imec InterConnect 13 (mei 2003) by imec

INTERCONNECT N° 13 - viermaandelijks / mei 2003

>> Embedded systemen: van een koelkast die gaat shoppen tot druiven die vragen om geplukt te worden Embedded systemen zullen ons leven veranderen. Dat doen ze ook vandaag al, zonder dat we ons ervan bewust zijn. Dat is nu juist het handelsmerk van deze systemen: onzichtbaar en op een intelligente manier de mens bijstaan in elk aspect van het leven. Of je nu met de auto rijdt, aan het joggen bent of de wasmachine vult, ze zijn er. lees meer op pagina 3

>> Chipproductie en milieu: onverzoenbaar? lees meer op pagina 6

>> Elektronica op wielen lees meer op pagina 8

>> IMEC organiseert een cursus over de integratie van embedded systemen lees meer op pagina 9

>> Prof. Van Brussel over mechatronica: “De Vlaamse industrie heeft het begrepen.” lees meer op pagina 10

>> Het einde van de tunnel in zicht? lees meer op pagina 12

>> TIS-netwerk stimuleert innovatie rond verpakkingstechnologie lees meer op pagina 16

1. © Electrolux

Colofon Verantwoordelijke uitgever: Prof. Gilbert Declerck Redactie: Els Parton Mieke Van Bavel Werkten mee aan dit nummer: Bart De Mey Frédéric Devisch Katrien Marent Peter Raeymaekers Hendrik Van Brussel Kris Van de Voorde Jan Van Hoeymissen Jan Wauters Voor meer informatie: Katrien Marent Corporate Communications IMEC Kapeldreef 75 B-3001 Leuven Tel: 016/28 18 80 Fax: 016/28 16 37 E-mail: Katrien.Marent@imec.be

www.imec.be

Woord vooraf Vorig jaar werd IMEC’s InterConnect in een nieuw kleedje gestoken, dit jaar werd gesleuteld aan het concept met een aantal nieuwe rubrieken als resultaat. Maar de grootste verandering is dat onze Vlaamse nieuwsbrief drie maal per jaar zal verschijnen en per jaar één technologie in de kijker plaatst. In 2003 zijn dat embedded systemen, de systemen die onze toekomstige omgeving ‘intelligent’ maken. Deze embedded systemen krijgen trouwens het hele jaar door bijzondere aandacht van IMEC’s divisie INVOMEC (industrialisatie en vorming in de micro-elektronica) en vormen, als slagroom op de taart, ook het hoofdthema van IMEC’s Vlaamse Bedrijvendag die dit jaar doorgaat op 19 november. Net als in vorige nummers presenteren we een tweede artikel over een technologie waarover u wel eens iets meer zou willen weten of die u kan helpen uw product of productieproces te innoveren. Zo leggen we in dit nummer uit hoe IMEC de productie van chips milieuvriendelijker laat verlopen. Ook de agenda bleef bewaard, waarin we een overzicht geven van IMEC’s trainingsprogramma en van evenementen die IMEC organiseert of waaraan IMEC deelneemt. Nieuw zijn de rubrieken 'Netwerken in Vlaanderen', 'Een greep uit I&I's dienstenpakket' en 'Blik op de toekomst'. In dit laatste wordt een visie verwoord die uitgebreid wordt belicht in de cyclus Visionaire Seminaries, een initiatief van IMEC en Leuven Inc. Ieder nummer geeft ook een klare kijk op het reilen en zeilen van een specifieke marktsector binnen de ICT of microelektronica (de rubriek 'Industrie doorgelicht'). Wij hopen u als Vlaams bedrijf met dit nieuwe concept nog beter en gerichter te informeren. Veel leesplezier! Els Parton en Mieke Van Bavel, Wetenschappelijk redacteurs.

