodstawnie wysoki, Sąd Kartelowy (na wniosek Ministra Przemysłu i Handlu) orzekał w ten sposób, aby konsekwencje porozumienia nie miały oddziaływania, w tym mógł zawyrokować rozwiązanie lub uchylenie całkowite albo częściowe poszczególnych postanowień danej umowy, uchwały, bądź porozumienia. Aby mieć kontrolę nad działalnością karteli został powołany rejestr kartelowy prowadzony przez Ministra Przemysłu i Handlu. Ustawa o kartelach została zastąpiona nową z dnia 13 lipca 1939 r. o porozumieniach kartelowych160. Jednak mimo to zasadnicze kwestie zostały w większości uregulowane w sposób podobny. Wydawano

również

akty

prawne

dotyczące

kwestii

socjalnych

pracowników

przemysłowych. Za przykład może posłużyć ustawa z dnia 18 grudnia 1919 r. o czasie pracy w przemyśle i handlu161, której tekst jednolity ogłoszono w drodze obwieszczenia Ministra Opieki 158

Ustawa o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie przemysłowym z dnia 8 sierpnia 1938 r. (Dz.U. 1938 nr 60 poz. 463) 159 Dz.U. 1933 nr 31 poz. 270 160 Dz.U. 1939 nr 63 poz. 418 161 Dz.U. 1920 nr 2 poz. 7

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Społecznej z dnia 25 października 1933 r. Stanowiła, że czas pracy, bez wliczania przerw na odpoczynek, mógł wynosić najwyżej 8 godzin na dobę i nie przekraczać 48 godzin na tydzień. Oczywiście dotyczyło to pracowników zatrudnionych na mocy umowy w przemyśle lub handlu, a także w organach samorządowych. Państwo starało się niekiedy zapewniać godziwe warunki bytowe dzięki różnym zapomogom.

Przykładem działań podjętych w tym celu był choćby przyznanie prawa do

pobierania zasiłków przez okres jednego miesiąca częściowo zatrudnionym robotnikom w określonych zakładach pracy przemysłu włókienniczego w rozporządzeniu Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 24 lipca 1930 r162. Uprawnienie dostali ci pracownicy, których zarobek przez ograniczenia produkcji, nie przekraczałby określonego pełnego umówionego wynagrodzenia. To pokazuje, że zdarzało się, iż państwo brało na siebie ciężar, choćby chwilowego wyrównania sytuacji ekonomicznej pracujących w przemyśle. Kolejnym aktem prawnym powiązanym z kwestiami przemysłowymi było rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 maja 1936 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu o Małopolskim Funduszu Przemysłowym163. Na mocy jego przepisów utworzono ów fundusz (jego poprzednikiem był stały fundusz przemysłowy, ustanowiony jeszcze przez Galicyjski Sejm Krajowy w 1887 r.), który przekazano Ministrowi Przemysłu i Handlu. Przeznaczony był po to, aby poprzez udzielanie pożyczek wspierać przedsięwzięcia mające na celu rozwój przemysłu krajowego. Dzięki niemu udzielano kredytów drobnemu przemysłowi, co pozwalało na rozwój choćby mniejszych zakładów na obszarze południowej Polski. Kwestie przemysłowe znalazły się także w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1937 roku o dostawach i robotach na rzecz Skarbu Państwa, samorządu oraz instytucyj prawa publicznego164. Na podstawie jego przepisów wymienione podmioty powinny w pierwszej kolejności zlecać zadania na dostawy lub roboty przedsiębiorcom krajowym z siedzibą w kraju, a w przypadku ich braku zagranicznym, dysponującym odpowiednim kapitałem i mogącym prowadzić działalność w kraju.

162

Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej w sprawie przyznania prawa do zasiłków częściowo zatrudnionym robotnikom zakładów pracy przemysłu włókienniczego na terenie województwa łódzkiego, zakładu pracy „Kamienna” – Jan Witwicki w Skarżysku – Kamiennej, zakładu pracy „Polskie Huty Szkła” w Krośnie i zakładu pracy „Samson Heller i Synowie” – Mechaniczna Tkalnia w Kołomyi z dnia 24 lipca 1930 r. (Dz.U. 1930 nr 54 poz. 461) 163 Dz.U. 1936 nr 42 poz. 311 164 Dz.U. 1937 nr 13 poz. 92

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA KOLEJNE KRYZYSY Sytuacja polskiej gospodarki uległa poprawie kiedy jesienią 1927 roku państwo otrzymało amerykańską pożyczkę stabilizacyjną165. Stanowiła ona podstawę do wprowadzenia planu stabilizacyjnego, co miało miejsce już w październiku tego samego roku. Dodatkowe uregulowanie kwestii przemysłu wyrażone w rozporządzeniu i jego wejście w życie w bliskim odstępie czasowym złożyły się na wyraźną poprawę sytuacji w kraju. Pracowano wówczas nad rozbudową gdyńskiego portu, zmniejszono bezrobocie i dbano o postęp w kwestii przemysłu. Rząd zwolnił z opłat i podatków przedsiębiorstwa mające swoje siedziby w Gdyni, by umożliwić szybki rozwój tego miasta. Inwestowano też, korzystając ze środków państwowych na pozostałym obszarze kraju tak powstała choćby fabryka nawozów azotowych w Mościcach. W 1928 roku osiągnięto najniższe bezrobocie, a także szczytowy poziom produkcji przemysłowej 166. Był to jednak pozorny i krótkotrwały sukces. Już na jesieni 1928 roku dało się zauważyć pierwsze objawy kryzysu. Spadły wówczas ceny artykułów rolnych, jednak traktowano to jako zjawisko typowe dla tego okresu w roku167. Często przerost podaży nad popytem i terminy płatności (między innymi podatków) zbiegały się razem i chwilowe zaniżenie wartości produktów nikogo nie niepokoiło. Tym razem jednak ich spadek stał się stałą tendencją. Ponadto nadchodząca zima okazała się wyjątkowo i dotkliwie surowa, co skutkowało zmniejszeniem produkcji i zwiększeniem się bezrobocia. Postrzegano to jako niegroźne i przejściowe trudności, lecz z perspektywy czasu wiadomo, że było to założenie błędne. Kryzys rozpoczął się na dobre w 1930 roku. Objął on wszystkie sektory gospodarki narodowej, w tym także przemysł. Produkty większych zakładów zaczęły być zastępowane przez znacznie tańszą produkcję rzemieślniczą (chałupniczą), ponieważ dochodowość i zysk tych dominujących spadł. W miastach szczególnie zmalało zapotrzebowanie na towary, właściciele fabryk musieli więc ograniczyć produkcję dóbr168. Przedsiębiorstwa, obserwując spadek zapotrzebowania na wytwarzane przez nich produkty, radziły sobie z materialnymi stratami redukując personel. To z kolei wiązało się z wzrostem bezrobocia w kraju. Przyspieszeniu uległa wówczas kartelizacja przemysłu. Rząd popierał te działania169, jednak nie chciano też dopuścić do narzucaniu przez kartele zbyt wysokich cen. Sytuację uratowała antykryzysowa polityka

165

Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1986, s. 162 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 33 167 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 35 168 B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s. 492 169 B. Zientara, A. Mączak, I. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s. 499 166

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Eugeniusza Kwiatkowskiego, który dnia 13 października 1935 roku objął funkcję wicepremiera do spraw gospodarczych i ministra skarbu170. PLAN CZTEROLETNI I COP Kwiatkowski był przekonany, że po kryzysie, jedyną szansą na uzdrowienie polskiej gospodarki będzie rozwój przemysłu171. Było kilka różnych przyczyn takich poglądów. Międzynarodowa sytuacja polityczna coraz bardziej wskazywała na możliwość wybuchu konfliktu w ciągu najbliższych lat, dlatego należało mieć dobrze uzbrojoną armię. Nie można jednak tego osiągnąć z przestarzałym technicznie sprzętem wojskowym, więc konieczny był rozwój przemysłu zbrojeniowego. Innym powodem wskazującym na konieczność rozbudowy tej gałęzi gospodarki było duże bezrobocie w miastach i przeludnienie wsi. Rozwój przemysłu i to na dużą skalę, pozwalał na tworzenie wielu miejsc pracy i zmniejszenie tych niekorzystnych zjawisk społecznych. Jednak stworzenie rozbudowanego przemysłu nie było zadaniem łatwym. W Polsce borykano się z problemami takimi jak brak chłonnego rynku zbytu na produkty fabryczne, ale także brak kapitałów, które byłyby niezbędne do podejmowania inwestycji przemysłowych. Pierwszy problem starano się rozwiązać poprzez nastawienie na rozwój przemysłu zbrojeniowego i maszynowego, w które to gałęzie najbardziej zaangażowane było państwo przez zamówienia rządowe. Usunięcie drugiego z przytoczonych problemów nie należało do kwestii łatwych. Polscy kapitaliści nie widzieli możliwości wzbogacenia się poprzez inwestowanie w rodzimy przemysł, kapitał zagraniczny tym bardziej nie był tym zainteresowany. Jedynym możliwym wyjściem pozostało wykorzystywanie środków państwowych. Nazwano to nakręcaniem koniunktury. Oczywiście poprzez prowadzenie tego typu polityki nie zapomniano o kapitale prywatnym zainteresowanym

inwestycjami

kraju. Wydawano

przepisy,

przyznające

kapitalistom

udogodnienia mające na celu ułatwienie im inwestowania w przemysł na obszarze, którego rozwojem było państwo zainteresowane. Kwiatkowski w celu przyspieszenia rozwoju przemysłu opracował czteroletni plan gospodarczy i przedstawił w czerwcu 1936 roku przed Sejmem jego pierwszy wariant 172, a którego realizacja rozpoczęła się w lipcu. Zawarte w nim zostały przewidywane nakłady finansowe na inwestycje w okresie do czerwca 1940 r. Początkowo plan czteroletni zakładał usprawnienie polskiej armii poprzez zwiększenie jej potencjału technicznego, aktywizację wielkich obszarów na 170

Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1986, s. 168 Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 54 i nast. 172 Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1986, s. 169 i nast. 171

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA południu i wschodzie, który były zacofane w stosunku do reszty kraju, a także wykreowanie możliwości do konsekwentnego uprzemysłowienia państwa. 5 lutego 1937 roku ogłoszony został plan budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Był on uszczegółowieniem, ale także i rewizją pierwotnego planu czteroletniego. Odszedł on od koncepcji równomiernego uprzemysłowienia większych obszarów kraju poprzez nowe inwestycje, a zakładał koncentrację ich w precyzyjnie wyznaczonym okręgu państwa. Miało to również duże znaczenie propagandowe. Łatwiej było przekonać ludzi do słusznych działań rządu, poprzez skoncentrowanie wielu fabryk na jednym obszarze i uprzemysłowienie go, aniżeli rozlokowanie ich w rozległych regionach, gdzie trudniej byłoby osiągnąć cele chociażby wyraźnego zmniejszenia bezrobocia i zmiana byłaby niezauważalna. COP miał obejmować swoim zasięgiem część wschodnią województw kieleckiego i krakowskiego oraz zachodnią lubelskiego i lwowskiego. Wybór tego obszaru był motywowany oddaleniem od granic z III Rzeszą i ZSRR, a także faktem dużej gęstości zaludnienia (powierzchnia COP-u stanowiła około 15% terytorium państwa, a zamieszkiwało ją 18% ludności kraju173), z czym wiązało się też większe bezrobocie. W ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego wybudowano między innymi elektrownie w Rożnowie i Stalowej Woli (tutaj także hutę i fabrykę armat). W rejonie Dębicy powstała walcownia aluminium i miedzi, a także fabryka kauczuku syntetycznego oraz fabryka materiałów wybuchowych w pobliskim Pustkowie. Kolejne fabryki wybudowano w Rzeszowie (obrabiarek, ale także produkowała działa przeciwpancerne i przeciwlotnicze), Sanoku (broni), Mielcu (samolotów) i Niedomicach (celulozy). Rozbudowano także zakłady zbrojeniowe w Starachowicach i Radomiu. Uruchomiono linie wysokiego napięcia, które łączyły zakłady znajdujące się w tym okręgu ze sobą i z Warszawą. Jak widać po tych kilku wyszczególnionych inwestycjach, przemysł zbrojeniowy był jednym z głównych beneficjentów powstania Centralnego Okręgu Przemysłowego. Miało to związek z planem sześcioletnim, wydanym przez władze wojskowe, który miał na celu modernizację i rozwój polskiej armii. Centralny Okręg Przemysłowy, dzięki rozmachowi przy tworzeniu i czasowi, w jaki udało się realizować jego założenia można uznać za najważniejsze osiągnięcie gospodarcze II Rzeczypospolitej. Plan czteroletni został wykonany szybciej niż wstępnie założono, więc już w grudniu 1938 roku Kwiatkowski przedstawił przed Sejmem zarys planu piętnastoletniego, który miał być realizowany w latach 1939-1954. Oczywiście powodzenie go zniweczył wybuch II wojny światowej. UCHYLENIE ROZPORZĄDZENIA PREZYDENTA RP 173

Z. Landau, J. Tomaszewski, Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 58

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

Działania rządu, liczne inwestycje, tworzenie nowych, rozbudowanych przedsiębiorstw, a przede wszystkim uregulowanie prawa przemysłowego i jego ciągłe dostosowywanie do zmieniających się okoliczności w kraju dawały szanse na poprawę sytuacji gospodarczej w Polsce przy jednoczesnym umocnieniu pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Wszystkie plany i nadzieje z tym związane zostały zaprzepaszczone wraz z wybuchem II wojny światowej, który miał miejsce 1 września 1939 roku. Jednak mimo tych trudności polskie prawo przemysłowe zostało zachowane aż do 1972 roku, co świadczy o uniwersalności i funkcjonalności przepisów zawartych w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z czerwca 1927 roku. PODSUMOWANIE Przemysł w okresie międzywojnia charakteryzował się dużą zmiennością koniunktury, był to czas wielu kryzysów utrudniających gospodarczy progres przeplatających się z momentami jego rozkwitu. Po 1918 roku w Polsce wciąż obowiązywało prawo narzucone przez zaborców, więc poszczególne regiony miały różniące się od siebie przepisy regulujące kwestie tej gałęzi gospodarki, co zaburzało jednolitość państwa. Stan ten utrzymywał się do 1927 roku, kiedy to wydane zostało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie przemysłowem. Stanowiło ono pierwszą spójną kodyfikację tej gałęzi prawa. W owym akcie przedstawiono wykaz działalności zaliczających się do przemysłu oraz tych z tej sfery wykluczonych, podzielono też przemysł na taki ze stałą siedzibą oraz okrężny. Osobno uregulowano kwestię rzemiosła oraz targów gminnych. Podany został także katalog sankcji za naruszenie przepisów zawartych w rozporządzeniu. Funkcje władz przemysłowych powierzono istniejącym już organom terenowej administracji rządowej. W kolejnych latach ów akt był kilkukrotnie nowelizowany, wydano też kilka innych, odrębnych regulacji prawnych, które również dotyczyły przemysłu. Miało to na celu utrzymanie kompatybilności obowiązującego prawa ze zmieniającą się sytuacją społeczno-ekonomiczną w kraju. Dwudziestolecie międzywojenne było okresem rozwoju wielu przedsiębiorstw na ziemiach Polskich. Miała miejsce wówczas rozbudowa portu w Gdyni, a także powstanie Centralnego Okręgu Przemysłowego, które znacząco wpłynęły na rozkwit państwowej gospodarki. Mimo wielu kryzysów w tych latach sytuacja w Rzeczypospolitej powoli dążyła ku stabilizacji, wszelakie

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA działania, nie tylko w zakresie przemysłu, zostały przerwane z powodu wybuchu II wojny światowej. SUMMARY The industry in the interwar period was characterised by high changeability of the economic situation. It was the time of many economic crises and many moments of good economic situation. In Poland after 1918 law imposed by the invaders was still in force. This situation changed in 1927, when the decree of the President of the Republic of Poland was enacted. It was first coherent codification of this branch of economy. Act contained list of activities which were a part of industry and those which were excluded. The industry was divided into two categories: permanent-based and circular. Decree controls matter of craft and municipal fairs. It gives a catalog of sanctions for breaking the industrial law. Functions of industrial power were entrusted to existing authorities of local government administration. This act was amended many times since 1927. Parliament and government passed some others acts which concerned industry. The people in power wanted to maintain compatibility between the law and the situation in the country. The interwar period was a time of development of many enterprises in Poland. In those days, the port in Gdynia was extended and the Central Industrial District was created. Despite many crises between 1918 and 1939, the situation in Poland slowly got better. All kinds of activities were interrupted by the outbreak of World War II.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Dekret o sekwestrze surowców, półfabrykatów i towarów (Dz.U. 1918 nr 17 poz. 44) 2. Dekret o sekwestrze zakładów przemysłowych (Dz.U. 1918 nr 17 poz. 43) 3. Dekret w przedmiocie utworzenia Urzędu Rozdzielczego w celu centralizacji zamówień rządowych (Dz.U. 1918 nr 19 poz. 55) 4. Oświadczenie Prezesa Rady Ministrów o wyrażeniu zgody Sejmu Śląskiego na wejście w życie na obszarze województwa śląskiego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 o prawie przemysłowem z dnia 12 lipca 1933 r. (Dz.U. 1933 nr 56 poz. 428) 5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej w sprawie przyznania prawa do zasiłków

częściowo

zatrudnionym

robotnikom

zakładów

pracy

przemysłu

włókienniczego na terenie województwa łódzkiego, zakładu pracy „Kamienna” – Jan Witwicki w Skarżysku – Kamiennej, zakładu pracy „Polskie Huty Szkła” w Krośnie i zakładu pracy „Samson Heller i Synowie” – Mechaniczna Tkalnia w Kołomyi z dnia 24 lipca 1930 r. (Dz.U. 1930 nr 54 poz. 461) 6. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu o utworzeniu izb przemysłowohandlowych, wyznaczeniu ich siedzib i okręgów z dnia 30 listopada 1927 r. (Dz.U. 1927 nr 111 poz. 945) 7. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu o uzupełnieniu listy rzemiosł, zawartej w prawie przemysłowem z dnia 21 marca 1933 r. (Dz.U. 1933 nr 26 poz. 222) 8. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Opieki Społecznej o wyłączeniu przemysłu ludowego i domowego oraz pracy chałupniczej z pod przepisów prawa przemysłowego z dnia 27 maja 1935 r. (Dz.U. 1935 nr 42 poz. 283) 9. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w sprawie wykonywania czynności komiwojażerów i samodzielnych ajentów handlowych z dnia 28 listopada 1927 r. (Dz.U. 1927 nr 111 poz. 944) 79

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 10. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu wydane w porozumieniu z Ministrami: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych, Robót Publicznych, Spraw Wojskowych oraz Komunikacji w sprawie umiejętności zawodowej do prowadzenia przemysłu koncesjonowanego z dnia 9 grudnia 1927 r. (Dz.U. 1927 nr 111 poz. 943) 11. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Opieki Społecznej w sprawie określenia istotnych cech przemysłu ludowego, domowego i pracy chałupniczej jako zatrudnień zarobkowych, wyłączonych spod przepisów prawa przemysłowego z dnia 27 listopada 1937 r. (Dz.U. 1937 nr 83 poz. 605) 12. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych wydane w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu o Małopolskim Funduszu Przemysłowym z dnia 13 maja 1936 r. (Dz.U. 1936 nr 42 poz. 311) 13. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o prawie przemysłowem z dnia 7 czerwca 1927 r. (Dz.U. 1927 nr 53 poz. 468) 14. Rozporządzenie Rady Ministrów o dostawach i robotach na rzecz Skarbu Państwa, samorządu oraz instytucyj prawa publicznego z dnia 29 stycznia 1937 r. (Dz.U. 1937 nr 13 poz. 92) 15. Rozporządzenie Rady Ministrów o zakresie czynności instruktorów korporacyj przemysłowych z dnia 26 października 1928 r. (Dz.U. 1928 nr 93 poz. 826) 16. Ustawa – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. (Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267) 17. Ustawa o czasie pracy w przemyśle i handlu z dnia 18 grudnia 1919 r. (Dz.U. 1920 nr 2 poz. 7) 18. Ustawa o kartelach z dnia 28 marca 1933 r. (Dz.U. 1933 nr 31 poz. 270) 19. Ustawa o porozumieniach kartelowych z dnia 13 lipca 1939 r. (Dz.U. 1939 nr 63 poz. 418) 20. Ustawa o zmianie i uzupełnieniu niektórych postanowień rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem z dnia 17 marca 1932 r. (Dz.U. 1932 nr 29 poz. 293) 80

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 21. Ustawa

zmianie

rozporządzenia

Prezydenta

Rzeczypospolitej

prawie

przemysłowym z dnia 8 sierpnia 1938 r. (Dz.U. 1938 nr 60 poz. 463) 22. Ustawa o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem z dnia 10 marca 1934 r. (Dz.U. 1934 nr 40 poz. 350) 23. Ustawa w sprawie zmiany rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem z dnia 24 marca 1933 r. (Dz.U. 1933 nr 25 poz. 209)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bocheński A., Niezwykłe dzieje przemysłu polskiego, Warszawa 1985 2. Kuras Z., Przemysł na Pomorzu Gdańskim w latach 1920-1939, Bydgoszcz 1984 3. Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991 4. Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. A. Garlickiego, Warszawa 1986 5. Zientara B., Mączak A., Ihnatowicz I., Landau Z., Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965

Artykuły: 1. Kwiecień S., Polskie prawo przemysłowe 1927-1939, Zeszyty Prawnicze, nr 11/2

Źródła internetowe: 1. http://wolnapolska.pl/index.php/Gospodarka/2013022116743/kryzysy-xx-wieku-1923hiperinflacja-w-polsce-i-reforma-grabskiego/menu-id-175.html

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

MARCIN ŻURAWSKI174

PRAWO NAFTOWE II RZECZPOSPOLITEJ

PETROLEUM LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC słowa kluczowe: prawo naftowe, przemysł naftowy, ropa naftowa w Polsce keywords: petroleum law, petroleum industry, petroleum in Poland

STRESZCZENIE Królestwo Galicji i Lodomerii, istniejące na terenach obecnej południowej i południowo-wschodniej Polski oraz zachodniej Ukrainy, znajdowało się na przełomie XIX i XX wieku pod zaborem austriackim. Na tych terenach narodził się polski przemysł naftowy. Autor w niniejszej pracy opisuje okres dynamicznego rozwoju przemysłu naftowego, spowodowany powstaniem wynalazków, takich jak lampa naftowa i rozwoju technik wydobycia surowców. W artykule zaprezentowano historię prawa dotyczącego górnictwa naftowego, kształtującego się na terenie Austrii oraz rozwój polskiego prawa naftowego z lat 1918-1939, które opierało się na ustawach galicyjsko-austriackich. Administracja cesarska doprowadziła do wprowadzenia w życie jako fundamentu prawa naftowego zasady akcesji. Oznacza ona, że własność tego rodzaju minerałów i prawo do ich wydobywania co do zasady 174

Student studiów doktoranckich na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W polu jego zainteresowań badawczych znajduje się publiczne prawo gospodarcze.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA przypadało właścicielowi nieruchomości (gruntu). To rozwiązanie zostało wprowadzone również w polskim systemie prawnym po I wojnie światowej. Polskie stowarzyszenia zrzeszające przedstawicieli przemysłu naftowego we współpracy z Ministerstwem Przemysłu i Handlu prowadziły badania oraz dyskusje mające na celu przygotowanie projektów kodyfikacyjnych polskiego prawa naftowego. Prace te niestety nie zostały zakończone przed wybuchem II wojny światowej, a przyczyny tego stanu rzeczy były dużo bardziej złożone niż tylko konieczność przygotowania kompleksowej ustawy. Konflikt interesów pomiędzy przedstawicielami zagranicznego kapitału, lokalnych właścicieli gruntów oraz przedstawicieli polskiego krajowego przemysłu naftowego, którego osią był spór o charakter własności prawa do wydobywania i przetwarzania ropy naftowej, doprowadziły do sytuacji, w której przepisy austriackiej ustawy naftowej z 1884 r. pozostawały w mocy obowiązującej aż do 1953 r., także przez cały czas istnienia II Rzeczypospolitej. Ustawy i rozporządzenia uchwalane w tym czasie przez polski parlament i rząd miały przede wszystkim charakter techniczny i porządkujący.

EXTRACT Galicia was the southern part of Poland occupied by Austria in the 19th and the beginning of 20th century. This land is considered to be the cradle of Polish petroleum industry. The Author describes the period of development of oil mining caused by such inventions as kerosene lamp. This article presents the history of Austrian petroleum mining law and Polish petroleum law in the years 1918-1939, which was based on the AustrianGalician statutes. The imperial administration prepared the law which was based on the accession rule, which means that the property of this kind of mineral rights was merged with immovable property. This solution was implemented in Polish legal system after the World War I. Polish petroleum industry associations in the cooperation with the Ministry of Industry and Commerce tried to prepare the project of codification of Polish petroleum law. These works had not been finished until the start of the World War II. The conflicts of interest between foreign capital companies, local proprietors and Polish national industries caused a situation in which Austrian Imperial Petroleum Law from 1884 was in force until 1953 thus for the whole time of the Second Polish Republic existence. The laws which were enacted by Polish Parliament and government had only technical or referential purposes. 83

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA WPROWADZENIE Polski przemysł naftowy narodził się pod zaborem austriackim, stąd zasadnicze regulacje prawne i instytucje z nim związane w II Rzeczypospolitej w zasadniczej części oparte były na rozwiązaniach obowiązujących w Galicji. W pewnym zakresie nawet bezpośrednio stosowano przepisy wywodzące się z okresu zaborów. Miało to związek z niepowodzeniem prac kodyfikacyjnych w zakresie polskiego prawa naftowego przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Na terenie Galicji nie istniały pomyślne warunki do rozwoju rewolucji przemysłowej. Przede wszystkim brakowało kapitału, bazy surowcowej, istniały bariery celne w obrocie z Królestwem Kongresowym oraz zaborem pruskim. Niekorzystne było również samo położenie Galicji – pomiędzy rolniczymi Węgrami a uprzemysłowionymi obszarami Czech i niemieckimi prowincjami Austrii. Mimo to właśnie na tych terenach nastąpił rozwój górnictwa naftowego i przemysłu naftowego na ziemiach polskich175. Bezpośrednią przyczyną rozwoju przemysłu naftowego stały się wynalazki I. Łukasiewicza. W 1852 r. wspólnie z J. Zehem w laboratorium aptecznym we Lwowie dokonał destylacji ropy naftowej i wydzielił z niej naftę, a następnie w 1853 r. skonstruował lampę naftową. Wkrótce zastosowano ją po raz pierwszy zastosowano we lwowskim szpitalu. W 1854 r. I. Łukasiewicz był współzałożycielem pierwszej kopalni naftowej w Bóbrce koło Krosna, a w 1856 r. zbudował destylarnię ropy. W 1862 r. jako pierwszy na ziemiach polskich zastosował wiercenie szybów naftowych, a w 1865 r. wybudował własną rafinerię w Charkówce koło Krosna. Pod wpływem rozwoju znajdowano zastosowanie dla kolejnych innowacji – w 1867 r. użyto pierwszego silnika parowego do napędu urządzenia wiertniczego, a w 1884 r. wprowadzono nową metodę udarową pochodzącą z Kanady176. W 1877 r. we Lwowie odbył się z inicjatywy I. Łukasiewicza pierwszy Kongres Naftowy. Doprowadził on do powstania pierwszej społecznej organizacji naftowej, która od 1880 roku funkcjonowała pod nazwą Krajowe Towarzystwo Naftowe177. Zrzeszała ona producentów paliw. Funkcję prezesa początkowo powierzono Williamowi Mac Garveyowi kanadyjskiemu inżynierowi inwestującemu w poszukiwania pól roponośnych oraz właściciela

175

M. Krajewski, Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki, Włocławek 2000, s. 255 M. Krajewski, Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki, Włocławek 2000, s. 256 177 R. Mierzecki, Przemysł naftowy w Polsce w XIX i XX wieku, Analecta 8/2 (16) 1999, s. 59 176

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA kopalń w zagłębiu gorlickim i borysławskim178. Od 1879 r., z krótkimi przerwami, aż do wybuchu pierwszej wojny światowej funkcję tę pełnił August Korczak Gorayski. Rozwój możliwości przemysłowego wykorzystania ropy naftowej doprowadził do wzrostu popytu na ten surowiec. Doprowadziło to w ubogiej wówczas Galicji do gorączkowych poszukiwań złóż. W 1900 r. udział galicyjskiej ropy w produkcji światowej osiągnął poziom 4,8 %179. W 1909 r. w Galicji wydobyto 2.076.740 ton ropy naftowej. Był to największy poziom produkcji tego surowca uzyskany przed I wojną światową. Niestety dwukrotna okupacja wschodniej Galicji przez wojska rosyjskie doprowadziła do znaczących utrudnień w rozwoju przemysłu naftowego, doprowadzając m.in. do celowego podpalenia ponad 300 szybów naftowych w momencie wycofywania się z zagłębia borysławskotustanowickiego. Choć przebieg działań wojennych potwierdził strategiczne znaczenie ropy naftowej jako podstawowego surowca, stymulującego rozwój innych branż gospodarki, nowy porządek powstały na gruncie postanowień traktatu wersalskiego spowodował znaczne skomplikowanie sytuacji polskiego przemysłu handlowego. Został on pozbawiony źródeł finansowania, rafinacji i nadzoru technologicznego, dotychczas zapewnianego przez państwa zaborcze180. W okresie II Rzeczypospolitej doprowadziło to do spadku produkcji ropy naftowej w porównaniu do czasów galicyjskich, a także do zmniejszenia opłacalności jej wydobycia. Innym czynnikiem, który miał istotny wpływ na tę sytuację, było również odkrycie nowych bogatych terenów roponośnych w innych regionach świata, przede wszystkim w Ameryce Południowej i na Bliskim Wschodzie181.

POWSTANIE PRAWA NAFTOWEGO W GALICJI Polskie

prawo

naftowe

dwudziestoleciu

międzywojennym

nie

zostało

skodyfikowane. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. – Prawo górnicze182 w art. 1 ust. 2 zawierało wyłączenie stosowania przepisów ustawy w zakresie własności co do żywic ziemnych i uprawnień do ich poszukiwania i wydobywania. 178

K. Ruszaj, Gorlicki przemysł naftowy – od powstania do współczesności, s.38 (on-line: http://www.muzeum. gorlice.pl/teksty/gorlicki-przemysl-naftowy.pdf, dostęp 11.03.2017 r.) 179 Polskie osiągnięcia gospodarcze, pod red. J. Kalińskiego, Warszawa 2010, s. 123 180 M.W. Majewski, Poszukiwania złóż ropy naftowej i gazu w Polsce (1919-1939), Annales Universitates Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica VIII (2009), s. 129-130 181 T. Filozof, Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku, Nowa Ukraina 13/2013, s. 91 182 Dz. U. z 1930 r. Nr 85, poz. 654

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Ponieważ do wybuchu II wojny światowej nie uchwalono zapowiadanej tym przepisem ustawy szczególnej, obowiązywały w tym zakresie przepisy prawne wydane pod zaborem austriackim (przemysł naftowy istniał wyłącznie na terenie dawnego zaboru austriackiego)183. W związku z tym w niniejszym podrozdziale omówione zostaną najważniejsze zagadnienia dotyczące kształtowania się tych przepisów prawnych na terenach dawnej Galicji. Pierwsza wzmianka w prawie obowiązującym na terenie Galicji dotycząca ropy naftowej pochodzi z dnia 2 sierpnia 1810 r. Wówczas w dekrecie Kamery Nadwornej z dnia 2 sierpnia 1810 r. do Drohobyckiego Sądu Górniczego pojawił się przepis, że minerały zawierające olej i żywicę ziemną (olej skalny to popularna w tym czasie nazwa ropy naftowej) należą na równi z węglem kamiennym do monarchy (regale górnicze)184. Regulacja ta wywołała spór, ponieważ wcześniej obowiązywała zasada własności gruntowej, oznaczająca, że własność ropy naftowej wypływającej z gruntu należała do właściciela gruntu i była wyłączona z powszechnego prawodawstwa górniczego. Jeszcze 17 października 1838 r. i 20 listopada 1840 r. kamera nadworna wydała rozporządzenia, w których olej skalny, żywica ziemna, asfalt i wosk ziemny są elementami regale górniczego, co wiązało się z poborem od nich dziesięciny górniczej. Jednak już 28 października 1841 r. doszło do modyfikacji stanowiska kamery, która uznała, że o ile źródła oleju skalnego nie pozostają w żadnym związku ze złożami węgla kamiennego, wosku ziemnego lub asfaltu, a wydobywanie nie odbywa się z wykorzystaniem technik górniczych, nie stanowi regale górniczego, a co za tym idzie nie jest przedmiotem nadania górniczego i może być eksploatowany przez przemysł prywatny185. Sytuacja ta ponownie uległa zmianie na gruncie powszechnej ustawy górniczej z dnia 23 maja 1854 r.186 (dalej: ustawa górnicza z 1854 r.), którego § 3 brzmiał: „Przez regalia górnicze rozumieć należy ten przywilej panującego, wskutek którego pewne minerały, znajdujące się w naturalnych pokładach, zastrzeżone są Najwyższemu Monarsze do wyłącznego niemi zarządzania. Do regaliów górniczych należą wszelkie minerały, które użytymi być mogą jako zawierające metale, siarkę, ałun, witriol lub sól kuchenną, tudzież

183

F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 401 J.A. Hibl, Austryacko-galicyjskie prawo naftowe. Zbiór ustaw i rozporządzeń dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu naftowego, opodatkowania i oclenia nafty, ustroju i postępowania władz w sprawach naftowych, poprzedzony wstępem historycznym, Lwów 1888, s. XVIII. 185 J.A. Hibl, Austryacko-galicyjskie prawo naftowe. Zbiór ustaw i rozporządzeń dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu naftowego, opodatkowania i oclenia nafty, ustroju i postępowania władz w sprawach naftowych, poprzedzony wstępem historycznym, Lwów 1888, s. XIX-XX 186 Dz. u. p. austr. Nr 146 184

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wody cementowe, grafit i żywice ziemne, nareszcie wszelkie węgle czarne i brunatne. Te minerały zowią się zastrzeżonymi”187. Wątpliwości powstały na gruncie zakresu pojęcia „żywic ziemnych”. Rozporządzenie ministerstwa skarbu z dnia 16 listopada 1860 r. L. 32782 zaliczyło olej skalny (ropę naftową) do żywic skalnych i poddało pod zakres stosowania ustawy górniczej. Na skutek protestów i działań pierwszego konstytucyjnego sejmu krajowego wprowadzono wyjątek od stosowania przepisów i pozostawiający ropę naftową właścicielowi, o ile jej wydobycie miało na celu wyrób olejów do oświetlania. Na gruncie wskazanych wątpliwości interpretacyjnych zauważono konieczność przygotowania kompleksowej regulacji dotyczącej przemysłu naftowego188.

USTAWA NAFTOWA Z 1884 R. Z inicjatywy Krajowego Towarzystwa Naftowego uchwalona została 11 maja 1884 r. ustawa naftowa, która regulowała ogół przepisów górniczych dla kopalnictwa naftowego (dalej: ustawa naftowa z 1884 r.)189.

Przepis § 1 tekstu pierwotnego ustawy brzmiał:

„W Królestwie Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i w Księstwie Bukowińskim żywcie ziemne, w szczególności nafta (olej ziemny, olej skalny, petroleum, ropa), wosk skalny (ozokeryt, wosk ziemny), asfalt, jako też minerały, które dla zawartości żywic ziemnych (bitumu) mogą służyć do użytku, ulegają z wyjątkiem bitumicznych węgli kamiennych, prawu rozporządzalności właściciela gruntu. Wydobywanie tych minerałów oddaje się pod nadzór władz górniczych. Uprawnienia górnicze na te minerały, nadane już na podstawie przepisów górniczych, utrzymuje się w mocy i ma do nich zastosowanie ustawa górnicza z dnia 23 maja 1854 (Dz. u. p. Nr 146)"190. W ten sposób ropa naftowa oraz ozokeryt (zwany wówczas woskiem ziemnym) zostały wyłączone z regale górniczego i w sposób ostateczny przyznane właścicielom gruntów, na których znajdowały się złoża tych surowców.

187

Tłum. za: J J.A. Hibl, Austryacko-galicyjskie prawo naftowe. Zbiór ustaw i rozporządzeń dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu naftowego, opodatkowania i oclenia nafty, ustroju i postępowania władz w sprawach naftowych, poprzedzony wstępem historycznym, Lwów 1888, s. 11 188 J.A. Hibl, Austryacko-galicyjskie prawo naftowe. Zbiór ustaw i rozporządzeń dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu naftowego, opodatkowania i oclenia nafty, ustroju i postępowania władz w sprawach naftowych, poprzedzony wstępem historycznym, Lwów 1888, s. XXI 189 Dz. u. p. austr. Nr 71 z późn. zm. 190 Tłum. Za: J.A. Hibl, Austryacko-galicyjskie prawo naftowe. Zbiór ustaw i rozporządzeń dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu naftowego, opodatkowania i oclenia nafty, ustroju i postępowania władz w sprawach naftowych, poprzedzony wstępem historycznym, Lwów 1888, s. 2

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Uznano te minerały za część składową gruntu, a w konsekwencji właściciel gruntu mógł swobodnie nimi rozporządzać (zasada akcesji)191. Ustawa z 11 maja 1884 r. przewidywała możliwość odłączenia prawa wydobywania tych minerałów od prawa własności na nieruchomościach, które stanowiły przedmiot wykazu hipotecznego lub części takich nieruchomości. Dla tak oddzielonego prawa dokonywano wykazu hipotecznego w odrębnej księdze naftowej, prowadzonej według przepisów ustawy z dnia 25 lipca 1871 r. o księgach gruntowych192. Wyłączone w ten sposób prawo wydobywania stanowiło samoistny przedmiot majątkowy, mogło być przedmiotem czynności prawnych między żyjącymi oraz na wypadek śmierci, możliwe było jego wyzbycie się lub obciążenie. Wszelkie czynności dotyczące nabycia, przeniesienia, ograniczenia oraz zniesienia praw rzeczowych na tym prawie również podlegały wpisowi do księgi naftowej. Wyznaczona w ten sposób powierzchnia gruntu nazywana była polem naftowym193. W ten sposób powstawała własność naftowa194. W § 4-6 ustawy wprowadzono regulacje dotyczące ustanawiania hipoteki na własności naftowej oraz kwestii obowiązywania przepisów ustawy z dnia 6 lutego 1869 r. o prawach i postępowaniu przy hipotecznym podziale nieruchomości195. Prawa i obowiązki właściciela pola naftowego wobec właściciela gruntu były uregulowane podobnie jak w prawie górniczym, co potwierdzały odpowiednie odesłania w przepisach dotyczących np. służebności czy odszkodowań. W § 9 ustawy naftowej wprowadzono również obowiązek zakładania przez właścicieli pól naftowych kas brackich, ustanowionych dla osób potrzebujących oraz wdów i sierot po górnikach, które stanowiły odpowiednik dzisiejszych ubezpieczeń społecznych i były oparte o składki pracowników196. W § 12 ustawy naftowej z 1884 r. wskazano konsekwencje sytuacji, w której właściciel pola naftowego zaniedbuje swoje kopalnie trwale i w takim stopniu, że powstaje lub może powstać niebezpieczeństwo dla osób lub dobra publicznego. Jeżeli właściciel pomimo dwukrotnego wezwania nie zastosował się do przepisów policyjno-górniczych, starostwo górnicze miało obowiązek odebrać prawo naftowe, a po uprawomocnieniu tego orzeczenia wdrożyć egzekucyjne oszacowanie pola naftowego oraz doprowadzić do jego sprzedaży. Przy czym jeżeli do licytacji nie zgłosił się żaden nabywca, albo nie zaoferowano 191

F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 401 Dz. u. p. austr. Nr 95 193 § 2 ustawy naftowej z 1884 r. 194 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 401 195 Dz. u. p. austr. Nr 18 196 Rozdział dziewiąty ustawy górniczej z 1854 r. 192

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA kwoty stanowiącej równowartość co najmniej oszacowanych części składowych kopalni i jej przynależności leżących na powierzchni, wówczas władza górnicza miała uznać miary górnicze i na powierzchni za porzucone i uznać uprawnienia górnicze za wygasłe. Wraz z ustawą naftową z 1884 r. weszła w życie regulująca kwestie szczegółowe ustawa krajowa z dnia 17 grudnia 1884 r., uchwalona przez Sejm Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim197 (dalej: ustawa krajowa z 1884 r.), a także akty wykonawcze, m.in. rozporządzenie Ministra sprawiedliwości z dnia 15 czerwca 1885 r. o zakładaniu i prowadzeniu ksiąg naftowych na mocy ustawy państwowej (L. 6599/ J. M. z 1885 r.). W zakresie właściwości, ustroju i postępowania przed organami administracyjnymi w sprawach naftowych, stosowane odpowiednio były przepisy o ustanowieniu władz górniczych. Zgodnie z ustawą z dnia 21 lipca 1871 r. o urządzeniu i zakresie działania władz górniczych198 były to następujące organy: urzędnicy rewirowi, starostwa górnicze oraz ministerstwo rolnictwa, natomiast organami pomocniczymi władz publicznych ustanowieni byli egzaminowani i przysięgli inżynierowie (miernicy) górniczy. W pierwszej instancji istniało domniemanie właściwości urzędników rewirowych, ponadto zobowiązani oni byli prowadzić dochodzenia w sprawach, w których właściwe były starostwa górnicze w przypadku delegowania tych zadań przez starostwa górnicze. Do zadań inżynierów górniczych należało wytyczanie miar górniczych, odnawianie znaków górniczych oraz oznaczania granicy w kopalniach. Z kolei starostwa górnicze w pierwszej instancji zajmowały się m.in. sprawami pozwoleń na utworzenie okręgów górniczych, nadawaniem miar górniczych, zabytków oraz miar odkrytych, a także nadawaniem koncesji na zakłady pomocnicze oraz wszczynanie dochodzeń w sprawach udzielania koncesji na główne otworzeliny, czyli sztolnie rewirowe, rozstrzyganiem sporów między stronami we wszystkich sprawach, które nie były zastrzeżone dla sądów, oraz nadzorem i władzą nad urzędnikami rewirowymi. Starostwo górnicze dla Galicji i Lodomerii wraz z księstwami Oświęcimskim i Zatorskim oraz Wielkim Księstwie Krakowskim miało siedzibę w Krakowie199, natomiast siedziby okręgów górniczych oraz urzędników rewirowych (okręgowych) od 1886 r.

197

Ustawa krajowa z dnia 17 grudnia 1884 r. dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem, regulująca prawo do wydobywania minerałów , które mogą służyć do użytku jako zawierające żywicę ziemną, Dz. u. i rozp. kr. z 1886 r. Nr 35 198 Dz. u. p. austr. Nr 77, tłum. za „Nowela naftowa” ustawa z dnia 9 stycznia 1907 r. Nr 7 Dz. u. p. i ustawa naftowa krajowa z dnia 22 marca 1908 r. Nr 61 Dz. u. i rozp. kr., Jasło 1908 199 Ustawa państwowa z dnia 21 lipca 1881 r., Dz. u. p. austr. Nr 77

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA funkcjonowały w Krakowie, Jaśle, Drohobyczu i

Stanisławowie200. Struktura ta

funkcjonowała do 1924 r.

NOWELIZACJA Z 1907 R. I USTAWA KRAJOWA Z 1908 R. Nowelizację przepisów ustawy naftowej z 1884 r. podjęto już 9 stycznia 1907 r.201 Zmiany dotyczyły m.in. wprowadzenia podziału pól naftowych na pola produkcji nafty oraz pola poszukiwania nafty, domniemanie przeniesienia wraz z prawem do wydobywania nafty prawa do jej poszukiwania oraz rozporządzania gazami powstającymi przy poszukiwaniu i wydobywaniu tych minerałów. Nowym rozwiązaniem było również wprowadzenie możliwości ograniczenia w czasie własności naftowej. Kontrakty naftowe zawierane w oparciu o ten przepis opiewały z reguły na 25 lat202. Znowelizowana ustawa państwowa delegowała na sąd krajowy uprawnienie do zawarcia w ustawie krajowej minimalnego wymiaru powierzchni kopalni, co miało być urzędowo potwierdzone przez rewirowy urząd górniczy, przy czym do powierzchni tej miały być brane pod uwagę również inne tereny naftowe nabytymi lub umownie zabezpieczonymi przez uprawnionego do wydobywania (§ 5 ustawy). Rok po nowelizacji ustawy państwowej, 22 marca 1908 r., uchwalona została krajowa ustawa naftowa (dalej: ustawa krajowa z 1908 r.)203, w której powtórzono większość regulacji, zawartych w ustawie państwowej, dotyczących zasady akcesji, własności naftowej, ksiąg naftowych, hipotek, służebności, kas brackich. Uściślono również regulacje dotyczące prawa powrotu. Polegało ono na tym, że właściciel gruntu mógł prawa naftowe przyznane osobie trzeciej uczynić zawisłymi od warunku rozwiązującego. Wprowadzony rygor umowny dotyczył najczęściej nierozpoczęcia lub nienależytego prowadzenia robót kopalnianych. Właściciel kopalni mógł wówczas skorzystać z prawa powrotu pola naftowego, które miało 200

Rozporządzenie Ministerstwa rolnictwa z dnia 20 lutego 1886 (L. 14177/896 z 1885 r.), którem zmienione zostaje rozporządzenie Ministerstwa rolnictwa z dnia 24 kwietnia 1872 r. (dz. u. p. austr. Nr 61) o okręgach i siedzibach okręgowych urzędników górniczych 201 Ustawa państwowa z dnia 9 stycznia 1907 którą w sprawie minerałów, zawierających żywicę ziemną, wydane zostają postanowienia zmieniające i uzupełniające do ustawy z dnia 11 maja 1884 Dz. u. p. Nr 71 obowiązująca w królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem i w księstwie Bukowiny (Dz. u. p. austr. Nr 7) 202 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 402 203 Ustawa Naftowa Krajowa z dnia 22 marca 1908 r. obowiązująca w Królestwie Galicyi i Lodomeryi i Wielkiem Księstwie Krakowskiem, regulująca prawo wydobywania minerałów, które nadają się do użytku z powodu zawartości żywic ziemnych, Dz. u. i rozp. kr. Nr 61, tłum. za „Nowela naftowa” ustawa z dnia 9 stycznia 1907 r. Nr 7 Dz. u. p. i ustawa naftowa krajowa z dnia 22 marca 1908 r. Nr 61 Dz. u. i rozp. kr., Jasło 1908

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA stanowić

zabezpieczenie

przed

spekulacyjnym

wykupowaniem

praw

naftowych204.

Uprawnienie to podlegało również wpisowi do księgi naftowej. W § 12 uregulowano obowiązek wpisu istotnych postanowień kontraktów zawieranych pomiędzy właścicielami pól naftowych. W § 13 z kolei poddano obowiązkowi wpisu do księgi naftowej cyfrowo lub procentowo określonych ciężarów realnych z tytułu użytkowania pól naftowych. Właściciel gruntu w zamian za odstąpienie praw naftowych otrzymywał od właściciela pola naftowego różne świadczenia, zastrzeżone w kontrakcie naftowym. Świadczenia te składały się zazwyczaj z pewnej sumy pieniężnej, uiszczanej przy zawieraniu kontraktu, jednorazowej opłaty od każdego założonego otworu (szybowe), opłaty rocznej od faktycznie zajmowanych gruntów (metrówka) oraz procentowo ustalonego udziału w wydobywanej ropie, nie obciążonej kosztami produkcji w ilości od 8 do 15 % (tzw. udziały brutto). Konkretna wartość poszczególnych opłat wynikała z występujących na tym terenie praw podaży i popytu205. Przepisy szczególne dotyczące minimalnej powierzchni pól naftowych, których możliwość uchwalenia przewidywała ustawa państwowa, zostały wprowadzone w przepisach dotyczących ruchu i zarządu (rozdział III. O ruchu i zarządzie, §30-58 ustawy krajowej z 1908 r.). Regulowały one obowiązek zgłoszenia zamiaru otwarcia ruchu kopalni w okręgowym urzędzie górniczym. Władza górnicza była zobowiązana do zakazania ruchu kopalni w sytuacjach, gdy wielkość pola naftowego dla kopalni oleju ziemnego była mniejsza niż 12.000 m2, a dla kopalni wosku ziemnego mniejsza niż 30.000 m2. Ponadto zakaz taki był wydawany, jeżeli nie zostały spełnione wymagania techniczne dotyczące odległości otworów świdrowych oraz szybów wywozowych wosku ziemnego od granic terenu kopalnianego. Paragraf ten zawierał również przepisy intertemporalne dotyczące wyłączenia tych ograniczeń dla kopalń, które zostały już zgłoszone władzy górniczej lub co do których zawarto sądownie lub notarialnie uwierzytelnione umowy dzierżawne lub eksploatacyjne przed dniem ogłoszenia ustawy. W takich sytuacjach zakaz był wydawany tylko wówczas, gdy wymiar płaszczyzny pod względem kształtu i powierzchni obszaru nie pozwalał na prowadzenie racjonalnego ruchu kopalni, co wynikało z przepisu §15 poprzednio obowiązującej ustawy krajowej z 1884 r. W dalszej części tego rozdziału uregulowano kwestie dotyczące dokumentacji koniecznej do rozpoczęcia i zatrzymania pracy kopalni, kwalifikacji wymaganych 204 205

F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 402 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 402

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA dla kierowników kopalń oleju ziemnego, kierowników kopalń wosku ziemnego i dozorców ruchu. W rozdziale IV ustawy krajowej z 1908 r. dwóch lub więcej współuczestników (wspólników) prawa wydobywania ropy naftowej. Zawarto m.in. ograniczenie wielkości udziałów (zakazane było dzielenie udziałów na mniejsze niż 1/40 całości), uregulowano solidarną odpowiedzialność wspólników, a także ustanowienia notarialnie lub sądowo pełnomocnika do doręczeń urzędowych. Ustawa ponadto zawierała uregulowania dotyczące przepisów porządkowych i pracowniczych, a także powołania przy starostwie górniczym Rady Naftowej, która miała wydawać opinie w kwestiach dotyczących ruchu kopalń minerałów żywicznych, w szczególności dotyczących środków ostrożności, jakich należy przestrzegać w celu zapobiegania niebezpieczeństwu osób i mienia, a także w kwestiach dotyczących wspierania górnictwa naftowego pod względem ekonomiczno-społecznym. Krajowa ustawa naftowa z 1908 r. jeszcze przez cały okres po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie była jednym z podstawowym dokumentem regulującym prawodawstwo w tej dziedzinie, przede wszystkim obowiązek uzyskiwania koncesji oraz stosownych zezwoleń władz państwowych na magazynowanie oraz tłoczenie ropy i jej przetworów206.

PRZEPISY UCHWALONE W II RP

Pomimo braku kompleksowej kodyfikacji prawa naftowego w II Rzeczypospolitej i utrzymania w mocy regulacji prawnej państwa zaborczego, powstał szereg aktów polskich, które regulowały częściowe zagadnienia ustawodawstwa naftowego207. Pierwszym aktem prawnym dotyczącym omawianego zagadnienia była ustawa z dnia 2 maja 1919 r. o wyłącznem upoważnieniu Państwa do zakładania rurociągów, służących do prowadzenia gazów ziemnych, regulowania produkcji i zużytkowania ich 208. Ustawa ta doprowadziła do sytuacji, w której prawo użytkowania gazów ziemnych było objęte prawem wydobywania minerałów żywicznych, ale zakładanie i eksploatowanie rurociągów

206

M.W. Majewski, Poszukiwania złóż ropy naftowej i gazu w Polsce (1919-1939), Annales Universitates Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica VIII (2009), s. 129 207 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 402 208 Dz. U. z 1919 r. Nr 39, poz. 292

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA gazowych stało się monopolem państwowym209. Monopol ten został utrzymany na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany niektórych postanowień ustawy z dnia 2 maja 1919 r. o wyłącznem upoważnieniu Państwa do zakładania rurociągów, służących do prowadzenia gazów ziemnych, regulowania produkcji i zużytkowania ich210. W sprawie koncesjonowania niektórych procesów produkcyjnych przemysłu naftowego obok rozporządzeń wykonawczych do ustawy naftowej wydanych przed I wojną światową211

obowiązywało

polskie

rozporządzenie

Ministra

Przemysłu

Handlu

w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych z dnia 28 kwietnia 1923 r. w przedmiocie koncesjonowania przemysłu zbierania i łapania kału ropnego i ropy naftowej212, w którym regulowano udzielanie koncesji na wykonywanie przemysłu zajmującego się zbieraniem i przetwarzaniem substancji ropopochodnych i ropy naftowej wyciekłych z kopalń, szybów, rurociągów i zbiorników na drogi, pola do rowów, potoków i rzek. Ustawą z dnia 1 maja 1923 r. w przedmiocie zakupu ropy bruttowej dla Państwowej Fabryki Olejów Mineralnych w Drohobyczu213 przewidywała przyznanie państwu prawa do przymusowego zakupu ropy naftowej bruttowej (czyli udziałów brutto, przysługujących właścicielowi nieruchomości, na której ustanowiona była własność naftowa) po cenie targowej (czyli przeciętnej cenie transakcji zawieranych w danym miesiącu w celu sprzedaży ropy naftowej do przeróbki wewnętrznej) dla Państwowej Fabryki Olejów Mineralnych w Drohobyczu („Polmin”). W samej ustawie zastrzeżono jej wygaśnięcie w momencie, gdy „Polmin” przestanie być własnością państwową lub nie będzie prowadzona w państwowym zarządzie. Na mocy ustawy z dnia 10 kwietnia 1924 r. w przedmiocie zakazu wywozu ropy poza obszar celny Państwa214 wzbroniony został wywóz ropy naftowej poza obszar celny Polski z wyjątkiem tych ilości ropy, które nie zostały wywiezione na poczet zawartych przez Rząd Polski umów handlowych z innymi państwami. Upoważniono Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej do zawieszania w drodze rozporządzenia na wniosek Rady Ministrów mocy

209

F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 402 Dz. U. z 1928 r. Nr 38, poz. 362 211 Rozporządzenia austriackiego ministra Przemysłu i Handlu z 23 kwietnia 1910 r. (Dz. u. p. nr 62) i 16 września 1909 r. (Dz. u. p. nr 143) 212 Dz. U. z 1923 r. Nr 49, poz. 348 213 Dz. U. z 1923 r. Nr 55, poz. 387 214 Dz. U. z 1924 r. Nr 41, poz. 435 210

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA obowiązującej tej ustawy w przypadkach, gdy zapasy ropy naftowej w kraju osiągną połowę produkcji z poprzedniego roku, nie mniej jednak niż 60.000 wagonów. Normy prawne dotyczące przechowywania i magazynowania olejów mineralnych przez zakłady przemysłowe zostały uregulowane na mocy rozporządzenia Ministrów: Przemysłu i Handlu, Pracy i Opieki Społecznej oraz Spraw Wewnętrznych z dnia 13 kwietnia 1928 r.215 Zawierało ono przepisy techniczne dotyczące opakowań poszczególnych produktów naftowych oraz ich oznaczania, a także przechowywania produktów w składach. Z kolei w ustawie z 18 marca 1932 r. w sprawie regulowania stosunków w przemyśle naftowym216 przewidziano uprawnienia nadane Ministrowi Przemysłu i Handlu w celu regulowania wydobycia i przerobu ropy naftowej. Minister ten został upoważniony do wydawania rozporządzeń i zarządzeń w zakresie wydawania, w razie uzasadnionej potrzeby, zakazów przywozu i wywozu oleju skalnego oraz zakazów przywozu produktów naftowych, podwyższania i obniżania stawek celnych oraz zwalniania od ceł tych surowców i produktów, scentralizowania w jednolitej organizacji całkowitego obrotu zagranicznego olejem skalnym oraz produktami naftowymi, regulowania cen oleju skalnego ( z wyjątkiem ropy bruttowej kupowanej przez „Polmin”), ustalania kontyngentów oleju skalnego dla poszczególnych zakładów przeróbczych, ustalania globalnych kontyngentów produktów naftowych, zarówno przeznaczonych do zbycia na rynku wewnętrznym, jak i zagranicznym oraz ich podziału między poszczególne zakłady, ustalenia norm karnych za przekraczanie tych kontyngentów, tworzenia zapasów oleju skalnego i produktów naftowych, tworzenia przymusowych organizacji przemysłu naftowego, zapobiegania marnotrawstwu naturalnych zasobów surowca naturalnego, badań i kontroli wytwórczości, obrotu i zapasów surowców i produktów naftowych, a także dysponowania funduszami przeznaczonymi na wspieranie wiertnictwa naftowego tworzonymi na podstawie tej ustawy. W Polsce międzywojennej nieznacznie zmodyfikowano strukturę administracyjną władz górniczych. Bezpośrednimi władzami nad przemysłem kopalnianym w zakresie ropy naftowej, wosku ziemnego i przemysłu rafineryjnego były trzy Urzędy Górnicze, podzielone według okręgów: w Drohobyczu, Stanisławowie i Jaśle. Władzę nadzorczą oraz odwoławczą od rozstrzygnięć pierwszej instancji stanowił Wyższy Urząd Górniczy we Lwowie. Z kolei

215 216

Dz. U. z 1928 r. Nr 53, poz. 508 Dz. U. z 1932 r., Nr 30, poz. 306

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA najwyższą władzą i ostateczną instancją odwoławczą było Ministerstwo Przemysłu i Handlu, w którym funkcjonowały Departament Górniczo-Hutniczy i Wydział Naftowy217. Niewielkie zmiany w ustawie krajowej z 1908 r. zostały wprowadzone na gruncie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 grudnia 1934 r. o unormowaniu właściwości władz i trybu postępowania w niektórych działach administracji państwowej218. Na mocy art. 78 zastąpiono wyrażenie „Minister Rolnictwa” lub „Ministerstwo Rolnictwa” zostały zastąpione wyrazami „Minister Przemysłu i Handlu”, wyrazy „starosta górniczy” i „starostwo górnicze” zastąpiono wyrażeniami „prezes wyższego urzędu górniczego” i „wyższy urząd górniczy” oraz dodano kompetencje przekazywania niektórych uprawnień przez Ministra Przemysłu i Handlu wyższym lub okręgowym urzędom górniczym. Zmiany te miały na celu uporządkowanie stanu prawnego i dostosowanie go do istniejącej w II Rzeczypospolitej praktyki i zmian nazewnictwa organów. PRÓBY KODYFIKACJI PRAWA NAFTOWEGO W II RP W międzywojennej Polsce doszło do pewnego paradoksu, gdyż z jednej strony prawo naftowe nie zostało skodyfikowane ze względu na toczące się spory o zasady obowiązujące na gruncie projektowanej ustawy, a z drugiej strony perspektywa uchwalenia kompleksowej ustawy regulującej stosunki naftowe sprawiła, że wiele zagadnień częściowych nie zostało uregulowanych normami ustawowymi, dzięki czemu wyjątkowo trwałe okazały się uregulowania wynikające z przepisów austriackich219. W 1921 r. lwowska Izba Przemysłowo-Handlowa przeprowadziła ankietę, w której respondenci mieli odpowiedzieć na dwa zasadnicze pytania: czy należy przeprowadzić pełną kodyfikację prawa naftowego, czy wystarczająca jest nowelizacja prawa zaborczego, oraz która z zasad ma stać się fundamentem prawa naftowego. Wśród propozycji wskazywano dotychczas obowiązującą zasadę akcesji (własność naftowa przynależna do gruntu), zasada regale górniczego (własność naftowa przypisana państwu) oraz traktowanie własności naftowej na tych samych zasadach co prawa na minerałach podlegających woli górniczej 220. Ta ostatnia zasada polegała na tym, że złoża naturalne nie podlegały własności gruntu i mogły

217

O. Loewenherz, Elementarz przemysłu naftowego w Polsce, Borysław 1937, s. 45 Dz. U. z 1934 r. Nr 110, poz. 976 219 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 403 220 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 403 218

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA być przedmiotem własności górniczej, nadawanej zgodnie z przepisami prawa górniczego (obowiązywało wobec nich tzw. nadanie górnicze)221. Zdecydowana większość respondentów opowiedziała się za przeprowadzeniem pełnej kodyfikacji prawa naftowego oraz za utrzymaniem zasady akcesji 222. Wyniki te były brane pod uwagę w toku dalszych prac kodyfikacyjnych. Państwowa Rada Naftowa uchwałą z dnia 14 maja 1924 r. powierzyła Krajowemu Towarzystwu Naftowemu przeprowadzenie ankiety w sprawie nowelizacji lub kodyfikacji polskiego prawa naftowego. W tym celu J. Mokry i M. Rosenberg przygotowali projekt nowej ustawy naftowej, co do której uwagi miały zgłaszać strony zainteresowane223. Projekt ten przewidywał zachowanie zasady akcesji, przy czym własność naftową utrzymywano co do prawa i poszukiwania ropy naftowej, a ozokeryt, asfalt oraz łupki bitumiczne miały być wyłączone spod własności właściciela nieruchomości i podlegać ogólnym zasadom wynikającym z przepisów ustawy górniczej z 1854 r. W projekcie przewidziano również utrzymanie podstawowych zasad dotyczących wyznaczania pól naftowych, prowadzenia ksiąg naftowych, łączenia pól naftowych, możliwości zawarcia umowy własności naftowej na czas określony, ciężarów realnych (w tym dochodów bruttowych nie przekraczających progu 20 % udziałów), stosunków wzajemnych współwłaścicieli, służebności. Przewidywano uregulowanie na gruncie ustawowym zrzeszeń właścicieli kopalń, przekazanie orzecznictwa sądowego w sprawach naftowych senatom górniczym przy sądach okręgowych we Lwowie i w Krakowie, regulację kolizji uprawnień wynikających z prawa naftowego i prawa górniczego. Zakładano zwiększenie minimalnej powierzchni pól naftowych do 15.000 m2. Ustawa miała również jak dotychczas regulować ustrój i procedurę administracji górniczej w zakresie objętym ustawą oraz przewidywać sankcje karne za niestosowanie się do obowiązków wynikających z ustawy224. W kręgu kół rządowych pojawił się jednak pogląd, opowiadający się za porzuceniem zasady akcesji i oparciu nowej ustawy o zasady woli górniczej 225. Ministerstwo Przemysłu i Handlu przygotowało nową ankietę w obliczu pierwszego od wielu lat spadku produkcji w przemyśle naftowym. Na jej gruncie postulowano zwiększenie roli rządu polskiego oraz

221

P. Gisman, Rozwój prawodawstwa górniczego w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej vol. 111, nr 43/2005, s. 71-73 222 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 403 223 Ankieta w sprawie kodyfikacji polskiego prawa naftowego, Lwów 1925, s. 3 224 Ankieta w sprawie kodyfikacji polskiego prawa naftowego, Lwów 1925, s. 5-29. 225 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 403

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA „Polminu” w organizacji eksportu ropy naftowej i produktów naftowych 226, a nawet kwestionowano funkcjonowanie zasady akcesji227. Pogląd ten doprowadził do powstania projektu ustawy naftowej z 1933 r., który opierał się na systemie stanowiącym połączenie zasady regale i systemu woli górniczej (zwanym też systemem koncesyjnym). Przedstawiano argumenty, że prawo własności gruntu wielokrotnie zostaje ograniczone za pomocą instytucji wywłaszczenia, a własność naftowa w praktyce często istnieje zupełnie odrębnie od własności gruntu, a priorytetem powinno być umożliwianie eksploatacji złóż ropy naftowej tym podmiotom, które mają niezbędną w tym zakresie wiedzę oraz możliwości228. Z uwagi na protesty, przede wszystkim właścicieli gruntu i części przedstawicieli kapitału krajowego, zaniechano dalszych prac legislacyjnych nad tym projektem i przygotowano nowy w 1937 r., zbliżający prawo naftowe do prawa górniczego i oparty na zasadzie woli górniczej. W projekcie tym znacznie ograniczano uprawnienia właścicieli gruntów, np. ustalając górną granicę udziałów bruttowych w wysokości 5 %. Również ten projekt ostatecznie nie wszedł w życie229.

PRZYCZYNY BRAKU KODYFIKACJI PRAWA NAFTOWEGO Polskie prawo naftowe w okresie II Rzeczypospolitej nie doczekało się obowiązującej kompleksowej regulacji. Pomimo intensywnych prac legislacyjnych, licznych analiz i przygotowanych projektów, a także żywiołowych dyskusji nad modelem nowej ustawy naftowej nie udało się doprowadzić do zakończenia prac przed wybuchem II wojny światowej. Stosowanie austriackiej ustawy naftowej z 1884 r., pomimo zgodnych poglądów o jego tymczasowości już od odzyskania niepodległości, trwało aż do jej ostatecznego uchylenia na mocy art. 151 wydanego przez Radę Państwa dekretu z dnia 6 maja 1953 r. – Prawo górnicze230. Biorąc pod uwagę, że weszła w życie w 1886 r. na terenie Galicji, austriacka ustawa obowiązywała przez niemal 67 lat.

226

Ankieta w sprawie aktualnych potrzeb przemysłu naftowego z dnia 28 lutego 1927 r., Warszawa 1927, s. 61 Ankieta w sprawie aktualnych potrzeb przemysłu naftowego z dnia 28 lutego 1927 r., Warszawa 1927, s. 97 228 S. Schaetzel, Nowy projekt polskiej ustawy naftowej, Przemysł naftowy, nr 17/1933, s. 2 229 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 403-404 230 Dz. U. z 1953 r. Nr 29, poz. 113 227

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Do końca istnienia II Rzeczypospolitej trwały dyskusje nad samym modelem fundamentalnych

zasad,

których

oparte

miało

być

polskie

prawo

naftowe,

co wstrzymywało realizację planów kodyfikacyjnych. Spór dotyczył przede wszystkim stosunku do zasady akcesji, którą zwalczał przede wszystkim kapitał zagraniczny, gdyż odejście od niej oznaczałoby wywłaszczenie właścicieli gruntów na rzecz tego kapitału. Z kolei obrońcy zasady akcesji twierdzili, że zasada ta po długich sporach ległą u podstaw ustaw austriackich z 1884 i 1908 r., a niesłuszne byłoby wywłaszczanie obywateli z dobrze nabytych praw231. Rząd polski, próbując forsować zasadę woli górniczej, zdawał sobie jednak sprawę, że ropa naftowa w dobie motoryzacji i jej znaczenia dla obronności kraju jest niewątpliwie surowcem strategicznym. Stąd, nie chcąc ustępować w tak szerokim zakresie kapitałowi zagranicznemu, który na tej zmianie mógłby znacznie zyskać, nie doprowadził ostatecznie do kodyfikacji polskiego prawa naftowego232.

PODSUMOWANIE Mimo iż regulacje prawne dotyczące austriackiego prawa naftowego uważano za nienadążające za rozwojem już w chwili ich uchwalania na przełomie XIX i XX w., były sformułowane na wysokim stopniu ogólności i regulowały podstawowe kwestie. Doprowadziło to do sytuacji, że w zasadzie możliwe było funkcjonowanie przemysłu naftowego w Polsce bez większych przeszkód w oparciu o te przepisy przez całe dwudziestolecie międzywojenne, a nawet dłużej – aż do 1953 roku. Pojawiające się w tym okresie częściowe regulacje polskie rangi ustawowej lub rozporządzeń miały w przeważającej części charakter techniczny lub zawierały normy regulujące interwencję państwa na rynku naftowym ze względów strategicznych. Instytucje prawne wprowadzone przez prawo austriackie dotyczące wydobycia ropy naftowej, rozwijane następnie i komentowane, miały znaczny wpływ na powstające w późniejszym okresie polskie regulacje prawne. Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego pojawiały się projekty kodyfikacji tego obszaru prawa, jednak sprzeczne interesy polskich oraz zagranicznych podmiotów zajmujących się wydobyciem ropy naftowej oraz polskiego rządu uniemożliwiły wprowadzenie zmian w życie przed wybuchem II wojny światowej. 231 232

F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 404 F. Ryszka, Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962, s. 404-405

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

SUMMARY

Despite the fact that the Austrian Imperial Petroleum Law was prepared in the end of 19th century, it remained in force in Poland until 1953, including the interwar period. This situation was caused by the high level of generality of this kind of law. The partial laws enacted by the Polish Parliament and the government in this period had only technical or referential purposes. The Austrian petroleum law had strong influence on the Polish law not only before, but also after the World War II. This law created some kind of institutions which were developed and widely commented. There were some projects of changing or codifying the Polish petroleum law, but the interests of Polish and foreign petrol companies and Polish government were dissonant. It led to a situation in which many subjects demanded a change in the petroleum law, but it was impossible to reach an agreement between them. In this situation Polish petroleum law was not codified before the Second Polish Republic collapsed during the World War II.

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Dekret z dnia 6 maja 1953 r. – Prawo górnicze (Dz. U. z 1953 r. Nr 29, poz. 113) 2. Państwowa ustawa naftowa z dnia 11 maja 1884 r. (Dz. u. p. austr. Nr 71 z późn. zm.) 3. Powszechna ustawa górnicza z dnia 23 maja 1854 r. (Dz. u. p. austr. Nr 146) 4. Rozporządzenie Ministerstwa rolnictwa z dnia 20 lutego 1886 (L. 14177/896 z 1885 r.), którem zmienione zostaje rozporządzenie Ministerstwa rolnictwa z dnia 24 kwietnia 1872 r. (dz. u. p. austr. Nr 61) o okręgach i siedzibach okręgowych urzędników górniczych 5. Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych z dnia 28 kwietnia 1923 r. w przedmiocie koncesjonowania przemysłu zbierania i łapania kału ropnego i ropy naftowej (Dz. U. z 1923 r. Nr 49, poz. 348) 6. Rozporządzenie Ministrów: Przemysłu i Handlu, Pracy i Opieki Społecznej oraz Spraw Wewnętrznych z dnia 13 kwietnia 1928 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Robót Publicznych o przechowywaniu i magazynowaniu olejów mineralnych przez zakłady przemysłowe (Dz. U. z 1928 r. Nr 53, poz. 508) 7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany niektórych postanowień ustawy z dnia 2 maja 1919 r. o wyłącznem upoważnieniu Państwa do zakładania rurociągów, służących do prowadzenia gazów ziemnych, regulowania produkcji i zużytkowania ich (Dz. U. z 1928 r. Nr 38, poz. 362) 8. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 grudnia 1934 r. o unormowaniu właściwości władz i trybu postępowania w niektórych działach administracji państwowej (Dz. U. z 1934 r. Nr 110, poz. 976) 9. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. – Prawo górnicze (Dz. U. z 1930 r. Nr 85, poz. 654) 10. Ustawa krajowa z dnia 17 grudnia 1884 r. dla Królestwa Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem, regulująca prawo do wydobywania minerałów , które mogą służyć do użytku jako zawierające żywicę ziemną (Dz. u. i rozp. kr. z 1886 r. Nr 35) 100

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 11. Ustawa Naftowa Krajowa z dnia 22 marca 1908 r. obowiązująca w Królestwie Galicyi i Lodomeryi i Wielkiem Księstwie Krakowskiem, regulująca prawo wydobywania minerałów, które nadają się do użytku z powodu zawartości żywic ziemnych (Dz. u. i rozp. kr. Nr 61) 12. Ustawa państwowa z dnia 9 stycznia 1907 którą w sprawie minerałów, zawierających żywicę ziemną, wydane zostają postanowienia zmieniające i uzupełniające do ustawy z dnia 11 maja 1884 Dz. u. p. Nr 71 obowiązująca w królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem i w księstwie Bukowiny (Dz. u. p. austr. Nr 7) 13. Ustawa z 18 marca 1932 r. w sprawie regulowania stosunków w przemyśle naftowym (Dz. U. z 1932 r., Nr 30, poz. 306) 14. Ustawa z dnia 1 maja 1923 r. w przedmiocie zakupu ropy bruttowej dla Państwowej Fabryki Olejów Mineralnych w Drohobyczu (Dz. U. z 1923 r. Nr 55, poz. 387) 15. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1924 r. w przedmiocie zakazu wywozu ropy poza obszar celny Państwa (Dz. U. z 1924 r. Nr 41, poz. 435) 16. Ustawa z dnia 2 maja 1919 r. o wyłącznem upoważnieniu Państwa do zakładania rurociągów, służących do prowadzenia gazów ziemnych, regulowania produkcji i zużytkowania ich (Dz. U. z 1919 r. Nr 39, poz. 292) 17. Ustawy z dnia 6 lutego 1869 r. o prawach i postępowaniu przy hipotecznym podziale nieruchomości (Dz. u. p. austr. Nr 18)

Wydawnictwa zwarte: 1. Ankieta w sprawie aktualnych potrzeb przemysłu naftowego z dnia 28 lutego 1927 r., Warszawa 1927 2. Ankieta w sprawie kodyfikacji polskiego prawa naftowego, Lwów 1925 3. Hibl J.A., Austryacko-galicyjskie prawo naftowe. Zbiór ustaw i rozporządzeń dotyczących górnictwa, przemysłu i handlu naftowego, opodatkowania i oclenia nafty, ustroju i postępowania władz w sprawach naftowych, poprzedzony wstępem historycznym, Lwów 1888 4. Krajewski M., Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki, Włocławek 2000 5. Loewenherz O., Elementarz przemysłu naftowego w Polsce, Borysław 1937 101

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 6. Polskie osiągnięcia gospodarcze, pod red. J. Kalińskiego, Warszawa 2010 7. Ryszka F., Historia państwa i prawa Polski 1918-1939. Część I, Warszawa 1962

Artykuły: 1. Filozof T., Przemysł naftowy na terenie zachodniej Ukrainy w XX wieku, Nowa Ukraina, nr 13/2013 2. Gisman P., Rozwój prawodawstwa górniczego w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej vol. 111, nr 43/2005 3. Majewski M.W., Poszukiwania złóż ropy naftowej i gazu w Polsce (1919-1939), Annales Universitates Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica nr VIII (2009) 4. Mierzecki R., Przemysł naftowy w Polsce w XIX i XX wieku, Analecta nr 8/2 (16) 1999 5. „Nowela naftowa” ustawa z dnia 9 stycznia 1907 r. Nr 7 Dz. u. p. i ustawa naftowa krajowa z dnia 22 marca 1908 r. Nr 61 Dz. u. i rozp. kr., Jasło 1908 6. Schaetzel S., Nowy projekt polskiej ustawy naftowej, Przemysł naftowy, nr 17/1933 Źródła internetowe: 1. Ruszaj K., Gorlicki przemysł naftowy – od powstania do współczesności http://www.muzeum.gorlice.pl/teksty/gorlicki-przemysl-naftowy.pdf

102

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

MARTA SOBIECKA233

ZWALCZANIE NIEUCZCIWEJ KONKURENCJI W II RZECZYPOSPOLITEJ

COMBATING UNFAIR COMPETITION IN THE SECOND POLISH REPUBLIC

słowa kluczowe: konkurencja, nieuczciwa konkurencja, II Rzeczpospolita, ustawa o zwalczaniu nieuczicwej konkurencji z 1926 r. keywords: competition, unfair competition, the Second Polish Republic, act on comabitng unfair competition from 1926

STRESZCZENIE Konkurencja, rozumiana jako rywalizacja podmiotów w dążeniu do osiągnięcia tego samego celu, jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju gospodarczego. Jej rozwój umożliwiają liczne akty prawne krajowe i międzynarodowe, które ułatwiają przedsiębiorcom nawiązywanie stosunków gospodarczych. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości 233

Doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (kierunek: Prawo) od 2016 roku. Absolwentka jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentka studiów magisterskich na kierunku Metody Ilościowe w Ekonomii i Systemy Informacyjne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, absolwentka studiów licencjackich International Economics w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie dofinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Dwukrotna Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Laureatka I miejsca w Szkole Głównej Handlowej w Konkursie Studencki Nobel 2015. Wielokrotna stypendystka Rektora UW oraz Rektora SGH. Obecny prezes i założycielka Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajdują się: prawo konkurencji, prawo Unii Europejskiej, prawo pracy i prawo ubezpieczeń społecznych, ekonomia pracy, prawo cywilne, prawo karne, ekonomiczna analiza prawa oraz prawo handlowe.

103

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA w 1918 r. na terenie całego państwa obowiązywały różne systemy prawne, co było bardzo niekorzystne dla prowadzenia działalności gospodarczej i handlowej. Dlatego polski rząd w pierwszych dniach 1926 r. zwrócił się do profesora Fryderyka Zolla, by jak najszybciej opracował projekt jednolitej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Ustawa, która powstała w efekcie prac była nowoczesnym aktem prawnym, który przyjął za centralne pojęcie ochronę praw podmiotowych przedsiębiorcy. W niniejszym rozdziale omówiono jej treść oraz kontekst jej powstania (krajowy i międzynarodowy).

EXTRACT Competition, understood as rivalry between two or more entities in the pursuit towards achieving the same result, is one of the factors fostering economic growth. The enhancement of the competition is developed by multiple legal acts (both on the national and on the international level). After re-gaining idependence by Poland in 1918, there were variopus legal systems operating on the Polish territory. It was very harmful for entrepreneurs conducting business activity. In the wake of such situation, the Polish government asked Professor Fryderyk Zoll to prepare draft act on combating unfair competition. The act that was created was very modern. In this chapter, the author discusses its content and the circumstances of its creation (both national and international).

WPROWADZENIE

Konkurencja od zawsze towarzyszyła działalności gospodarczej człowieka, ale jej prawdziwy rozkwit nastąpił dopiero od zapanowania gospodarki wolnorynkowej, w której zasada wolności przemysłowej i wolnego handlu doprowadziła do powstania rozwiniętej i globalnej konkurencji. Współcześnie konkurencja jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju gospodarczego. Jej rozwój umożliwiają liczne umowy międzynarodowe, które ułatwiają przedsiębiorcom nawiązywanie stosunków gospodarczych. Szczególne znaczenie ma obecnie Porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu, a także Traktat rzymski, który ustanowił Europejską Wspólnotę Gospodarczą.

104

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Pojęcie konkurencji obecnie nie jest definiowane w ustawach, nie czyni tego też obowiązująca obecnie ustawa o zwalczaniu konkurencji z 1993r. W orzecznictwie natomiast warta przytoczenia jest definicja, która została zawarta w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1991r.234: „Złożone i wielopłaszczyznowe zagadnienie konkurencji można określić jako rywalizację co najmniej dwóch podmiotów w dążeniu do osiągnięcia tego samego celu, lecz z jednoczesnym działaniem zmierzającym do uzyskania przewagi. Konkurencja gospodarcza rozumiana jako zespół środków i czynników mających ukazać atrakcyjność i siłę przedsiębiorstwa jest nieodłącznym elementem wolności handlowej i przemysłowej w warunkach gospodarki rynkowej. Jednakże nie wszystkie środki użyte w celu poparcia własnych

dążeń

walce

rozszerzenie

kręgu

odbiorców

dla

sprzedawanych

(produkowanych) towarów okazują się – w świetle obowiązujących przepisów – dozwolonymi”. Według najnowszego polskiego piśmiennictwa prawniczego przez pojęcie konkurencji rozumiemy dążenie wielu przedsiębiorców, którzy występują na tym samym rynku do osiągnięcia takiego samego celu gospodarczego, jakim jest osiągniecie zysku przez prowadzenie interesów. Konkurujący przedsiębiorcy poszerzają swój krąg klientów, co odbywa się kosztem utraty klientów przez innych przedsiębiorców235. Konkurencja pełni szereg różnych funkcji. Kieruje produkcją, zarówno, jeżeli chodzi o rodzaj wytwarzanych dóbr i stosowane metody produkcji, a także kieruje przepływem towarów oraz środków produkcji. Decyduje również o podziale środków rzeczowych, finansowych i osobowych pomiędzy przedsiębiorców. Przyspiesza także postęp techniczny. Powoduje, że bardziej wydajne i lepsze przedsiębiorstwa rozwijają się, natomiast słabe przedsiębiorstwa zostają wyeliminowane z rynku. Niestety niektóre działania przedsiębiorców na rynku doprowadzają do zakłócenia lub ograniczenia konkurencji na danym rynku. Posługiwanie się przez przedsiębiorców nielojalnymi,

nieuczciwymi

środkami

konkurowania

godzi

zarówno

interes

przedsiębiorców jak i klientów, stąd też konieczność ustanowienia przepisów prawnych, które chroniłyby klientów i przedsiębiorców przed takimi działaniami. Właśnie, dlatego w wielu państwach uchwalono regulacje, które miały zwalczać nieuczciwą konkurencję.

234 235

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1991r., sygn. II CR 445/90 Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, pod red. J. Szwaji, Legalis 2006, rozdział 1

105

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA HISTORIA ZWALCZANIA NIEUCZCIWEJ KONKURENCJI W INNYCH KRAJACH I W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM

Pierwsze regulacje dotyczące zwalczania nieuczciwej konkurencji pojawiły się już we Francji w połowie XIX wieku. Zostały one ukształtowane przez liberalną i twórczą wykładnię art. 1382 i 1383 Code civil (Kodeksu Napoleona z 1804r.). Art. 1382 stanowił o odpowiedzialności naprawczej za jakikolwiek czyn człowieka, który wyrządzał drugiemu człowiekowi szkodę z winy. Art. 1383 stanowił, że także niedbalstwo lub lekkomyślność może być podstawą do żądania naprawienia szkody. Wykładnia tych przepisów była (i jest do dzisiaj we Francji) wystarczającym środkiem do zwalczania nieuczciwej konkurencji. We Włoszech i Belgii podobnie jak we Francji nie pojawiły się początkowo odrębne ustawy, które służyłyby zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Odmiennie zwalczanie nieuczciwej konkurencji kształtowało się w Niemczech, w których uchwalono pierwszą odrębna ustawę przeciwko nieuczciwej konkurencji w 1896r. Niestety zawierała ona jedynie przepisy dotyczące pojedynczych czynów nieuczciwej konkurencji, co powodowało, że ustawa miała niewielkie znaczenie praktyczne. Spowodowało to, że zaczęto pracę nad uchwaleniem nowej ustawy, która miała poradzić sobie lepiej. W 1909r. uchwalono ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Gesetz gegen den unlauteren Wettbewerb), która prawie przez sto lat stanowiła w Niemczech podstawę do zwalczania nieuczciwej konkurencji. Podstawowym przepisem tej ustawy był § 1, który był uważany za tzw. „dużą klauzulę generalną”. Stanowił on, że kto w obrocie gospodarczym, w celach konkurencyjnych podejmuje działania, które naruszają dobre obyczaje (gute Sitten) może być pozwany o [ich] zaniechanie i o odszkodowanie. Małą klauzulę generalną zawierał zaś § 3, który zakazywał prowadzenia reklamy wprowadzającej w błąd. Oprócz tych przepisów ustawa zawierała również wyliczenie typowych czynów nieuczciwej konkurencji. Za niektóre z nich ustawa przewidywała sankcje karne oraz uregulowała niektóre kwestie procesowe i organizacyjne. Ustawa poprzez takie uregulowania skutecznie zwalczała nieuczciwą konkurencję, a także została recypowana przez wiele ustawodawstw innych państw europejskich m.in. przez Austrię w 1984r. W Wielkiej Brytanii nie wykształciło się i nie było używane ogólne pojęcie nieuczciwej konkurencji (unfair competition), co spowodowało, że kraj ten nie ma specjalnej 106

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA ustawy, która zawierałaby przepisy zwalczające nieuczciwą konkurencję. Ochrona przed działaniami nieuczciwej konkurencji udzielana jest na podstawie kliku rodzajów skarg m.in. mailcious falsehood i passing-off. Skarga passing-off pełni rolę normy generalnej zwalczania konkurencji. Skierowana jest przeciwko wprowadzającemu w błąd używaniu oznaczenia indywidualizującego, które może wywoływać wrażenie, że towar ten pochodzi od innego podmiotu. Przedmiotem ochrony w tej skardze jest renoma (goodwill) oznaczenia, która go ucieleśnia. Oprócz renomy należy wskazać dane wprowadzające w błąd i uprawdopodobnić prawdopodobieństwa wystąpienia szkód wskutek nieuczciwych działań236. W USA zwalczanie nieuczciwej konkurencji oparte było częściowo na przepisach zwartych w różnych ustawach federalnych – głównie w Federal Trade Commission Act z 1914 r., a także na orzecznictwie, które opierało się (i opiera się nadal) na equity law. Podstawę do zwalczania nieuczciwej konkurencji stanowiły (i stanowią) skargi ukształtowane w orzecznictwie poszczególnych stanów, które są podobne do prawa angielskiego237. W zakresie zwalczania nieuczciwej konkurencji w prawie międzynarodowym największe znaczenie mają: Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z 20 marca 1883r. oraz porozumienia szczególne w jej rozumieniu (art. 19 Konwencji paryskiej)238. Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z 20 marca 1883r. zobowiązuje Państwa strony do zapewnienia osobom fizycznym i prawnym skutecznej ochrony przed nieuczciwą konkurencją (art. 10bis ust. 1 Konwencji paryskiej)239. W art. 10 bis ust. 2 zawarto definicje aktu nieuczciwej konkurencji, która stanowi, że każdy akt konkurencji sprzeczny z uczciwymi zwyczajami w dziedzinie przemysłu lub handlu stanowi akt nieuczciwej konkurencji. Art. 10 bis ust. 3 wymienia trzy przykładowe działania nieuczciwej konkurencji, które powinny być zabronione: po pierwsze, wszelkie działania mogące w jakikolwiek sposób spowodować pomyłkę, co do przedsiębiorstwa, produktów albo działalności

przemysłowej

lub

handlowej

konkurenta;

po drugie, fałszywe dane

w wykonywaniu handlu, mogące narazić na utratę opinii przedsiębiorstwo, produkty, bądź działalność przemysłową lub handlową konkurenta; po trzecie oznaczenia lub dane, których używanie w handlu może wprowadzić odbiorców w błąd, co do rodzaju, sposobu 236

Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, pod red. J. Szwaji, Legalis 2006, rozdział 1 Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, pod red. J. Szwaji, Legalis 2006, rozdział 1 238 Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, pod red. A. Adamczak, A. Szewca, Warszawa 2008, s. 23 i nast. 239 Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, pod red. A. Adamczak, A. Szewca, Warszawa 2008, s. 283 i nast. 237

107

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wytwarzania, cech, nadawania się do użycia lub ilości towarów 240. Realizacja obowiązków wynikających z konwencji została oddana do dyspozycji każdemu z Państw-stron, np. poprzez wydanie odpowiedniej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Niektóre z postanowień Konwencji paryskiej mogą być w razie potrzeby bezpośrednio stosowane przez sądy Państwstron, są to w szczególności: art. 8, art. 10 ust. 2, art. 10bis ust. 2 i 3 Konwencji paryskiej241. Zgodnie z art. 19 Konwencji paryskiej porozumieniem szczególnym jest m.in. Porozumienie madryckie z 14 kwietnia 1891r. dotyczące zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów, które zostało przejrzane w Waszyngtonie 2 czerwca 1911r., następnie w Hadze 6 listopada 1925r., a później w Londynie 2 czerwca 1934r. 14 kwietnia 1891r. przyjęto również Porozumienie o międzynarodowej rejestracji znaków, które było wielokrotnie aktualizowane242. Podsumowując dotychczasowe rozważania możemy wyróżnić funkcjonowanie dwóch modeli zwalczania nieuczciwej konkurencji w XX wieku. Po pierwsze model common law, który charakteryzuje się brakiem specjalnego aktu prawnego, który służyłby zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, zaś zwalczanie nieuczciwej konkurencji zostało wypracowane przez orzecznictwo sądowe. Model ten jest obecny w krajach takich jak Francja, Wielka Brytania, USA243. Po drugie, przeciwstawnym do niego modelem jest model niemiecki, którego cechą charakterystyczną jest obowiązywanie specjalnego aktu prawnego (np. ustawy), którego celem jest zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Ustawa ta zawiera w swej treści klauzulę generalną, która określa pojęcie czynu nieuczciwej konkurencji oraz przepisy, które mają na celu stypizowanie poszczególnych deliktów nieuczciwej konkurencji244.

240

Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, pod red. A. Adamczak, A. Szewca, Warszawa 2008, s. 287-293 241 Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, pod red. A. Adamczak, A. Szewca, Warszawa 2008, s. 263 i nast., 278 i nast., 283 i nast. 242 Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, pod red. A. Adamczak, A. Szewca, Warszawa 2008, s. 393 i nast. 243 Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, pod red. J. Szwaji, Legalis 2006, rozdział 1 244 Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, pod red. J. Szwaji, Legalis 2006, rozdział 1

108

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA ZWALCZANIE NIEUCIWEJ KONKURENCJI W POLSCE PRZED ODZYSKANIEM NIEPODLEGŁOŚCI

Jedynie w zaborze pruskim istniały specjalne regulacje zwalczające nieuczciwą konkurencję – była to omówiona wyżej ustawa z 7 czerwca 1909r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W przypadku zaboru austriackiego i rosyjskiego – nie funkcjonowały żadne specjalne ustawy zwalczające nieuczciwą konkurencję245. W obu zaborach istniały jedynie partykularne akty prawne, które miały na celu zwalczanie konkretnych przejawów nieuczciwej konkurencji. Pomimo, że na terenie Królestwa Polskiego istniały ogólne kodeksowe normy odpowiedzialności za wyrządzenie szkody przez winę (art. 1382 i 1383 Kodeksu Napoleona) i analogiczne przepisy na terenie Galicji (§ 1235 ABGB) to nasza praktyka sądowa nie potrafiła zastosować powyższych przepisów do celów zwalczania nieuczciwej konkurencji246.

UNIFIKACJA REGULACJI KONKURENCJI W POLSCE

DOTYCZĄCYCH

ZWALCZANIA

NIEUCZCIWEJ

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918r. na terenie całego państwa obowiązywały różne systemy prawne, co było bardzo niekorzystne dla prowadzenia działalności gospodarczej i handlowej. W przypadku zwalczania nieuczciwej konkurencji, co już zostało powiedziane jedynie w byłej dzielnicy pruskiej istniała specjalna ustawa zwalczająca czyny nieuczciwej konkurencji. Powodowało to, że rozmaite przepisy prawne obowiązujące na terenie państwa polskiego utrudniały skuteczne zwalczanie nieuczciwej konkurencji, ponieważ czyny zwalczane kryminalnie i cywilnie w pruskiej dzielnicy, nie były niezgodne z prawem w innych dzielnicach247. Nie tylko stosunki gospodarcze wykazywały potrzebę opracowania ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji248. Do jej wydania przyczyniały się także zobowiązania

245

A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 18 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 18 247 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 18 248 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 1617 246

109

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA międzynarodowe m.in. Traktat o mniejszościach narodowych, w którym w art. 19 Polska zobowiązywała się do przystąpienia do Konwencji Paryskiej z dnia 20 maja 1883r. w przedmiocie ochrony własności przemysłowej, w której w art. 10 bis nałożono zobowiązanie na państwa sygnatariuszy zapewnienia skutecznej ochrony przeciwko nieuczciwej konkurencji. Polska podpisała Konwencję paryską, a następnie ją ratyfikowała249. Ponadto, rząd RP zawarł z Francją traktat handlowy250, w którym zobowiązał się do postarania o wprowadzenie do 10 maja 1926r. ogólnej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Przyczyny te spowodowały, że w pierwszych dniach 1926r. rząd RP zwrócił się do profesora Fryderyka Zolla, by jak najszybciej opracował projekt ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji251. F. Zoll przystąpił do pracy nad projektem i w połowie marca 1926r. przesłał gotowy projekt prezesowi Sekcji Prawa Handlowego Komisji Kodyfikacyjnej RP. W połowie kwietnia 1926r. odbyły się obrady nad projektem Sekcji Prawa Handlowego Komisji Kodyfikacyjnej RP we Lwowie252. Projekt pt. „Ustawa o prawach na przedsiębiorstwach i o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji” składał się z 43 artykułów i miał być urzeczywistnieniem zwalczania nieuczciwej konkurencji środkami właściwymi prawu cywilnemu poprzez uznanie prawa podmiotowego przedsiębiorcy. W art. 1-20 F. Zoll pragnął określić pozytywną treść prawa podmiotowego przedsiębiorcy, warunki i skutki jego powstania i alienacji253. F. Zoll uznawał prawo przedsiębiorcy za prawo rzeczowe, oparte na dobru materialnym, jakim jest przedsiębiorstwo254. Sekcja Prawa Handlowego stwierdziła, że pierwsza część projektu, która dotyczyła prawa podmiotowego na przedsiębiorstwie dotyczyła trudnych zagadnień, nad którymi praca będzie wymagała przeprowadzenia dłuższych badań, które nie mogą zostać przeprowadzone z powodu wyznaczonego przez rząd terminu255. Sekcji ostatecznie stwierdziła, że pierwsza cześć projektu powinna wejść do przyszłego polskiego kodeksu handlowego, zaś druga część projektu, może być treścią samoistnej ustawy, mającej na celu zwalczenie nieuczciwej 249

Oświadczenie Rządowe o przystąpieniu Polski do Międzynarodowego Związku Ochrony Własności Przemysłowej, Dz. U. z 1922r., Nr 8, poz. 58 250 Konwencja handlowa między Polską a Francją, podpisana w Paryżu dnia 9 grudnia 1924 roku, Dz. U. z 1925r., Nr 67, poz. 468 251 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 1 252 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 1 253 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 4 254 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 4 255 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 4

110

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA konkurencji. Spowodowało to, że Sekcja za zgodą F. Zolla uchwaliła, że prace nad pierwszą częścią projektu należy odłożyć do prac nad polskim kodeksem handlowym, zaś obecnie ograniczyć się do przedyskutowania części drugiej i przejęcia na tej podstawie projektu ustawy256. W czasie debaty nad drugą częścią projektu dokonano niewielkich i nieistotnych zmian w projekcie257. Projekt, który został uchwalony przez Sekcję został przedłożony Prezydium Komisji Kodyfikacyjnej RP, które po przyjęciu projektu w postępowaniu skróconym przez Komitet Organizacji Prac Komisji Kodyfikacyjnej, przesłało projekt Ministrowi Sprawiedliwości. Minister Sprawiedliwości przesłał projekt bez żadnych zmian Sejmowi RP wraz z uzasadnieniem, które zostało opracowane przez F. Zolla dla Komisji Kodyfikacyjnej (Druk Sejmowy nr 2448 z 1926 r.)258. Przewrót majowy wstrzymał uchwalenie ustawy w Sejmie i Senacie. Dopiero 1 lipca 1926r. został złożony wniosek do Komisji Prawniczej o przyjęcie projektu Komisji Kodyfikacyjnej RP z małymi zmianami259. 5 lipca 1926r. projekt ustawy został przyjęty w Sejmie, zaś 23 lipca 1926r. projekt został przyjęty przez Senat, który zgłosił do niego poprawki. 2 sierpnia 1926r. Sejm przyjął w części poprawki Senatu. Ustawa została ogłoszona w Dzienniku Ustaw jako ustawa z dnia 2 sierpnia 1926r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji260. Ustawa ta weszła w życie po upływie 14 dni tj. z dniem 10 października 1926r. Po ogłoszenie ustawa była krytykowana przez środowiska byłej dzielnicy pruskiej m.in. Związek Adwokatów w Poznaniu, Związek Towarzystw kupieckich w Poznaniu, które zarzucały, że uchylenie niemieckiej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1909r. bez żadnych zastrzeżeń prowadzi do niepożądanych konsekwencji poprzez uchylenie niemieckich przepisów dotyczących wyprzedaży261. Zarzucano ustawie niekonsekwencję, ponieważ w byłej dzielnicy austriackiej austriackie przepisy o wyprzedażach nie zostały uchylone262. Krytyka oscylowała głównie wobec poprawek zgłoszonych przez Senat. W związku z tym F. Zoll w porozumieniu z Prezydium Komisji Kodyfikacyjnej RP zwrócił się do Ministerstwa Sprawiedliwości z wnioskiem o wprowadzenie zmian do ustawy. Wydział 256

A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 5 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 5 258 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 5-6 259 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 6 260 Dz. U. z 1926r., Nr 96, poz. 559 261 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 11 262 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 12 257

111

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA ustawodawczy Ministerstwa Sprawiedliwości wspólnie z F. Zollem opracował następnie projekt noweli, która została ogłoszona rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 17 września 1927r.263 Rozporządzenie nie przywróciło w pełni tekstu projektu Komisji Kodyfikacyjnej, a zwłaszcza nie przywrócono mocy obowiązującej ustawie niemieckiej z 1909r., ale postarano się, by uchylenie tej ustawy zostało złagodzone poprzez wprowadzenie w byłej dzielnicy pruskiej odpowiednich przepisów w drodze rozporządzeń Rady Ministrów. Dopiero w 1930r. wydano tekst jednolity ustawy.

ZAŁOŻENIA USTAWY O ZWALCZANIU NIEUCZCIWEJ KONKURENCJI

Ustawa

zwalczaniu

nieuczciwej

konkurencji

ustanawiała

cywilno-prawne

zwalczanie nieuczciwej konkurencji z punktu widzenia podmiotowego prawa przedsiębiorcy, umożliwiając dochodzenie roszczeń tylko w przypadku naruszenia prawa przedsiębiorcy264. Głównym celem ustawy była ochrona „siły przedsiębiorstwa przyciągającej klientelę”, która była rozumiana jako właściwą danemu przedsiębiorstwu możność zyskiwania i utrzymywania odbiorców z przedmiotem, na którą oddziałuje, czyli z klientelą265. Powstanie roszczenia z art. 1 ustawy następowało przez „wdarcie się konkurenta w klientelę przedsiębiorcy”, co rozumiano jako przywłaszczenie przez konkurenta mocy danego przedsiębiorstwa do pozyskiwania klientów „celem eksploatowania jej dla własnej korzyści”266. Czyny, przez, które konkurent miał naruszać prawo własności przedsiębiorcy na przedsiębiorstwie musiały być kwalifikowane, jako czyny niebezpieczne i szkodliwe dla przedsiębiorcy267. Ustawa określała dwie grupy czynów nieuczciwej konkurencji. W art. 1 określała, że pierwszą grupę stanowią czyny, które wywołują mylne mniemanie lub są zdolne do wywołania mylnego mniemania, że pewne wytwory, towary lub świadczenia, ofiarowane

263

Dz. U, z 1926r., Nr 84, poz. 749 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 55 265 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 58 266 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 64 267 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 64 264

112

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA przez konkurenta (przywłaszczyciela) pochodzą od przedsiębiorcy268. Znamieniem wspólnym tych czynów, jest, to, że przedsiębiorca wprowadza w błąd konsumentów, którzy mają przeświadczenie, że towary pochodzą od innego przedsiębiorcy. Wprowadzenie w błąd najczęściej charakteryzuje się złą wiarą, jest czynem bezprawnym 269. Jest to actio in rem, ponieważ mamy do czynienia z przywłaszczeniem obcego mienia. Drugą grupę czynów, które zostały określone w art. 2 ustawy stanowiły czyny, zdolne do wywołania u publiczności mylnego mniemania (lub, które mogły wywoływać mylne mniemanie), że przedsiębiorstwo przywłaszczyciela jest identyczne z przedsiębiorstwem, które było chronione270. Do powstania roszczenia z art. 1 i 2 ustawy, wymagane było by czyny konkurenta posiadały obiektywną zdolność wywołania u publiczności konfuzji. Aby czyn został zakwalifikowany jak czyn nieuczciwej konkurencji nie potrzebna była subiektywna kwalifikacja konkurenta, a więc zamiar konkurenta wprowadzenia klientów w błąd271. Pokrzywdzony przez czyny nieuczciwej konkurencji zawarte w art. 1 ustawy, mógł zgodnie z art. 1 ust. 2 domagać się: zaniechania czynów; usunięcia przyczyn, które mogły wywołać pomyłki u klientów; wydania niesłusznego wzbogacenia, a także odszkodowania i zadośćuczynienia w razie złego zamiaru lub oczywistego niedbalstwa272. Art. 3 chronił przedsiębiorstwo przed wszelkimi bezprawnie wyrządzonymi szkodami, które nie były „wdzieraniem się w klientelę”. Powodowało, to, że w przeciwieństwie do niemieckiej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji czyny nieuczciwej konkurencji mógł popełnić każdy, nie tylko konkurent poszkodowanego, ale jakakolwiek osoba, np. wróg przedsiębiorcy, który był motywowany chęcią zemsty273. Czyn musiał być bezprawny, czyli sprzeczny z obowiązującym prawem, bądź dobrymi obyczajami, a zwłaszcza z uczciwością kupiecką.

268

A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 65 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 33 270 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 6566 271 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 67 272 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 111 273 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 166 269

113

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Art. 4 ustawy ustanawiał ochronę oznaczeń geograficznych, którymi mogli posługiwać się

określeni

przedsiębiorcy274.

Przez

użycie

niewłaściwych

nazw

terytorialnych

przedsiębiorca mógł wprowadzać swoich klientów w błąd co do oferowanych przez siebie towarów. Właściwe do rozstrzygania roszczeń cywilno-prawnych z art. 1-4 ustawy były sądy okręgowe, jako sądy handlowe. Zgodnie z art. 5 ust. 1 miały one wyłączną właściwość rzeczową bez względu na wartość przedmiotu sporu275. Ustawa

zawierała

również

przepisy

zwalczające

niewłaściwą

reklamę

–

wprowadzającą w błąd konsumentów. Przez reklamę zgodnie z art. 6 rozumiano wszelkiego rodzaju oddziaływanie przedsiębiorców na klientów, które było podejmowane w celu, aby zachwalanie towaru lub korzystnego charakteru świadczeń miało wywołać zainteresowanie dla stosunków handlowych danego przedsiębiorstwa. Rzeczą obojętną były środki, za pomocą, których to realizowano276. Na zasadzie upoważnienia z art. 8 ust. 1 i 2 ustawy wydano Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 października 1927r. o zakazie zawierania umów lawinowych, które zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw dnia 19 listopada 1927 r. Zakaz zawierania umów lawinowych został skierowany, tylko pod adresem jednego kontrahenta, a mianowicie po adresem przedsiębiorcy, co wynika zarówno z celu ustawy, którym jest zapobieżenie ułatwianiu przez przedsiębiorcę warunków zbytu w sposób sprzeczny z uczciwą konkurencją, jak i z zagrożenia karą jedynie skłonienia do zawarcia takich umów, a nie ich zawierania277. Umowa, która obchodzi zakaz rozporządzenia nie była nieważna ex lege. Ustawa przewidywała możność unieważnienia takiej umowy na żądanie pokrzywdzonego. Unieważnienie takiej umowy było możliwe na gruncie postępowania karnego na wypadek zasądzenia winnego z przekroczenie zakazu ustawowego. Unieważnienie umowy miało skutek ex tunc, czyli umowa była uważna za nieistniejącą prawnie od początku. Po II wojnie światowej wskutek zmiany stosunków politycznych i społecznych ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie była stosowana przez sądy i Państwowy Arbitraż

274

A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 228 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 250 276 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 259 277 A. Kraus, F. Zoll, Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929, s. 289 i nast. 275

114

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Gospodarczy. Po zmianie sytuacji politycznej w 1989r. i pojawieniu się konkurencji ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926r. była ponownie stosowana, aż do 9 grudnia 1993r., kiedy weszła w życie obecnie obowiązująca ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z dnia 16 kwietnia 1993r. Podwaliny i pewna myśl prawną położyła pod nią ustawa z 1926r.

PODSUMOWANIE

Podsumowując, należy stwierdzić, iż w Europie i na świecie w XX wieku wykształciły się różne modele walki z nieuczciwą konkurencją. Pierwsze regulacje mające na celu zwalczenie nieuczciwej konkurencji pojawiły się we Francji, jednak nie była to specjalna ustawa, ale zostały ukształtowane dzięki twórczej wykładni sądów. Pierwszym państwem, które uchwaliło specjalną ustawę do zwalczania nieuczciwej konkurencji były Niemcy. Ich ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1909r. stała się wzorem dla innych ustawodawstw, m.in. dla polskiej ustawy z 1926r. Na ziemiach polskich pod zaborami, jedynie w zaborze pruskim istniały specjalne regulacje, które miały na celu zwalczanie nieuczciwej konkurencji, zaś w pozostałych zaborach istniały ustawy, które zwalczały poszczególne czyny nieuczciwej konkurencji. Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji została opracowana z powodu dążenia do unifikacji prawa w Polsce, a także z powodu polskich zobowiązań międzynarodowych, które zostały na Polskę nałożone przez różne akty prawa międzynarodowego. Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji była nowoczesnym aktem prawnym, który przyjął za centralne pojęcie ochronę praw podmiotowych przedsiębiorcy.

115

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA SUMMARY

Concluding, it must be stated that in Europe in particular and in the whole world in general, there were developed various models of comabting unfair competition. First regulations attempting to combat unfair competition were introduced in France. But there were no written provisions – only the creative interpretation made by the courts. First country that adopted a set of written provisions in the form of an act was Germany. Their act from 1909 was a rolemodel for other countries’ legislation, including Polish act from 1926. Polish regulations were very modern and their centerpiece was protection of entrepreneurs’ personal rights.

116

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz. U. z 1926r., Nr 96, poz. 559 2. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 17 września 1927 r. w sprawie zmiany ustawy z dnia 2 sierpnia 1926 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Wydawnictwa zwarte:

1. Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, pod red. A. Adamczak, A. Szewca, Warszawa 2008 2. Kraus A., Zoll F., Polska ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z objaśnieniami, Poznań 1929 3. Paszkowski R., Powstanie prawa do znaku towarowego a ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Warszawa 1935 4. Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym. Część 3 okres międzywojenny, Kraków 2001 5. Sójka-Zielińska K., Powszechna historia prawa, Warszawa 1976 6. Stefański K., Zwalczanie nieuczciwej konkurencji w świetle prawa handlowego i administracyjnego, orzeczeń sądowych i komentarzy, Warszawa 1938

117

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

JAKUB ZYCH278 MIKOŁAJ WOJCIESZEK279

PRAWO GIEŁDOWE II RZECZYPOSPOLITEJ

STOCK EXCHANGE LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC

słowa kluczowe: giełda, prawo giełdowe, makler, II Rzeczypospolita Polska keywords: stock exchange. stock exchange law, broker, Second Republic of Poland

STRESZCZENIE

Rozdział przedstawia stan prawny oraz działalność giełd pieniężnych i towarowych w II Rzeczypospolitej Polskiej. Polski system prawny został stworzony z trzech różnych porządków prawnych państw zaborczych. Autorzy przedstawiają zarys genezy instytucji giełdy w nowożytnej Europie ze szczególnym uwzględnieniem terenów wchodzących w skład przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.

278

Student Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Działacz wielu kół naukowych, prelegent oraz organizator konferencji z zakresu prawa publicznego. Zainteresowania naukowe: prawo konstytucyjne, publiczne prawo gospodarcze, prawo podatkowe. Stypendysta Rektora UMCS oraz Marszałka Województwa Lubelskiego za wybitne osiągnięcia naukowe. 279 Student Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Działacz wielu kół naukowych, prelegent oraz organizator konferencji z zakresu prawa publicznego oraz mediacji. Zainteresowania naukowe koncentruje wokół prawa publicznego, w szczególności prawa konstytucyjnego oraz prawa gospodarczego. Stypendysta Rektora UMCS oraz Marszałka Województwa Lubelskiego za wybitne osiągnięcia naukowe.

118

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Opracowanie oparte zostało na analizie aktów normatywnych stanowiących podstawę działalności systemu giełdowego. Przedstawia ewolucję zachodzącą w aktach normatywnych na przestrzeni dwudziestolecia międzywojennego. Tekst oparty został na: ustawie o organizacji giełd w Polsce z dnia z dnia 20 stycznia 1921r., rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd, ustawie z dnia 18 marca 1935 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd. Ponadto poruszona została problematyka dotycząca zawodu, działalności oraz etyki maklera giełdowego na podstawie Rozporządzenie Ministrów Skarbu oraz Przemysłu i Hadlu z dnia 20 kwietnia 1923r.oraz

Rozporządzenia Ministra Przemysłu

i Handlu w porozumieniu z Ministrem Skarbu o powoływaniu i zwalnianiu oraz prawach i obowiązkach maklerów przysięgłych na giełdach towarowych z dnia 15 marca 1927r. Autorzy dokonują charakterystyki komparatystycznej pomiędzy dwoma różnymi rodzajami giełd to jest: pieniężnymi i towarowymi, ze szczególnym uwzględnieniem przedmiotu obrotu na danym rodzaju giełd. W tekście zaprezentowana została również szczegółowa działalność Giełdy Warszawskiej oraz giełdy towarowej w Poznaniu – poprzez ukazanie realizacji norm ogólnych zawartych w aktach normatywnych – między innymi przez przedstawienie składu liczbowego poszczególnych organów, przytoczenie danych statystycznych ukazujących udział danej giełdy w rynku. Praca została oparta na porównaniu poszczególnych instytucji prawnych, organów powołanych do wyrażenia zgody na powstanie oraz funkcjonowanie giełdy, podmiotów odpowiedzialnych za jej funkcjonowanie, organów giełdy, samorządu maklerskiego oraz zakresu ich władztwa, autonomii.

EXTRACT

Legal system in interwar Poland has been created from three different legal systems of the countries that participated in thepartitioning of Poland. The authors present the genesis of institutional exchanges in modern Europe. The chapter presents the evolution taking place in the normative acts in the interwar Poland. It encompasses: the Law on stock exchanges of January 20, 1921, the Decree of the President of the Republic of December 28, 1924 on stock exchanges and the Act of March 18 1935.

119

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA WPROWADZENIE

Instytucja giełdy kształtowała się przez setki lat. Przed wyodrębnieniem ekonomicznoprawnym giełd, kupcy gromadzili się na jarmarkach, czy targach. Rozwój stosunków handlowych spowodował ewolucję w wymianie towarów, jak również papierów wartościowych. Pierwszą nowożytną giełdą o ponadlokalnym zasięgu stała się giełda w Antwerpii, ustanowiona w 1531 roku. Termin „giełda” („bourse”) wiązać można z flamandzką rodziną Van der Beurse. Posiadany przez nich dom służył za miejsce spotkań kupców, którzy realizowali transakcje wymiany, kupna-sprzedaży, podpisywali umowy handlowe280. Niewątpliwie można zaryzykować twierdzenie, iż giełdę powołała: „ (…) do życia naturalna potrzeba stałych zgromadzeń kupców, w celu porozumienia się i dogodnego zawierania interesów”281 Warunkiem sine qua non zrozumienia mechanizmu działalności giełdy jest poznanie jej definicji. Wybitny prawnik okresu międzywojennego – Maurycy Allerhand tak ją definiował: „Giełda jest instytucją, mającą na celu umożliwienie obrotu towarami, na giełdzie, bowiem schodzą się osoby, które towar sprzedają lub kupują, a ci, którzy nie mają przystępu, zlecają innym, by ich towary sprzedali lub dla nich nabyli”282.Współcześnie giełdę papierów wartościowych można zdefiniować dwójnasób. W ujęciu ekonomicznym jest to: „ wyspecjalizowany i zorganizowany rynek, na którym dokonywane są transakcje kupna i sprzedaży papierów wartościowych i innych instrumentów finansowych. (…) w ujęciu prawnym GPW jest umiejscowioną platformą obrotu instrumentami finansowymi prowadzoną przez powołaną do tego spółkę akcyjną będącą równocześnie organizatorem rynku giełdowego”283 Pierwsza giełda pieniężno-towarowa na ziemiach polskich powstała w 1817 roku, w Warszawie. Podstawę prawną działalności było postanowienie Księcia Namiestnika z 12 kwietnia 1817 roku, o „ustanowieniu w stolicy Giełdy i instytucji meklerów”. Giełda Warszawska funkcjonowała z przerwą w latach 1917-1921

280

do 1939 roku. Obok niej,

D.T Dziuba, Giełdy i ich archetypy na ziemiach polskich, Warszawa 2006 r, s. 7 i nast. Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, tom XXIII, Warszawa 1899, s. 993 282 M. Allerhand, Kodeks Handlowy. Komentarz, Lwów 1935, s. 1028 283 Leksykon prawa finansowego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Drwiłło, D. Maśniak, R. Mroczkowski, Warszawa 2009, s.139 i nast. 281

120

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA w okresie międzywojennym funkcjonowało w Polsce sześć giełd pieniężnych: w Łodzi (1920), Lwowie (1919), Krakowie (1920), Poznaniu (1920), Wilnie (1921) oraz w Katowicach (1930/1931). Giełdy towarowe działające na ziemiach II Rzeczypospolitej mogły sprawnie funkcjonować po roku 1918, czyli odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Nadzór nad funkcjonowaniem giełd był sprawowany przez komisarzy giełdowych oraz ich zastępców, którzy byli desygnowani przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu. Od roku 1931 koordynacją giełd zajmował się Związek Giełd Zbożowo-Towarowych z siedzibą w Warszawie. W doktrynie istnieje spór, co do liczby giełd towarowych na ziemiach II Rzeczypospolitej, według Henryka Wojciechowskiego284 istniało sześć takich instytucji: w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Bydgoszczy oraz giełda włókiennicza w Łodzi. Według Włodzimierza Januszkiewicza285 w roku 1921 istniało sześć giełd, natomiast w okresie końcowym było ich osiem. Natomiast profesor Dariusz Dziuba w swej publikacji podaje, iż na ziemiach polskich dwudziestolecia międzywojennego funkcjonowało aż siedemnaście giełd towarowych oprócz wymienionych powyżej istniały również giełdy w Lublinie, Katowicach, Wilnie czy Równem na Wołyniu. W ówczesnym czasie funkcjonowały również giełdy specjalne zajmujące się konkretnymi dziedzinami gospodarki. W Bydgoszczy oraz Warszawie istniała giełda drzewna, projekt giełd branży drzewnej został utworzony również we Lwowie oraz Pińsku, jednak projektów nigdy nie zrealizowano. W Warszawie, Lublinie i Łodzi istniały giełdy mięsne, a w Wilnie giełda lniarska. Do giełd specjalnych należała również wspomniana wcześniej giełda włókiennicza w Łodzi286. Prawo giełdowe, podobnie jak inne dziedziny prawa poddane zostało ujednoliceniu. Rząd polski podjął działania mające na celu uporządkowanie prawa giełdowego, regulowanego do tej pory przez systemy państw zaborczych. Pierwszą po odzyskaniu niepodległości ustawę giełdową „O organizacji giełd w Polsce” Sejm Rzeczypospolitej uchwalił 20 stycznia 1921 r. zw. dalej Ustawą z roku 1921. Ustawa z 1921 r., jak i przepisy ją uzupełniające, zostały znowelizowane – na mocy ustawy z 31 lipca 1924 r. o naprawie Skarbu

284

H. Wojciechowski, Międzynarodowe rynki towarów i usług, Poznań 1998, s. 72 Giełdy w gospodarce światowej, red. W. Januszkiewicz, Warszawa 1991, s. 54 286 D.T Dziuba, Giełdy i ich archetypy na ziemiach polskich, Warszawa 2006 r, s. 111 i nast. 285

121

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Państwa i poprawie gospodarstwa społecznego287, jak również znowelizowane zostało Rozporządzenie Rady Ministrów z 22 grudnia tegoż roku – przez Rozporządzenie Prezydenta z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd”288. Dnia 16 marca 1926 ustanowione zostało Rozporządzenie ministra przemysłu i handlu, o warunkach należenia do giełd towarowych289 (zw. dalej Rozporządzeniem z roku 1924). 6 marca 1928 r. ogłoszone zostało konsekutywne rozporządzenie

Prezydenta

Rzeczypospolitej

zmieniające

niektóre

postanowienia

rozporządzenia z 1924 r.290, następnie „Rozporządzenie Ministrów: Przemysłu i Handlu, Skarbu oraz Sprawiedliwości z dnia 12 lutego 1930 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o organizacji giełd”, zawierające zmiany wprowadzone w marcu 1928 r291. Uchwalenie nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 23 kwietnia 1935 r tak zwanej „Kwietniowej” przyniosło wiele zmian. Na mocy jej art. 44 weszła w życie „Ustawa z dnia 18 marca 1935 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd”292(zwane dalej Rozporządzeniem z roku 1935). Zmiany te jednak dotyczyły przede wszystkim giełd towarowych.

PODZIAŁ, POWSTANIE ORAZ ROZWIĄZANIE GIEŁD

Polskie ustawodawstwo wprowadziło dychotomiczny podział giełd na pieniężne i towarowe. Zarówno giełdy pieniężne jak i towarowe były osobami prawnymi, dzięki czemu miała prawo nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zawierać umowy i zaciągać zobowiązania. W świetle ustawy z roku 1921, na podstawie art. 1 ust. 1 giełdy pieniężne podlegały Ministrowi Skarbu. Natomiast kompetencje do wydania pozwolenia na działalność takiej giełdy podzielone były pomiędzy Ministra Skarbu w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu. Na ich podstawie do wydania zgody na otwarcie giełdy pieniężnej wymagane było wcześniejsze wysłuchanie opinii właściwej Izby Przemysłowo-Handlowej. Nadmienić należy, że według ustawy z dnia 18 marca 1935 r. stanowisko Izb miało jedynie 287

Dz.U.R.P. z 1924 r., Nr 71, poz. 687 Dz.U.R.P. z 1924 r., Nr 114, poz. 1019 289 Dz. U. R.P. z 1926 r., Nr 028, poz.179 290 Dz.U.R.P. z 1928 r., Nr 27, poz. 250 291 Dz.U.R.P. z 1930 r., Nr 23, poz. 209 292 Dz.U.R.P. z 1935 r., Nr 24, poz. 163 288

122

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA charakter doradczy, nadal ostateczna decyzja należała do wyżej wspomnianych ministrów, na co wskazuje użycie przez ustawodawcę sformułowania: „według swojego uznania”. Udział przedstawicieli

samorządu

gospodarczego

zajmującego

się

reprezentacją

interesów

podmiotów gospodarczych wyłączając rzemiosło oraz rolnictwo, należy uznać za słuszną decyzję ówczesnych władz. W art. 1 ust. 2 ustawy z roku 1921 r. unormowane zostały przepisy dotyczące pozwolenia na otwarcie giełdy towarowej. Organami wydającymi pozwolenie był Minister Przemysłu i Handlu

w porozumieniu z Ministrem Skarbu. Rozporządzenie Ministrów:

Przemysłu i Handlu, Skarbu i Sprawiedliwości z dnia 12 lutego 1930 r. rozszerzało krąg podmiotów zaangażowanych w proces udzielania pozwolenia na działalność giełd towarowych, krąg ten został rozszerzony o Ministra Rolnictwa. Kompetencja ta dotyczyła jedynie sytuacji, gdy przedmiotem obrotu danej giełdy były produkty gospodarstw rolnych np. zboże. Ustawa z roku 1921 nadawała możliwość zawieszenia zebrań giełdowych jak również rozwiązania giełdy w drodze decyzji Ministra Skarbu w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu – giełdy pieniężne, względnie Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Skarbu w przypadku giełd towarowych. Rozporządzenie z 1924 rozszerzało kompetencje wyżej wymienionych ministrów o możliwość zawieszenia notowań giełdowych lub poszczególnych wartości, jak również wprowadziło możliwość zawieszenia obrotu konkretnymi wartościami i ich notowaniami. Novum była konieczność wysłuchania rady giełdowej w przypadku procedury rozwiązania giełdy. Art. 1 ust. 4 ustawy z dnia 20 stycznia 1921 r. statuuje przedmiot działalności giełdy pieniężnej. Ustawodawca zastosował numerus clausus elementów stanowiących przedmiot obrotu na giełdach: papiery wartościowe urzędowo notowane, weksle, czeki, przekazy, waluty, monety i szlachetne kruszce. Następna regulacja prawna z 1924 roku wyszczególniła gatunki kruszców tj.: złoto i srebro. Maurycy Allerhand zaliczał do wspomnianego katalogu również platynę293. Wspomnianą wyżej ustawą z 1921 r. został wprowadzony przedmiot obrotu na giełdach towarowych. Stanowił on katalog negatywny, obejmujący wszystko co nie podlegało obrotowi na giełdach pieniężnych.

293

M. Allerhand, Kodeks Handlowy. Komentarz, Lwów 1935, s. 1028

123

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA NADZÓR NAD OBROTEM GIEŁDOWYM

W myśl art. 2 ustawy z 1921 roku unormowany był nadzór nad giełdą, który sprawowany był przez rząd za pośrednictwem komisarza giełdowego lub jego zastępcy. Mianowani oni byli dla każdej giełdy przez odpowiedniego ministra. Zakres czynności komisarza giełdowego ujęty został w katalogu otwartym, na co wskazuje użycie sformułowania w „szczególności”. Ustawodawca wskazując przykłady wymienia te czynności, które uznaje za typowe dla procesu kontrolowania giełdy, są to: dozór nad stosowaniem przepisów i wykonywaniem czynności giełdowych, troszczenie się o usuwanie nadużyć na giełdzie, udział w obradach rady giełdowej, zawieszenie wszelkich uchwał sprzecznych uchwał sprzecznych z ustawą lub statutem. W przypadku ostatniego uprawnienia miał on obowiązek przedstawienia zawieszonej uchwały właściwemu ministrowi. Ministerialna kontrola pozwala uniknąć aberracji przy wykonywaniu działalności komisarza giełdowego, zaś ośmiodniowy termin wymuszał niezwłoczne działanie odpowiedniego organu. W sytuacji niedochowania wyżej wspomnianego terminu uchwała stawała się ważną. Novum

sprawowaniu

nadzoru

wprowadzało

rozporządzenie

1924

Doprecyzowało ono rolę właściwego ministra, odchodząc od sprawowania nadzoru przez ciało kolegialne, jakim był rząd. Pozycja komisarza giełdowego została znacznie wzmocniona poprzez nadanie mu uprawnień do występowania z wnioskiem o wytaczanie spraw dyscyplinarnych, składanie wniosków do rozpatrzenia przez radę giełdową. Koszty działalności nadzoru państwowego zostały umocowane w ustawie - obciążały one fundusze danej giełdy.

CZŁONKOWIE GIEŁDY

W świetle ustawy z 1921 roku członkiem giełdy pieniężnej mógł zostać każdy, kto handlował przedmiotami dopuszczonymi do obrotu zgodnie z art. 1 wskazanej ustawy. Istotnym ograniczeniem uzyskania członkostwa było prowadzenie przedsiębiorstwa w miejscowości siedziby giełdy. Ponadto rada giełdy mogła przyjąć w poczet członków osoby miejscowe i zamiejscowe na warunkach określonych w statucie danej giełdy. 124

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Ponadto ustawa zawierała katalog podmiotów wyłączonych z możliwości ubiegania się o członkostwo, do grupy tej należeli: duchowni, wojskowi, urzędnicy państwowi i samorządowi, sędziowie oraz urzędnicy instytucji państwowych i samorządowych. Ponadto niewypłacalni na czas postępowania upadłościowego, jak również winni bankructwa po zakończeniu procedury upadłościowej prostego lub podstępnego, skazani za zawodowe przemytnictwo lub lichwę, pozbawieni wyrokiem sądowym praw wyborczych lub pozbawieni honorowych praw obywatelskich. Wykluczeni orzeczeniem komisji dyscyplinarnej z każdej giełdy oraz osoby ubezwłasnowolnione. Zastosowanie tak szerokiego katalogu wyłączeń gwarantowało autonomie od władzy cywilnej, wojskowej i wpływów Kościoła oraz innych związków wyznaniowych. Co więcej gwarantowało bezpieczeństwo obrotu giełdowego przez wykluczenie jednostek niegwarantujących należytej staranności w wykonywaniu obowiązków członka giełdy. Zgodnie z rozporządzeniem z roku 1924 członkami giełd pieniężnych mogli być wpisani do rejestru handlowego kupcy i spółki handlowe. Definicja legalna kupca rejestrowego została ustanowiona dopiero w roku 1934, w Kodeksie Handlowym 294 w art. 4: „ Kupiec, który prowadzi przedsiębiorstwo zarobkowe w większym rozmiarze, jest kupcem rejestrowym”. Zgodnie zaś z art. 6 Kodeksu Handlowego, kupiec rejestrowy obowiązany był wpisać się do rejestru handlowego. Ponadto, o przyjęciu w poczet członków giełdy podobnie, jak w ustawie z 1921r. decydowała rada giełdy w zakresie uregulowanym w statucie. Nadmienić należy, iż Rozporządzenie z 1924 roku wprowadziło procedurę odwoławczą od negatywnej decyzji rady giełdowej. Procedura ta dotyczyła jedynie osób prowadzących przedsiębiorstwo bankierskie na podstawie koncesji wydanej przez rząd lub spółdzielni kredytowej działającej na podstawie zezwolenia wydanego przez Ministra Handlu na wykonywanie czynności giełdowych. Instytucją właściwą do rozpatrzenia odwołania była izba handlowa właściwa ze względu na miejsce położenia giełdy. W przypadku jeżeli giełda położona była na obszarze nienależących do właściwości miejscowej żadnej izby handlowej, odwołanie kierowane było do Ministra Skarbu. Decyzja właściwej izby handlowej, względnie ministra w powyższych kwestiach była ostateczna. W przypadku zbycia własności przedsiębiorstwa należącego do członka giełdy osoby fizycznej, lub spółki nieposiadającej osobowości prawnej oraz zmiany prawnej organizacji 294

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks Handlowy, Dz.U. z 1934 nr 57 poz. 502

125

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA przedsiębiorstwa, skutkowało to utratą członkostwa giełdy. W przypadku zmiany przedmiotu działalności przedsiębiorstwa decyzja o utracie członkostwa w giełdzie należała do rady giełdy. Wartym uwagi jest fakt, iż członkowie mogli być zastępowani na giełdzie przez wpisanych do rejestru handlowego i zatwierdzonych przez radę giełdową: zarządców spółek handlowych o osobowości prawnej oraz prokurentów posiadających prawo samoistnego zastępstwa na giełdzie. Oprócz dwóch wymienionych powyżej sytuacji zastępstwa akt normatywny zawierał ułatwienie dla przedsiębiorstwa bankierskiego działającego na podstawie koncesji rządowej. Mogli być oni zastępowani przez prawnie umocowanych pełnomocników niespełniających warunków wymienionych powyżej, za których działalność odpowiadali bez ograniczeń. W przypadku spółek handlowych nieposiadających osobowości prawnej liczba zastępców na giełdzie została ograniczona do jednej osoby. Dzięki zastosowaniu tego typu regulacji usprawniona została działalność przedsiębiorców przy obrocie instrumentami finansowymi na rynku giełdowym. W przeciwieństwie do ustawy z roku 1921, w brzmieniu rozporządzenia z roku 1924 członkami lub ich zastępcami nie mogli zostać skazani prawomocnie na podstawie ustaw penalnych obowiązujących w państwach zaborczych za wybrane przestępstwa związane głównie z obrotem handlowym. Co więcej zmianie uległy przepisy dotyczące winnych bankructwa dłużników niewypłacalnych oraz członków wykluczonych przez radę giełdy na okres 3 lat po odbyciu kary. Wprowadzono w ten sposób temporalny okres karencji gwarantujący możliwość ubiegania się o członkostwo w giełdzie. Był to system bardziej liberalny w porównaniu do regulacji z 1921 roku. Rozporządzenie z roku 1924 uregulował kwestię wyjątku od katalogu wyłączeń podmiotowych dotyczących czynnych wojskowych oraz

urzędników

państwowych,

którzy

mogli

zastępować

giełdzie

zakłady

i przedsiębiorstwa państwowe oraz władze lub urzędy. W przypadku giełd towarowych ustawodawca lakonicznie przedstawia kwestię członkostwa w tego rodzaju giełdach. Przepisy zostały uregulowane w aktach wykonawczych, wydawanych przez właściwych ministrów na podstawie normy kompetencyjnej zawartej w głównych aktach normatywnych regulujących prawo giełdowe II Rzeczypospolitej Polskiej. Na podstawie ustawy z 1921 roku oraz rozporządzenia z 1924 byli to: Minister Przemysłu i Handlu wraz z Ministrem Skarbu. Analogicznie do kwestii otwarcia giełdy rozporządzenie z 12 lutego 1930 poszerzyło krąg podmiotów biorących udział w wydaniu 126

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA decyzji o Ministra Rolnictwa w przypadku obrotu produktami gospodarstw rolnych na giełdach towarowych.

STATUT GIEŁDY

Na podstawie art. 17 ustawy z 1921, działalność giełdy opierała się na statucie, wydawanym na podstawie ustawy, zatwierdzonym przez właściwą władzę. Dzięki zastosowaniu aktów wewnętrznie obowiązujących, ustawodawca pozostawił dopasowanie przepisów powszechnie obowiązujących do specyfiki działalności danej giełdy. Jednocześnie oparcie statutów o prawo powszechnie obowiązujące, jak również kontrole odpowiedniego ministra gwarantowały bezpieczeństwo obrotu giełdowego i jego ujednolicenie na terytorium całego państwa. Na podstawie ustawy statut giełdy powinien obejmować oznaczenie rodzaju giełdy oraz zakres przedmiotowy obrotu giełdowego. Prawa i obowiązki członków giełdy oraz warunki członkostwa osób posiadających przedsiębiorstwo w miejscowości siedziby giełdy jak również osób niespełniających warunku właściwości miejscowej przyjętych w poczet członków przez radę giełdy. Statut regulował także szereg kwestii administracyjnoorganizacyjnych do których zaliczało się: wysokość opłaty członkowskiej oraz sposoby jej uiszczania, przepisy o zebraniach giełdowych, zasady wyboru władz giełdy oraz katalog kompetencji. Co więcej warunki ważności uchwał rady oraz sposób ich promulgacji, jak również skład komisji dyscyplinarnej i rozjemczej oraz sądów rozjemczych, sposób postępowania przed wyżej wymienionymi organami giełdy. Ponadto działalność polegającą na rozdysponowaniu środków uzyskanych z egzekucji należnych kar wymierzonych przez radę giełdy oraz przeznaczenie majątku giełdy w wypadku jej rozwiązania. Nowelizacja prawa giełdowego z roku 1924 wyeliminowała z obligatoryjnych postanowień statutu sposób dysponowania środkami uzyskanymi z kar.

127

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA ORGANY GIEŁDY

Nadanie częściowej autonomii w zarządzaniu obrotem instrumentami finansowymi na giełdzie, wymagało powołania odpowiednich organów. Według ustawy z 1921 wszyscy członkowie giełdy tworzyli ogólne zgromadzenie członków, do zakresu jego działań należały: wybór członków rady giełdowej, komisji rozjemczej, zatwierdzenie zamknięć rachunków giełdy. Rada giełdowa powoływana była do zarządzania sprawami giełdy, pełniąc tym samym rolę organu wykonawczego, mogła liczyć od 8 do 36 osób. Dokładną liczbę członków określał statut giełdy. Występował dualny system wyboru: głosowanie bezpośrednie – w przypadku, gdy liczba członków giełdy była mniejsza niż 300, głosowanie pośrednie – gdzie wybór odbywał się przez reprezentantów, gdy giełda miała więcej niż 300 członków. Wartym uwagi jest fakt, iż ilość reprezentantów nie mogła przekraczać 300 osób. Nowo wybrani członkowie rady giełdowej musieli uzyskać akceptację właściwego ministra nadzorującego giełdę. W terminie 6 tygodniowym od daty odmowy zatwierdzenia członka, należało przeprowadzić nowe wybory, mające na celu uzupełnienie tych miejsc. Niezatwierdzeni członkowie tracili bierne prawo wyborcze na czas danego okresu wyborczego, co skutecznie uniemożliwiało im ponowne kandydowanie na członka rady. W przypadku trzykrotnego niezatwierdzenia wybranych członków rady, właściwy minister mógł powołać na członka rady giełdowej, dowolnie wybranego członka giełdy. Kandydowanie na członka rady giełdy ograniczały dwa cenzusy – obywatelstwa oraz wieku. Minimalnym wiekiem uprawniającym do ubiegania się o członkostwo w radzie było ukończenie 30 roku życia. Ponadto wybrani mogli być tylko i wyłącznie obywatele Rzeczypospolitej Polskiej. Rada giełdowa wybierała ze swego grona prezesa i przynajmniej jednego wiceprezesa oraz członków, którzy pełnili specjalne obowiązki. Prezes oraz jego zastępcy, byli przedstawicielami giełdy na zewnątrz oraz pełnili funkcje kierownicze w radzie. Do obowiązków rady giełdowej należało: zarządzanie funduszami oraz sprawami administracyjnymi giełdy, ustalanie terminów posiedzeń organów giełdy, ustanawianie zwyczajów giełdowych oraz ich przedstawianie właściwemu ministrowi, kwalifikowanie 128

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wartości dopuszczonych do obrotu oraz ich zawieszanie, wyznaczanie kursów i cen oraz ustalanie ceduły giełdowej, udzielanie na żądanie władz sprawozdań z działalności giełdy, przedstawianie właściwemu ministrowi uchwał oraz rezolucji dotyczących rozwoju i promocji handlu, czuwanie nad prawidłowym przebiegiem transakcji wchodzących będących częścią obrotu giełdowego, zgodnie z obowiązującymi ustawami oraz zwyczajami. Należy nadmienić, iż rada giełdy realizowała funkcję porządkową, polegającą na usuwaniu z gmachu giełdy nieumocowanych pośredników oraz nadzorowaniu przestrzegania porządku na zebraniach i zgromadzeniach giełdowych. Niewątpliwie rada giełdy realizowała swoje uprawnienia na polu kreacyjno-kadrowym poprzez przyjmowanie nowych członków giełdy, wykluczanie osób, które utraciły przymioty predestynujące ich do roli członków giełdy, egzaminowaniu kandydatów na maklerów giełdowych. Do kompetencji rady należało również przedstawienie właściwemu ministrowi uchwał związanych z zatwierdzeniem, bądź zmianą statutu. Rada giełdowa wybierała ze swojego grona komisję dyscyplinarną, rozstrzygającą zarzuty natury etycznej wobec członków giełdy. Postępowanie mogło zakończyć się wymierzeniem jednej z czterech kar: nagany, kary pieniężnej, temporalnym zawieszeniem w prawach członka oraz zupełnym wykluczeniem. W przypadku zawieszenia, wykluczenia, jak również wysokiej kary pieniężnej przysługiwało zasądzonemu prawo odwołania do rady giełdowej, w terminie 3 dni, ze skutkiem zawieszającym. Spośród członków giełdy wybierano komisję rozjemczą, w sposób analogiczny, jak członków rady giełdowej. Liczba członków komisji rozjemczej powinna być większa od liczby członków rady giełdowej, w granicach określonych przez statut giełdy. Przepisy określające rozstrzyganie sporów wynikających z transakcji giełdowych miały charakter dyspozytywny. Komisja rozjemcza pełniła swoją funkcję tylko w przypadku, jeżeli umowa pomiędzy stronami nie regulowała inaczej tej kwestii. Do czasu ujednolicenia postępowania przed sądami, kwestie prawomocności i wykonalności wyroków sądów rozjemczych oparte były na ustawodawstwie krajów zaborczych. Rada giełdy była obowiązana do sporządzenia zamknięcia rachunkowego z końcem roku kalendarzowego, zaś najpóźniej do końca kwietnia następnego roku przedstawiała ona zgromadzeniu ogólnemu członków sprawozdanie z prowadzonej przez siebie czynności. Po przyjęciu sprawozdania przez ogólne zgromadzenie, rada giełdowa obowiązana była do przedstawienia go właściwemu ministrowi. 129

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA W rozporządzeniu z roku 1924 ustawowa minimalna liczba rady giełdy wzrosła z 8 do 9 członków, pozostawiając maksymalną liczbę członków bez zmian. Doprecyzowano sposób wyboru członków rady giełdowej oraz ich zastępców, wprowadzając system prostej większości głosów obecnych. Jednak każda giełda mogła w swym statucie ustanowić odmienny sposób wyboru reprezentantów do rady. Zrezygnowano także z dwutorowego systemu wyborów, jednakże jak wskazano wyżej, giełdy mogły fakultatywnie ustanowić wybory pośrednie przez reprezentantów. Zmianie uległa liczba odmów zatwierdzenia członków giełdy z trzech do dwóch, które uprawniały odpowiedniego ministra do wskazania członków giełdy. Rozszerzono uprawnienia rady giełdowej, między innymi o wykluczanie członków z giełdy za niewykonanie wyroku sądu rozjemczego. Rozszerzone zostały uregulowania o charakterze formalnym.

Unormowano,

iż postępowanie przed sądem rozjemczym jest jawne w stosunku do członków giełdy i osób, które występują na giełdzie. Ustawodawca uregulował jednak wyłączenia od zasady jawności w przypadku gdy mogła ona zagrozić publicznemu porządkowi lub też zachodziła uzasadniona obawa, że mogłaby być nadużyta w celu przeszkadzania w rozprawie albo w celu utrudniania stanu faktycznego sprawy. Ustawa z roku 1935 wprowadziła szereg zmian, głownie o charakterze redakcyjnym. Poszerzyła ona możliwość wyboru członka rady giełdowej oraz ich zastępców z list kandydatów przedstawionych przez grupy zawodowe członków giełdy. Decyzja nie była obligatoryjna i zależała od uwzględnienia jej w statucie giełdy. Ponadto, w przypadku dwukrotnego braku akceptacji przez ministra kandydata na stanowisko członka rady giełdowej wprowadzono możliwość zaniechania przeprowadzania nowych wyborów. Warunkiem była odpowiednia uchwała ogólnego zgromadzenia członków giełdy upoważniająca radę giełdową do przedstawienia w terminie 6 tygodni od dnia odmowy zatwierdzenia nowych kandydatów w miejsce niezatwierdzonych. Mogli nimi być dotychczasowi członkowie rady giełdy, bądź ich zastępcy według kolejności największej ilości głosów otrzymanych przez nich w pierwszych wyborach. Co więcej, ustawa z roku 1935 regulowała powstanie prezydium giełdy. W skład organu wchodzili: prezes wraz z wiceprezes (wiceprezesami). Statut giełdy mógł określić, które ze swych zadań rada giełdowa może na mocy uchwały przekazać prezydium rady giełdowej, względnie prezesowi lub jego zastępcy. Odnośnie do giełd towarowych 130

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA przekazanie kompetencji rady dotyczących dopuszczenia uczestników giełdy do transakcji giełdowych zostało ograniczone do osób będących w lokalu giełdy, „w czasie giełdowym”. Ustawa z 1935 roku rozstrzygnęła podstawę prawną dotyczącą kwestii dotąd nieunormowanych rozporządzeniem czy regulaminem. Do sądu rozjemczego miały zastosowanie odpowiednie przepisy kodeksu postępowania cywilnego295 o sądach polubownych, przy czym za sąd państwowy w myśl art. 506 k.p.c uważano sąd właściwy rzeczowo siedzibie giełdy.

MAKLERZY

Rozporządzenie z roku 1921 unormowało instytucję maklera. Do czasu wejścia w życie powyższego aktu oraz wydanych na jego podstawie przepisów o charakterze wykonawczym, prawa i obowiązki dotyczące maklerów regulowały akty prawne państw zaborczych. Maklerzy, jako jedyni powołani byli do pośredniczenia przy transakcjach giełdowych. Należy przy tym zauważyć, iż rozporządzenie definiowało w art. 19 transakcje giełdowe jako: „ takie interesy, które zawarto w publicznym lokalu giełdowym, w oznaczonej porze giełdowej i co do przedmiotów obrotu, któremi na danej giełdzie wolno handlować i które wolno na niej notować”. Ustalenie liczby maklerów stanowiło prerogatywę rady giełdy. Ustawodawca nie narzucał żadnych limitów, jednakże poprzez użycie sformułowania: „w razie potrzeby” wymagał, aby liczba zatrudnionych na giełdzie maklerów była wystarczająca do sprawnego obrotu na giełdowym parkiecie. Kwalifikacje, sposób powoływania i zwalniania maklerów oraz prawa i obowiązki uregulowane zostały w drodze uchwalenia przepisów wykonawczych. Pracę maklerów giełd towarowych początkowo regulowało rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu oraz Ministra Skarbu z 31 sierpnia 1921 r.296 . Wedle powyższego aktu maklerem mógł być jedynie obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, który ukończył 35 lat. Górna granica wieku wynosiła 70 lat. Kandydat na stanowisko musiał legitymować się doświadczeniem w pracy, jako samodzielny kupiec bądź zajmowaniem przez długi czas 295

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. - Kodeks Postępowania Cywilnego, Dz.U. 1930 nr 83 poz. 651 296 Dz.U. 1921 nr 82 poz. 573

131

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA kierowniczego stanowiska w bankowości, handlu lub przemyśle, ewentualnie posiadać odpowiednie kwalifikacje do pełnienia takich stanowisk. Od kandydatów wymagano także: znajomości języka polskiego w mowie i w piśmie, wiedzy z zakresu prawa handlowego, orientacji w zakresie miejscowych zwyczajów rynkowych, cen i gatunku towarów będących przedmiotem obrotów na danej giełdzie. Maklerzy objęci byli zasadą incompatibilitas. Niedozwolone było łączenie funkcji członka giełdy z byciem maklerem. Zatwierdzeni kandydaci wzywani byli do oficjalnego złożenia przysięgi oraz do podpisania zobowiązania, iż poza pracą maklera nie będą się zajmowali handlem, przemysłem, jak również nie będą współpracować w przedsiębiorstwach przemysłowych oraz handlowych w charakterze stałych pełnomocników, urzędników. Nakaz niepołączalności dotyczył również uczestniczenia w spółkach giełdowych, firmowokomandytowych z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółkach akcyjnych. Przed rozpoczęciem swych obowiązków zobowiązani byli wykupić odpowiednie świadectwo przemysłowe, ewentualnie kartę przemysłową. Maklerzy obowiązani byli samodzielnie wykonywać swoje obowiązki. Ponadto przepisy wykonawcze nakładały na nich szereg obowiązków, związanych przede wszystkim z zachowaniem bezstronności, tajemnicy służbowej oraz przestrzegania powinności fiskalnoskarbowych. Zabronione zaś mieli min.: dokonywanie transakcji we własnym imieniu, tendencyjne

namawiania

stron,

celu

dokonania

interesu,

czy

branie

udziału

w czynnościach niepodlegających kontroli rady giełdowej. Maklerzy mogli ze swego grona wyłonić starszego maklera oraz jego zastępcę. Wybór na stanowisko funkcyjne nie powodował utraty prawa do zajmowania się pośredniczeniem. Pełnili oni funkcje o charakterze administracyjnym wobec maklerów oraz posiadali prawo głosu doradczego radzie giełdy, jak również pełnili funkcje wykonawcze wobec rady giełdy. Uregulowania dotyczące praw i obowiązków maklerów na giełdach pieniężnych, wprowadziło Rozporządzenie Ministrów Skarbu oraz Przemysłu i Handlu z dnia 20 kwietnia 1923.297 Zbieżnie do regulacji dotyczących maklerów giełd towarowych z 1921, przedstawione zostały warunki ubiegania się o stanowisko maklera oraz zakres kompetencji. Korzystną zmianą było odejście od pełnego zakazu prowadzenia przez maklera działalności handlowej bądź przemysłowej. Za zgodą komisarza giełdowego rada giełdy mogła w drodze 297

Dz.U. 1923 nr 53 poz. 372

132

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wyjątku zezwolić na prowadzenie wyżej wymienionych działalności, o ile przedmiot działalności przedsiębiorstwa nie wpływał negatywnie na bezstronność maklera przy wykonywaniu obowiązków. Pozwolenie to wydawane było warunkowo, mogło być również w każdym momencie odwołane z powodu niedopełnienia warunków lub zmiany prawnej organizacji prowadzonego przedsiębiorstwa. Warunkiem koniecznym była zgoda komisarza giełdowego. Rozporządzenie z 1923 precyzowało sposób wyboru starszego maklera oraz jego zastępcy. W przypadku, gdy liczba maklerów była mniejsza niż dwie osoby nie przeprowadzano wyborów zastępując je wyznaczeniem maklera przez radę giełdową. Wybory oraz wyznaczenie podlegały zatwierdzeniu przez Ministra Skarbu. W 1927 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Skarbu o powoływaniu i zwalnianiu oraz prawach i obowiązkach maklerów przysięgłych na giełdach towarowych298. Do kluczowych zmian należy zaliczyć inny zakres wiekowy uprawniający do ubiegania się o funkcję maklera tj.: od 30 do 60 lat. Wprowadzono również wymóg złożenia egzaminu maklerskiego z oceną pozytywną. Ostatnią

regulacją

prawną

dotyczącą

działalności

maklerów

było

Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z 7 marca 1938 r. o maklerach przysięgłych na giełdach towarowych299. Do najważniejszych zmian można zaliczyć poszerzenie wymagań dla kandydatów ubiegających się o funkcję maklera o średnie wykształcenie oraz nieskazitelną opinię. Ponadto zawód maklera został uznany zawodem uznania publicznego. Novum stanowiło wprowadzenie możliwości ubiegania się o stanowisko maklera na więcej niż jednej giełdzie.

298 299

Dz.U. 1927 nr 32 poz. 292 Dz.U. 1938 nr 23 poz. 203

133

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA FUNKCJONOWANIE

GIEŁDY

PIENIĘŻNEJ

PRZYKLADZIE

GIEŁDY

WARSZAWSKIEJ

Giełda w Warszawie zaczęła funkcjonować od stycznia 1921 r. Jej nazwę zmieniono na: „Giełdę Pieniężną w Warszawie”. Statut tej giełdy został zatwierdzony 4 listopada 1921 roku. Siedziba giełdy znajdowała się na ulicy Królewskiej, u wylotu Marszałkowskiej na krańcach Ogrodu Saskiego. Zgodnie ze źródłami prawa giełdowego pośrednictwem w obrocie giełdowym zajmowali się wyłącznie maklerzy zatwierdzeni przez Ministra Skarbu. W roku 1927 na warszawskim parkiecie pracowało 27 maklerów, natomiast w 1934 roku 16 maklerów. Ich działalność była odpłatna – pobierano tzw. kurtaż. Stawki uzależnione były od rodzaju instrumentu. Przy kupnie-sprzedaży walut wynosiły 0,1‰, zaś przy transakcjach dotyczących obligacji i listów zastawnych stanowiły 1‰. Natomiast kurtaż właściwy dla obrotu akcjami wynosił 1,5‰. Zgodnie ze zwyczajami panującymi na giełdach w Warszawie, Łodzi i Wilnie prowizję maklerską płaciła każda ze stron. W odmienny sposób zapłaty kurtażu uregulowano na giełdach w Poznaniu, Krakowie oraz we Lwowie, gdzie obie strony płaciły po połowie300. W czasie giełdowym zebrania giełdy odbywały się dwa razy dziennie. Przewodniczył nim dyżurny członek rady. Każde zebranie podzielone było na dwie sesje: pierwsza dotyczyła transakcji papierami wartościowymi, zaś druga transakcji walutami i dewizami. W 1928 roku zebrania odbywały się od godziny 11.15 do 13.00, natomiast w roku 1934 między 13.00 a 14.00. Rada Giełdy Warszawskiej liczyła 18 członków wybieranych na trzyletnią kadencję. Spośród członków Rady Giełdy wybierano prezesa i jego zastępców. W roku 1923 jej prezesem był Stanisław Karpiński, a jego zastępcami Stanisław Gustaw Brun i Stanisław Lubomirski. Do innych organów działających na warszawskim parkiecie należy zaliczyć komisję dyscyplinarną składającą się z 5 członków i trzech zastępców, Komisję Rozjemczą, w której zasiadało 12 członków oraz Komisję Rewizyjną w poczet której wchodziło 5 członków.

300

S. Kocot, Nauka o handlu (zasadnicze wiadomości o handlu i jego organizacji), Warszawa 1934, s. 219 i nast.

134

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Supremacja warszawskiej giełdy nie ulegała wątpliwości. W roku 1928 procentowy udział w obrocie giełd krajowych wynosił 95,53%, a w roku 1933 wzrósł do 98,32%301. U schyłku lat dwudziestych na warszawskim parkiecie notowano około 50 typów papierów wartościowych oraz akcje przeszło 90 przedsiębiorstw. Przedmiotem obrotu były również waluty oraz szlachetne kruszce. Rekordowe transakcje dotyczyły akcji takich spółek, jak: „Bank Polski”, „ Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla”, „Starachowice”, „Ursus”, „ Spirytus”, „Lilpop, Rau i Loewenstein”. Giełda Pieniężna w Warszawie całkowicie zdominowała rynek obrotu instrumentami finansowymi na obszarze II Rzeczypospolitej. Jak wykazano powyżej udział pozostałych giełd był marginalny zarówno w wartości obrotów, jak i ilości transakcji. Funkcjonowała do wybuchu II Wojny Światowej. Jej sukcesorem została powołana po przeszło 50 latach Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, na której sesja inauguracyjna odbyła się 16 kwietnia 1991 roku.

FUNKCJONOWANIE GIEŁDY TOWAROWEJ W POZNANIU

Giełda towarowa w Poznaniu rozpoczęła swą działalność 26 lutego 1920 roku, jako „Giełda Zbożowa”. Pomysłodawcą jej powstania był Związek Polskich Kupców. Już w 1922 roku stała najważniejszą giełdą towarową w Polsce, gdyż Wielkopolska była regionem o wysoko rozwiniętej kulturze agrarnej. Statut giełdy został przyjęty 4 lutego 1922 roku decyzją Ministerstwa Przemysłu i Handlu. Rozkwit giełdy nastąpił od roku 1930, dzięki regulacjom prawnym wprowadzającym ulgi podatkowe dla członków giełd wprowadzonych przez Ministra Skarbu. Miały one stanowić remedium na Wielki Kryzys trwający w latach 1929-1935. Obrotem giełdowym zostały objęte takie produkty jak: zboże, wytwory młynarskie, pasza, rośliny strączkowe, nasiona oleiste i inne, jak również węgiel, koks, nawozy sztuczne do produkcji rolnej. Obroty w latach 1931-1932 stanowiły 70% udziałów w obrotach giełd towarowych na terenie II Rzeczypospolitej. Kolejne lata przyniosły zmniejszenie obrotów, jednak do rozpoczęcia II Wojny Światowej była ona giełdą dominującą. W kulminacyjnym 301

S. Kocot, Nauka o handlu (zasadnicze o handlu i jego organizacji), Warszawa 1934, s. 69 i nast.

135

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA okresie działalności posiadała ponad 2000 członków, zaś największymi udziałowcami były majątki ziemskie, firmy zbożowe oraz piekarnie. Wiodącymi przedmiotami obrotu były: pszenica, żyto oraz otręby, które stanowiły ok. 30% udział w obrocie krajowym.

PODSUMOWANIE

Okres II Rzeczypospolitej Polskiej należy uznać za niewątpliwy sukces w rozwoju systemu giełdowego. Kodyfikatorzy stanęli przed problemem scalenia trzech różnych systemów prawa. Mimo różnic pomiędzy regulacjami państw zaborczych udało się wypracować sprawnie funkcjonujący system obrotu instrumentami finansowymi. Częste nowelizacje sukcesywnie zmniejszały luki w prawie oraz rozstrzygały problemy wykładni. Każdy następujący po sobie akt normatywny charakteryzował się lepszą techniką legislacyjną. Dychotomiczny podział giełd na towarowe i pieniężne oddzielał obrót instrumentami finansowymi od obrotu innymi dobrami. Przepisy giełdowe dotyczące działalności maklerskiej od samego początku gwarantowały wysoką jakość świadczonych usług oraz bezpieczeństwo obrotu. Nowelizacje rozszerzały katalog wymagań stawianych przed kandydatami na maklerów. Istotnym elementem była samorządność giełdy, przejawiająca się w istnieniu wybranych organów. Na szczególną uwagę zasługuje rada giełdowa powoływana do zarządzania sprawami giełdy, pełniąc tym samym rolę organu wykonawczego. Dzięki autonomii przyznanej odpowiednim organom giełdowym, zarządzanie instrumentami finansowymi oraz innymi dobrami stanowiącymi przedmiot obrotu, uwzględniało specyfikę danego regionu oraz miejscowego rynku. Negatywną cechą polskiego rynku giełdowego, w odniesieniu do giełd pieniężnych, było zbytnie rozdrobnienie instytucji giełdowych, ponieważ znacząca większość kapitału była skupiona na warszawskim parkiecie. Intensywny rozwój giełd na obszarze II Rzeczypospolitej został zahamowany przez wybuch II Wojny Światowej.

Rzeczywistość

prawno-ekonomiczna

Polskiej

Rzeczypospolitej

Ludowej

kontynuowała proces degradacji polskich giełd. Jak słusznie stwierdził Jacek Socha: „(…) wystarczyło jednak 50 lat socjalizmu i gospodarki, która nie potrzebowała papierów wartościowych - utrata dwóch pokoleń spowodowała ogromną wyrwę w dziedzinie kultury

136

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA rynku kapitałowego (…)”302. Gdyby nie wspomniane wyżej wydarzenia polska gospodarka oparta na zasadach wolnorynkowych miała szansę stać się jedynym z najbardziej znaczących gospodarczo państw europejskich.

SUMMARY

The time of the Second Republic of Poland can be acknowledged as a great success as then the stock exchange law was developed. Codifiers had to unite three various systems of law. Frequent amendments effectively reduced gaps in the law. Regulations of stock exchange law guaranteed high level of safety of capital.. Intensive development of polish stock exchanges was stopped by the Second World War. If the Second World War hadn’t destroyed polish stock exchange market, the polish economy could have been one of the biggest in Europe.

302

B. Mayer, Pokusy menadżerów: rozmowa w Jackiem Sochą, przewodniczącym Komisji Papierów Wartościowych i Giełd; Tygodnik Powszechny nr 25/2003

137

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Rozporządzenie Ministrów: Przemysłu i Handlu, Skarbu oraz Sprawiedliwości z dnia 12 lutego 1930 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o organizacji giełd (Dz.U.R.P. z 1930 r., Nr 23, poz. 209) 2. Rozporządzenie

Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r.

o organizacji giełd (Dz.U.R.P. z 1924 r., Nr 114, poz. 1019) 3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks Handlowy, Dz.U. z 1934 nr 57 poz. 502 4. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd (Dz.U.R.P. z 1928 r., Nr 27, poz. 250) 5. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. - Kodeks Postępowania Cywilnego, Dz.U. 1930 nr 83 poz. 651 6. Rozporządzenie z dnia 16 marca 1926 ministra przemysłu i handlu, o warunkach należenia do giełd towarowych (Dz. U. R.P. z 1926 r., Nr 028, poz.179) 7. Ustawa z 31 lipca 1924 r. o naprawie Skarbu Państwa i poprawie gospodarstwa społecznego (Dz.U.R.P. z 1924 r., Nr 71, poz. 687) 8.

Ustawa z dnia 18 marca 1935 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o organizacji giełd (Dz.U.R.P. z 1935 r., Nr 24, poz. 163)

9. Ustawa z dnia 20 stycznia 1921 r. o organizacji giełd w Polsce (Dz.U.R.P. z 1921 r., Nr 13, poz. 71)

138

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Wydawnictwa zwarte:

1. Allerhand M., Kodeks Handlowy. Komentarz, Lwów 1935 2. Chełmoński A., Prawo gospodarcze, Warszawa 1924 3. Dziuba D.T. , Giełdy i ich archetypy na ziemiach polskich, Warszawa 2006 4. Giełdy w gospodarce światowej, red. W. Januszkiewicz, Warszawa 1991 5. Kocot S., Nauka o handlu (zasadnicze wiadomości o handlu i jego organizacji), Warszawa 1934 6. Landau Z., Tomaszewski J., Zarys Historii Gospodarczej Polski 1918 – 1939, Warszawa 1999 7. Leksykon prawa finansowego. 100 podstawowych pojęć, pod red. A. Drwiłło, D. Maśniak, R. Mroczkowski, Warszawa 2009. 8. Namitkiewicz J., Podręcznik Prawa Handlowego, wekslowego, czekowego i upadłościowego, Warszawa 1927 9. Namitkiewicz J., Zarys Prawa Handlowego, Warszawa 1934 10. Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, tom XXIII, Warszawa 1899 11. Wojciechowski H., Międzynarodowe rynki towarów i usług, Poznań 1998

Artykuły: 1. B. Mayer, Pokusy menadżerów: rozmowa z Jackiem Sochą, przewodniczącym Komisji Papierów Wartościowych i Giełd; Tygodnik Powszechny nr 25/2003

139

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

MIKOŁAJ ŚLĘZAK303

PRAWO UPADŁOŚCIOWE II RZECZYPOSPOLITEJ BANKRUPTCY LAW OF THE SECOND POLISH REPUBLIC

słowa kluczowe: upadłość, niewypłacalność, II Rzeczpospolita, kupiec, kodyfikacja keywords: bankruptcy, insolvency, the Second Polish Republic, merchant, codification

STRESZCZENIE Upadłość przedsiębiorstwa jest uznawana za jeden z nieodłączonych mechanizmów funkcjonujących w gospodarce kapitalistycznej. Powoduje usunięcie z rynku podmiotów, które wskutek niewłaściwej polityki finansowej stały się niewypłacalne i nie mogą regulować swoich zobowiązań. Odzyskanie przez Polskę w 1918 r. bytu państwowego stanowiło jednocześnie recepcję ustawodawstwa dzielnicowego, obejmującego pięć różnych systemów prawnych, w tym cztery w zakresie postępowania upadłościowego. Krach na giełdzie nowojorskiej na jesieni 1929r. doprowadził do wybuchu ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego, który dotknął także polską gospodarkę. Z tych względów zdecydowano się na przyspieszenie praca nad kodyfikacją prawa upadłościowego, które zaczęły się w 1930r. 303

Doktorant na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (kierunek: Prawo) od 2016 roku. Absolwent jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Dwukrotny Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2014/2015 i 2015/2016. Wielokrotny stypendysta Rektora UW i licznych stypendiów regionalnych: Stypendium Prezydenta Miasta Sopot czy Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo gospodarcze, historia prawa, prawo upadłościowe, prawo cywilne, prawo pracy oraz prawo handlowe.

140

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Dwudziestego czwartego października 1934 roku wydano rozporządzenie Prezydenta RP – prawo upadłościowe.

EXTRACT The bankruptcy of enterprises is regarded as one of inherent mechanism of the free market economy. As its consequence, the entities that became insolvent due to incorrect financial policy are removed from the market. After regaining independence by Poland in 1918, there were four different sets of provisions regarding bankruptcy. The stock exchange meltdown from 1929 led to the worldwide economic crisis. In the wake of this, the works on the codified bankruptcy act were accelerated. On October 24, 1934, the unified act was promulgated.

WPROWADZENIE

Upadłość przedsiębiorstwa jest uznawana za jeden z nieodłączonych mechanizmów funkcjonujących w gospodarce kapitalistycznej. Powoduje usunięcie z rynku podmiotów, które wskutek niewłaściwej polityki finansowej stały się niewypłacalne i nie mogą regulować swoich zobowiązań304. W naukach ekonomicznych podkreśla się, że poprzez zanikanie i upadanie przedsiębiorstw zasoby społeczeństwa są przenoszone z jednego zastosowania do innego, które jest uważane za bardziej użyteczne, co doprowadza do rozwoju przedsiębiorstw, które nadal trwają na rynku. E. Mączyńska305 uważa, że: „Bankructwa i upadłości to zjawiska tak naturalne jak życie i śmierć. Mają do spełnienia funkcję katharsis, czyli niezbędnego oczyszczania rynku, eliminowania z niego jednostek niewypłacalnych, niemogących sprostać jego regułom i wymogom efektywności rynkowej. […] Bankructwa i upadłości wiążą się z niemożnością regulowania zobowiązań płatniczych i pełnego spłacania zaciągniętych długów. Dochodzi do tego w sytuacji, gdy wartość długów przekroczy wartość majątku 304

S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Legalis 2013, Cześć Pierwsza. Przepisy ogólne o postępowaniu upadłościowym i jego skutkach 305 E. Mączyńska, Wprowadzenie. Bankructwa i upadłości przedsiębiorstw – podstawowe problemy i obszary badawcze, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Bankructwa przedsiębiorstw. Efektywność postępowań upadłościowych, Warszawa 2013, s. 4-5.

141

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA (aktywów) dłużnika, bądź w następstwie innych okoliczności (np. niewypłacalności kontrahentów) skutkujących utratą płynności”. W sensie prawnym upadłość to określona procedura, która jest wszczynana w przypadku, gdy dłużnik jest niewypłacalny, zaś wszyscy jego wierzyciele wspólnie dochodzą roszczeń wobec niego306. Prawo upadłościowe podobnie jak sądowe postępowanie egzekucyjne ma spowodować zaspokojenie roszczeń wierzyciela. Egzekucja sądowa w sprawach cywilnych prowadzona jest jednak tylko przez jednego wierzyciela i ma jedynie na celu zrealizowanie roszczenia, które zostało zwarte w tytule egzekucyjnym. Inni wierzyciele w takim przypadku narażeni są na utratę możliwości zaspokojenia. Takiej sytuacji zapobiega instytucja upadłości,, która ma na celu wspólne i równe (oczywiście w ramach kategorii wierzytelności) zaspokojenie wszystkich wierzycieli bez względu na to, czy uzyskali oni tytuły egzekucyjne. Powoduje to, że upadłość rozciąga się na cały majątek dłużnika, który staje się upadłym, zaś jego majątek staje się masą upadłości. Prawo upadłościowe jest, zatem egzekucją generalną, która jest skierowana do całego majątku dłużnika i ma doprowadzić do zaspokojenia roszczeń wszystkich wierzycieli307.

PRAWO UPADŁOŚCIOWE W ZABORZE ROSYJSKIM

W Królestwie Kongresowym zasadniczym aktem, który regulował zasady upadłości był francuski kodeks handlowy z 1807r.308 (dokładnie art. 437-614 księgi III „o upadłościach i bankructwach” Code de commerce). Code de commerce z 1807r.w zakresie upadłości nawiązywał do się pierwszego aktu prawnym we Francji, którym uregulowano podstawy prawa upadłościowego, a mianowicie do Ordonnace de commerce z 1673r.309 Kodeks ten regulował kwestie związane z upadłością kupców. Rozróżniał dwa rodzaje bankructwa kupca – bankructwo proste oraz bankructwo podstępne. Upadłym był każdy kupiec, który nie spełniał swoich wierzytelności, które miały wynikać z zobowiązań handlowych 310. Kodeks zawierał także regulację w stosunku do oszustów, która była połączeniem norm 306

R. Lewandowski, P. Wołowski, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2014, s. 2. K. Flaga-Gieruszyńska,Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2012, s. 1-2. 308 K. Sójka-Zielińska, Powszechna historia prawa, Warszawa 1976,s. 174. 309 K. Babiarz-Mikulska, Status prawny wierzyciela w polskim postępowaniu napraczym, Kraków 2006, s.29 310 J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy obowiązujący w b. Królestwie Polskiem: kodeks handlowy, prawo wekslowe wraz z ustawami dopelniającemi oraz orzecznictwem polskiem, francuskiem, rosyjskiem i niemieckiem, Warszawa 1927, s. 168 307

142

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA karnoprawnych (przestępstwo bankructwa) z cywilnymi (odpowiedzialność za zobowiązania wobec wierzycieli), która została wprowadzona przez Napoleona. Bankrutem prostym był kupiec, który znajdował się w jednym lub kilku z następujących przypadków311: po pierwsze jeżeli wydatki domowe, które do dziennika wciągać jest obowiązany – poczytane będą za zbytkowne; po drugie jeżeli się okaże, iż stracił znaczne sumy na grę lub operacje czysto losowe; po trzecie jeżeli z ostatniego jego inwentarza wypływa, że przy masie czynnej, o 50 % niższej do masy biernej, zaciągał znaczne pożyczki i że odsprzedawał towary ze stratą po niższej cenie bieżącej; po czwarte jeżeli udzielał podpisów w celach kredytu lub obiegu na sumę trzykroć przewyższająca jego masę czynną, wedle ostatniego inwentarza. Bankrutem podstępnym zaś był kupiec, który znalazł się w następującej sytuacji312: po pierwsze jeżeli zmyślił wydatki lub straty albo nie usprawiedliwił użycia wszystkich swych wpływów; po drugie jeżeli usunął jakąś sumę pieniężną, jakieś towary, produkty lub ruchomości; po trzecie jeżeli poczynił sprzedaże, obroty lub darowizny pozorne; po czwarte jeżeli zmyślił długi, zmownie między nim a wierzycielami fikcyjnymi, wystawiając skrypty udane lub mieniąc się dłużnikiem, bez przyczyny i waluty, w aktach urzędowych lub obligacjach prywatnych; po piąte jeżeli piastując pełnomocnictwo szczególne lub oddane mając na skład pieniądze, papiery handlowe, produkty lub towary, ze szkodą pełnomocnictwa lub składu, użył na swą korzyść funduszów lub wartości przedmiotów, objętych pełnomocnictwem lub składem; po szóste, jeżeli nabył nieruchomości lub rzeczy ruchome na cudze imię; po siódme, jeżeli skrył swe księgi. Code de commerce na obszarze Królestwa Polskiego obowiązywały do kodyfikacji prawa upadłościowego w 1934r. Na obszarze województw wschodnich upadłość regulowały przepisy rosyjskiej ustawy o postępowaniu handlowym z 1822r. (dokładnie art. 384-549) oraz w ustawie o torgovoj nesostojatelnosti z 1832r. Ustawy te były przestarzałe, przyzwalały na niesumienne postępowanie dłużników. Upadłość mogła być bowiem ogłoszona dopiero wtedy, gdy dłużnik ujawnił kompletny brak środków finansowych i stał się całkowicie niewypłacalny. Całe postępowanie w zasadzie nie podlegało kontroli organów sądowych, co sprzyjało licznym nadużyciom313.

311

Art. 589-592 Code de commerce za R. Lewandowski, P. Wołowski, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2014, s. 17-18. 312 Art. 593-599 Code de commerce za R. Lewandowski, P. Wołowski, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2014, s. 18. 313 Zob. J. Trammer, W sprawie w reformy prawa upadłościowego, Kraków 1924

143

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA PRAWO UPADŁOŚCIOWE W ZABORZE PRUSKIM

Początkowo zasady prawa upadłościowego zawarte były w Landrechcie pruskim z 1794r. i ordynacji sądowej. W dniu 10 lutego 1877r. uchwalono niemiecką ordynację upadłościową (niektórzy autorzy określają ją jako konkursową, ponieważ określenie konkurs wywodziło się od łacińskiego concorsus creditorum, co oznaczało zbieg, zgromadzenie wierzycieli), która w sposób szczegółowy regulowała kwestie związane z niewypłacalnością oraz status prawny wierzyciela w postępowaniu upadłościowym. Był to nowoczesny akt prawny w tym czasie, który został oparty na trzech zasadach zasadzie powszechności, zasadzie uniwersalności oraz zasadzie autonomii wierzycieli. Zasadę powszechności była uwidoczniona poprzez możliwość ogłoszenia upadłości w stosunku do każdego podmiotu prawa, a nie tylko w stosunku do podmiotu, który posiadał status kupca. Zasada uniwersalności została zaś wyrażona poprzez to, iż upadłość dotyczyła całego majątku dłużnika, również tego, który znajdował się poza granicami kraju. Autonomia wierzycieli natomiast została uwidoczniona poprzez możliwość decydowania poprzez wybory o składzie organów sprawujących zarząd masy upadłości czy też sposobu spieniężenia masy upadłości. W najważniejszych kwestiach upadłościowych decydowała większość wierzycieli, a rola sądu została sprowadzona tylko do nadzoru nad przebiegiem postępowania upadłościowego314. Ordynacja upadłościowa z 1877r. obowiązywała na Ziemiach Zachodnich, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w górnośląskiej części województwa śląskiego.

PRAWO UPADŁOŚCIOWE W ZABORZE AUSTRIACKIM

W ustawodawstwie austriackim pierwsze normy dotyczące prawa upadłościowego pojawiły się w XVIII wieku. Pierwszym aktem prawny regulującym postępowanie upadłościowe był patent konkursowy cesarza Józefa II315. W dniu 25 grudnia 1868r. ogłoszono ustawę konkursową. Jej głównym celem było równomierne zaspokojenie wierzycieli niewypłacalnego dłużnika w drodze konkursu. Konkursem było postępowanie mające na celu spieniężenie i rozdzielenie majątku dłużnika w przypadku, gdy majątek 314 315

B. Stelmachowski, Prawo upadłościowe Ziem Zachodnich, Poznań 1932, s. 32 i nast. E. Till, Zasady materyalnego praw konkursowego austriackiego, Lwów 1907, s. 6

144

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA dłużnika nie wystarczał na całkowite zaspokojenie roszczeń w miarę możliwości równomiernie między jego wierzycieli. Ustawa ta przewidywała również instytucję Zwangausgleich (ugody przymusowej), która mogła być stosowana w stosunku do kupców316. W 1914r. dokonano reformy prawa upadłościowego w Austrii. 10 grudnia 1914r. wydano nową ustawę konkursową (Konkursordnung), która regulowała dwa postępowania konkurs pospolity oraz konkurs kupiecki317. Ustawa regulowała postępowanie upadłościowe na terenie całego zaboru austriackiego oraz na terenie Śląska Cieszyńskiego.

KODYFIKACJA PRAWA UPADŁOŚCIOWEGO W POLSCE

Odzyskanie przez Polskę w 1918 r. bytu państwowego stanowiło jednocześnie recepcję ustawodawstwa dzielnicowego, obejmującego pięć różnych systemów prawnych, w tym cztery w zakresie postępowania upadłościowego. W 1919r. na podstawie ustawy z dnia 3 czerwca 1919r. utworzono Komisję Kodyfikacyjną Rzeczpospolitej Polskiej, której zasadniczym

celem

była

unifikacja

kodyfikacja

poszczególnych

gałęzi

prawa,

w szczególności w obrębie prawa prywatnego. By ułatwić stosowanie prawa 2 sierpnia 1926r. ogłoszono ustawę o prawie właściwym dla stosunków prywatnych wewnętrznych318. 23 grudnia 1927r. wydane zostało rozporządzenie Prezydenta RP – prawo o zapobieganiu upadłości319, którego zasadniczym celem było przeciwdziałanie ogłoszeniu upadłości dłużnika prowadzącego działalność gospodarczą. Celem tej regulacji było utrzymanie istniejącego przedsiębiorstwa, w celu zapobiegania powstania bezrobocia. Akt ten obowiązywał na terenie dawnego zaboru rosyjskiego (obszar objęty dawnymi okręgami sądów apelacyjnych w Warszawie, Lublinie i Wilnie). 6 marca 1928r. wydano rozporządzenie Prezydenta RP – prawo o zapobieganiu upadłości na obszarze okręgów sądów apelacyjnych w Poznaniu i Toruniu oraz sądu okręgowego w Katowicach

316

320

, które rozciągło

K. Babiarz-Mikulska, Status prawny wierzyciela w polskim postępowaniu napraczym, Kraków 2006, s. 36. J. Trammer, Ordynacja ugodowa z objaśnieniami, Kraków 1916, s. 3 i nast. 318 Ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwem dla stosunków prywatnych wewnętrznych, Dz. U. z 1926r., Nr 101, poz. 580 319 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 grudnia 1927 r. o zapobieganiu upadłości, Dz. U. z 1928r., Nr 3, poz. 20 320 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 marca 1928 r. o zapobieganiu upadłości na obszarze okręgów sądów apelacyjnych w Poznaniu i Toruniu oraz sądu okręgowego w Katowicach, Dz. U. z 1928r., Nr 27, poz. 244 317

145

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA obowiązywanie rozporządzenia z 1927r. na obszar dawnego zaboru pruskiego (obszar okręgów sądów apelacyjnych w Poznaniu i Toruniu oraz sądów okręgowego w Katowicach). Na terenie byłego zaboru austriackiego utrzymano w mocy przepisy austriackiej ustawy ugodowej. Warto nadmienić, że oba rozporządzenia regulowały status prawny wierzycieli w tym postępowaniu przez określenie zakresu ich uprawnień, które w porównaniu z innymi regulacjami europejskim były niezwykle szerokie. Krach na giełdzie nowojorskiej na jesieni 1929r. doprowadził do wybuchu ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego, który dotknął także polską gospodarkę. W celu przeciwdziałania skutkom kryzysu zdecydowano się na głęboką interwencję państwa w życie gospodarcze. Interwencja ta polegała przede wszystkim na wydaniu dużej liczby oddłużeniowych aktów prawnych321. Z tych względów zdecydowano się na przyspieszenie praca nad kodyfikacją prawa upadłościowego, które zaczęły się w 1930r. Pierwszy projekt prawa upadłościowego został przyjęty na początku 1934r.322 Drugi projekt wraz przepisami wprowadzającymi został przyjęty we wrześniu 1934r.323 Drugi projekt po przyjęciu nielicznych modyfikacji wprowadzonych przez Ministerstwo Sprawiedliwości324 stał się powszechnie obowiązującym prawem, bowiem 24 października wydano rozporządzenie Prezydenta RP – prawo upadłościowe325. Autorzy projektu w pracach nad ustawą kierowali się nie tylko ustawami państw zaborczych, ale także brali pod uwagę nowsze ustawodawstwa innych państw oraz poglądy doktryny zawarte w „literaturze prawa upadłościowego”326. Ustawa nie odnosiła się jednak do wszystkich zasad głoszonych w doktrynie prawa w tym okresie „mając bowiem na oku potrzeby krajowe, nie przyjął takich przepisów, które gdzie indziej mogą być odpowiednie, w Polsce jednak nie nadają się do zastosowania”327. Ustawa czerpała wzory przede wszystkim z niemieckiej ordynacji 321

R. Jastrzębski, Wpływ siły nabywczej pieniądza na wykonanie zobowiązań prywatno – prawnych w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2009, s.249 i nast. 322 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 1. 323 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 2. 324 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935 325 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24 października 1934r. – prawo upadłościowe, Dz. U. z 1934r., Nr 93, poz. 834 326 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 5 327 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 5

146

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA upadłościowej z 1877r.328 oraz austriackiej ustawy konkursowej329.

PRAWO UPADŁOŚCIOWE Z 1934R.

Ustawa nie zawierała regulacji umożliwiających ogłoszenie upadłości ogólnej. Jedynie podmiot uznany za kupca (zarówno rejestrowy, jak i nierejestrowy) i spółki prawa handlowego posiadały zdolność upadłościową330. Twórcy ustawy kierowali się względem, by „upadłość [miała] […] zastosowanie tylko w tej sferze, gdzie zachodzą skomplikowane stosunki gospodarcze i gdzie obok kompleksu majątkowego stanu czynnego istnieje kompleks stanu biernego w postaci długów, tak iż należy racjonalnie podzielić masę majątkowa pomiędzy wszystkich wierzycieli, taki zaś stan rzeczy po największej części zdarza się w sferze kupieckiej”331. Choć w innych zaborach istniała upadłość ogólna to ze względu na niskie znaczenie w obrocie (według twórców „rzadko kiedy okazuje się potrzeba ogłoszenia upadłości osobom, nie prowadzącym przedsiębiorstwa zarobkowego”332) nie została utrzymana. Celem postępowania upadłościowego było równomierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli niewypłacalnego dłużnika poprzez objęcie całego majątku dłużnika w celu jego likwidacji. Z funduszy uzyskanych z likwidacji majątku dłużnika wierzycieli mieli być zaspokajani zgodnie z zasadą proporcjonalności333. Podstawą ogłoszenia upadłości był stan niewypłacalności kupca, który powstawał poprzez zaprzestanie wypłat „nie chwilowe, a trwałe”334. Datą niewypłacalności kupca była data ogłoszenia upadłości przez sąd, co powodowało, że orzeczenie sądu o ogłoszeniu upadłości miało konstytutywny charakter. Powodowało to, że czynności, dokonane przez 328

B. Stelmachowski, Polskie prawo upadłościowe a niemiecka ordynacja konkursowa na tle ustawodawstwa ziem zachodnich, Warszawa 1935 329 Zob. Z. Fenichel, Polskie prawo upadłościowe a austriacka ordynacja konkursowa, Warszawa 1934 330 A. D. Szczygielski, Prawo upadłościowe i układowe, Warszawa 1937, s. 7 331 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 5 332 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 5-6 333 M. Allerhand, Prawo upadłościowe. Prawo o postępowaniu układowem. Komentarz, Warszawa 1937, s. 12 334 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 6

147

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA upadłego przed ogłoszeniem upadłości były ważne; jedynie niektóre czynności dokonane na pewien czas przed ogłoszeniem upadłości uznawane były za bezskuteczne wobec wierzycieli z mocy prawa, inne czynności mogły być zaskarżane przez syndyka. Masa upadłości obejmowała majątek w chwili ogłoszenia upadłości, ale także majątek jaki przypadał upadłemu, po jej ogłoszeniu. Jak uważali autorzy ustawy: „ […] nie ma bowiem żadnej racji do przekreślenia zasady, że dłużnik odpowiada za swoje zobowiązania całem mieniem zarówno obecnym jak i przyszedłem. Od tej zasady jednak projekt uczynił wyjątek, pozostawiając upadłemu to, co jest wolne do egzekucji, oraz to, co własną zarobił pracą i co jest niezbędne dla utrzymania osób, będących na jego utrzymaniu, gdyż niepodobna dłużnika zniechęcać do pracy i zarobkowania w celu pokrycia nieodzownych potrzeb”335. Autonomia wierzycieli była znacznie ograniczona, bowiem przyjęto zasadę, że całe postępowanie upadłościowe było prowadzone przez sąd. Autorzy uzasadniali to ochroną praw wszystkich wierzycieli: „[…] W ciągu wielu lat, kiedy wierzyciele sami rozstrzygali w sprawach upadłości, okazało się, że było to często szkodliwe, bo tylko pewna grupa wierzycieli interesowała się upadłością, nie licząc się z interesami innych wierzycieli. To też projekt tylko wyjątkowo dopuszcza ogół wierzycieli do głosu, a tam, gdzie to czyni uchwały poddaje kontroli sądu.”336. Całym postępowanie kierował sędzia-komisarz. Zarząd na masą upadłości sprawował syndyk. Ustawa nie dopuszczała ustanowienia kilku syndyków, by zarząd nad masą nie był iluzoryczny337. Ustawa umożliwiała jednak powołanie zarządcy i zastępcy syndyka, którzy byli pod pełną kontrolą syndyka. Upadły miał współdziałać z syndykiem i miał obowiązek udzielenia wyjaśnień, nie miał jednak obowiązku do dalszej pracy. Syndyk mógł go zaangażować do pracy za zgodą sędziego-komisarza338. Zgłoszenie wierzytelności polegało na zwróceniu się do sędziego-komisarza, który sprawdzał istnienie wierzytelności. Jeśli stwierdził, że wierzytelność nie jest należna to

335

Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 6-7 336 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 7 337 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 7 338 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 7

148

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA wierzycielowi przysługiwał sprzeciw do sądu, który miał go rozstrzygać po wysłuchaniu zainteresowanych339. Ustawa wzorem innych ustaw umożliwiała zawarcie układu między upadłym a wierzycielami340, który miał obowiązywać nawet w stosunku do tych, którzy byli przeciwko zawarciu układu. Sąd dokonywał jednak sprawdzenia czy układ nie narusza praw wierzycieli. Przepisy nie zwierały ograniczenia, co do minimalnej kwoty stosunkowej, jaką miał ofiarować wierzycielom upadły, ani też terminu zapłaty341. Prawo upadłościowe z 1934r. nie zawierało przepisów prawnych, które dotyczyły międzynarodowego

prawa

upadłościowego.

Ustawodawca

przyjął,

bowiem

zasadę

terytorialności, co powodowało, że majątek niewypłacalnego dłużnika w Polsce wchodził w skład masy upadłości, zaś majątek położony poza granicami Polski stanowił tylko część masy upadłości, jeżeli po przeniesieniu został przeniesiony poza granice państwa polskiego342. W przypadku cudzoziemców twórcy ustawy nakazali ich traktowanie jak obywateli „[…] w prawie nowoczesnem cudzoziemiec jest równy obywatelowi, a wyjątek można ustanowić tylko w drodze odwetu; osobny zatem przepis w tej mierze jest zbędny” 343.

RECEPCJA PRAWA UPADŁOŚCIOWEGO

Po zakończeniu II wojny światowej przepisy prawa upadłościowego z 1934r. nie zostały uchylone, nie były wprawdzie stosowane w praktyce, ponieważ w gospodarce socjalistycznej nie występowały procesy niewypłacalności. Prawo upadłościowe było traktowane jako „relikt minionej epoki kapitalistycznej”344. Po 1989r. nastąpił renesans prawa upadłościowego. 24 lutego 1990r. ustawą o zmianie rozporządzenia Prezydenta RP – prawo 339

Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 8 340 D. Altman, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 1936, s. 298 i nast. 341 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 8 342 J. Hryniewiecki, Krótki zarys polskiego prawa upadłościowego obowiązującego w Polsce, cz. 1, Kodeks handlowy, Poznań 1939, s.6 343 Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935, s. 11 344 S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Legalis 2013, Cześć Pierwsza. Przepisy ogólne o postępowaniu upadłościowym i jego skutkach

149

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA upadłościowe usunięto z polskiego prawa pojęcie kupca, które zastąpiono pojęciem „podmiotu gospodarczego”, co przywróciło ustawę do obrotu prawnego. Następnie pojęcie podmiotu gospodarczego zastąpione zostało pojęciem przedsiębiorcy. Prawo upadłościowe z 1934r. z pewnymi zmianami funkcjonowało do 1 października 2003r. kiedy zastąpiła je ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze. W dniu 15 maja 2015r. Sejm RP uchwalił ustawę z dnia 15 maja 2015r. prawo restrukturyzacyjne345. Na mocy tej ustawy zmieniono tytuł ustawy prawo upadłościowe i naprawcze na prawo upadłościowe, co miało nawiązywać do ustawy z 1934r.

PODSUMOWANIE

Prawo upadłościowe na ziemiach polskich w czasach zaborów regulowały ustawodawstwa zaborcze, które zawierały nowoczesne i przestarzałe rozwiązania. Do najbardziej nowatorskich należy zaliczyć niemiecką ordynację upadłościową z 1877r. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości na obszarze państwa polskiego obowiązywały 4 różne systemy w zakresie prowadzenia postępowania upadłościowego, co znacznie utrudniało obrót gospodarczy. W celu ułatwienia obrotu gospodarczego, a także by walczyć z kryzysem podjęto pracę nad opracowaniem prawa upadłościowego. Prace te zakończyły się w 1934r. kiedy przyjęto rozporządzenie Prezydenta RP – prawo upadłościowe, które zunifikowało prowadzenie postępowania upadłościowego na terenie całego kraju. Akt ten stworzył podwaliny pod rozwój tej gałęzi prawa w Polsce. Obowiązywał w zmienionej postaci aż do 2003r. Pewne rozwiązania do dzisiaj są obecne w ustawie prawo upadłościowe z 2016r.

SUMMARY After regaining independence by Poland in 1918, there were four different sets of provisions regarding bankruptcy. Some provisions were modern, some outdated. On October 24, 1934, the unified bankruptcy act was promulgated. It was in force (slightly changed) until 2003. Some of its solutions were even adopted to the bankruptcy act from 2016. 345

Dz. U. z 2015r., poz, 978

150

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24 października 1934r. – prawo upadłościowe, Dz. U. z 1934r., Nr 93, poz. 834

Wydawnictwa zwarte

1. Allerhand M., Prawo upadłościowe. Prawo o postępowaniu układowem. Komentarz, Warszawa 1937 2. Allerhand M., Prawo upadłościowe z komentarzem. Orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Warszawa 1939 3. Altman D., Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 1936 4. Babiarz-Mikulska K., Status prawny wierzyciela w polskim postępowaniu napraczym, Kraków 2006 5. Buber O., Polskie prawo upadłościowe, Warszawa 1936 6. Fenichel Z., Polskie prawo upadłościowe a austriacka ordynacja konkursowa, Warszawa 1934 7. Flaga-Gieruszyńska K.,Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2012 8. Gurgul S., Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Legalis 2011 9. Hryniewiecki J., Krótki zarys polskiego prawa upadłościowego obowiązującego w Polsce, cz. 1, Kodeks handlowy, Poznań 1939 10. Jastrzębski R., Wpływ siły nabywczej pieniądza na wykonanie zobowiązań prywatnoprawnych w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2009 11. Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Postępowania upadłościowego. Zeszyt 3. Uzasadnienie projektu prawa upadłościowego w opracowaniu Podkomisji Postępowania Upadłościowego na podstawie referatu prof. M. Allerhanda, Warszawa 1935 12. Lewandowski R., Wołowski P., Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2014 151

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 13. Namitkiewicz J., Kodeks handlowy obowiązujący w b. Królestwie Polskiem: kodeks handlowy, prawo wekslowe wraz z ustawami dopelniającemi oraz orzecznictwem polskiem, francuskiem, rosyjskiem i niemieckiem, Warszawa 1927 14. Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym. Część 3 okres międzywojenny, Kraków 2001 15. Sójka-Zielińska K., Powszechna historia prawa, Warszawa 1976 16. Stelmachowski B., Polskie prawo upadłościowe a niemiecka ordynacja konkursowa na tle ustawodawstwa ziem zachodnich, Warszawa 1935 17. Stelmachowski B., Prawo upadłościowe Ziem Zachodnich, Poznań 1932 18. Szczygielski A. D., Prawo upadłościowe i układowe, Warszawa 1937 19. Till E., Zasady materyalnego praw konkursowego austriackiego, Lwów 1907 20. Trammer J., W sprawie w reformy prawa upadłościowego, Kraków 1924

152

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

153

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

154

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą. 2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego. 3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła. 4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo. 5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym. 6. Uzupełnianie

kursu

uniwersyteckiego

praktyczne

umiejętności

związane

z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

Prowadzenie strony internetowej.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE? 

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo



łączymy różne gałęzie prawa



organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim



umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ 155

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

156

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

157

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Od początku swojej działalności Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE zorganizowało m.in. następujące konferencje naukowe:

2013 Minikonferencja pt. „Szechita, halal, ubój zwierząt - czyli studencka dyskusja o tym, czy Trybunał Konstytucyjny uczynił wyznawców niektórych religii wegetarianami?” data i miejsce konferencji: 11.06.2013, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja „Prawo a gospodarka” data i miejsce konferencji: 26.04.2013, Warszawa

2014

Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. Konkurencja - zasady, ochrona, instytucje data i miejsce konferencji: 10.01.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja im. Manfreda Lachsa pt. ,,Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego" data i miejsce konferencji: 28.02.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Nowelizacja prawa karnego procesowego i materialnego" data i miejsce konferencji: 24.04.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Spółki kapitałowe w prawie polskim i europejskim" data i miejsce konferencji: 8.05.2014, Warszawa

158

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

2015

Dwudniowa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. „50 lat obowiązywania kodeksu cywilnego w Polsce” data i miejsce konferencji: 7- 8.01.2015, Warszawa Dwudniowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Prawo i ekonomia pracy” data i miejsce konferencji: 19-20.02.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Handlowe spółki osobowe” data i miejsce konferencji: 20.03.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Law in action – najsłynniejsze procesy sądowe” data i miejsce konferencji: 17.04.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Alternatywne metody rozwiązywania sporów” data i miejsce konferencji: 15.05.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „50 lat obowiązywania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w Polsce” data i miejsce konferencji: 20.11.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Aktualne problemy ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” data i miejsce konferencji: 14.12.2015, Warszawa

159

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA 2016 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Konstytucyjne organy ochrony prawa” data i miejsce konferencji: 15.04.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia prawa – polskie osiągnięcia legislacyjne” data i miejsce konferencji: 6.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Problemy współczesnego prawa” data i miejsce konferencji: 27.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Skarbowość – historia i współczesność” data i miejsce konferencji: 25.11.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Prawo materialne Unii Europejskiej” data i miejsce konferencji: 16.12.2016, Warszawa

2017 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Dochodzenie roszczeń w prawie polskim” data i miejsce konferencji: 24.02.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie Konstytucji RP” data i miejsce konferencji: 24.03.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia myśli ekonomicznej i prawnej” data i miejsce konferencji: 21.04.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie obowiązywania Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego” data i miejsce konferencji: 19.05.2017, Warszawa 160

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

161

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

162

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

163

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

164

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

165

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

166

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

167

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

168

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

169

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

170

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

171

PRAWO GOSPODARCZE II RZECZPOSPOLITEJ WYBRANE ZAGADNIENIA

172