TECHNOLOGIEFOCUS 2003

Embedded systemen Van een koelkast die gaat shoppen tot druiven die vragen om geplukt te worden Embedded systemen zullen ons leven veranderen. Dat doen ze ook vandaag al, zonder dat we ons ervan bewust zijn. Dat is nu juist het handelsmerk van deze systemen: onzichtbaar en op een intelligente manier de mens bijstaan in elk aspect van het leven. Of je nu met de auto rijdt, aan het joggen bent of de wasmachine vult, ze zijn er. De derde innovatiegolf in de ICT Het aantal embedded systemen zal de komende tien jaar drastisch toenemen tot ongeveer vijfhonderd per gezin. Nu al bevatten vrijwel alle nieuwe producten die op de markt komen embedded systemen. Dit is een logisch gevolg van de voortdurende miniaturisering van transistoren, de functionele bouwstenen van chips. Hierdoor worden chips met een bepaalde functionaliteit al dertig jaar, iedere 18 maanden de helft goedkoper. Tegelijkertijd worden ze ook alsmaar sneller en zuiniger. Ze zijn nu zo klein en goedkoop geworden, dat we ze overal kunnen inbouwen. Technology watchers noemen deze massale opkomst van embedded systemen de derde innovatiegolf in de ICT, na internet en mobiele telefonie. Slimme apparaten, onderling verbonden tot een slimme omgeving Embedded systemen zitten vervat in alledaagse voorwerpen zoals kleding, meubels, huishoudtoestellen, voertuigen en gebouwen die hierdoor zogenaamd ‘intelligent’ worden. De term ‘slimme apparaten’ is overgewaaid uit de V.S. waar men smart gebruikte voor apparaten die het vermogen hebben om zelfstandig informatie te verwerken en op basis daarvan bepaalde acties ondernemen (Self Monitoring And Reporting Technology). Tegenwoordig wordt de term veel ruimer geïnterpreteerd: intelligente apparaten zijn kleine en flexibele apparaten die zich aanpassen aan hun gebruiker en tegelijkertijd meerdere functies kunnen vervullen. Bovendien staan deze apparaten in contact met elkaar waardoor ze onderling informatie kunnen uitwisselen, zonder tussenkomst van de gebruiker. Samen vormen ze de intelligente omgeving. Mark Weiser, hoofdingenieur bij Xerox PARC (Palo Alto Research Center), vergeleek het concept van deze onzichtbare ICT met onze schrijftaal: we gebruiken het onbewust zonder nog maar een seconde te denken aan de technologie van het schrijven. Deze toekomstvisie van Ambient Intelligence kan pas realiteit worden door de grootschalige inzet van embedded systemen. Heterogeen, onopvallend, zuinig, flexibel en uiterst betrouwbaar Dit zijn de vijf eigenschappen die embedded systemen zo interessant en tot een ware technologische uitdaging maken.

• De meest typerende eigenschap van embedded systemen is hun heterogeen karakter. Experts uit verschillende vakgebieden slaan de handen in elkaar om complexe systemen te realiseren waarin sensoren, actuatoren, (alternatieve) energiesystemen, radio-antennes, software en dynamisch veranderbare (herconfigureerbare) hardware worden samengebracht. Bovendien moeten deze systemen in staat zijn om te communiceren met verschillende soorten netwerken en andere embedded systemen. • Een ander belangrijk kenmerk van embedded systemen is hun onopvallende werking: ze maken een apparaat, machine of instrument intelligenter zonder dat de gebruiker zich bewust is van de werking van het onderliggende embedded systeem. We zullen de toestellen van de toekomst onbewust gebruiken als een natuurlijk verlengstuk van onze vaardigheden. Vereiste hiervoor is een interface die gebaseerd is op menselijke communicatie bv. op basis van spraakherkenning. Een andere manier om onzichtbare computers te realiseren is ze rechtstreeks te laten interageren met de fysische wereld. Embedded systemen ervaren de fysische wereld, bv. temperatuur, luchtkwaliteit, bodemtoestand, of motorvibraties, dankzij sensoren. Ze verwerken deze data en reageren er onmiddellijk op met fysische acties, d.m.v. mechanische onderdelen aangestuurd door actuatoren. De tussenkomst van de mens (data ingeven via toetsenbord, output op beeldscherm) wordt hierdoor totaal overbodig. Nu één derde van de ‘beeldscherm’bevolking lijdt aan zogenaamde muisarmen en rsi (computer Related repetitive Strain Injury) speelt dit duidelijk in het voordeel van de nieuwe systemen. De keerzijde van de medaille is echter dat zulke zelfstandige systemen mensen afschrikken. Ze zullen dan ook extra betrouwbaar moeten zijn en hun interventie zal aan bepaalde regels gebonden zijn. • Betrouwbaarheid en beveiliging van de systemen wordt belangrijker dan ooit tevoren. Bij een systeem dat ingebouwd zit in een pacemaker of een ABS-functie, kan een fout dodelijke gevolgen hebben. Ctr-Alt-Delete, zoals bij de huidige computers, is geen optie. De aanwezigheid van embedded systemen in alle facetten van ons leven impliceert tegelijkertijd dat zij een aantrekkelijk doelwit worden voor terroristische aanslagen. Beveiliging is een prioriteit.

De Screenfridge van Electrolux is uitgerust met een LCD touch-screen, een internetverbinding en een ingebouwde camera. Deze intelligente koelkast kan boodschappenlijstjes opstellen, bestellingen doen, menu’s voorstellen of de koelkast aanvullen op basis van verbruikte en vervallen produkten. © Electrolux

• Embedded systemen moeten zuinig zijn en/of energie winnen uit hun omgeving. Alternatieve vormen van energiebronnen zijn zonlicht, lichaamswarmte, stroming van de bloedsomloop en bewegingsenergie van het lichaam (wordt reeds toegepast in polshorloges). • De slimme apparaten van de toekomst zijn flexibel. Dit flexibele karakter wordt allereerst aangewend door de gebruiker om een apparaat aan te passen aan de individuele wensen. Het wordt ook mogelijk om nieuwe technologische inzichten erin te verwerken waardoor het probleem van verouderde toestellen wordt omzeild. Nog spectaculairder wordt het toekomstbeeld als de apparaten zelf gebruik gaan maken van hun flexibiliteit. Ze passen zich aan aan (de gevoelens van) hun gebruiker, hun omgeving en zelfs aan naburige systemen. Dit laatste type van adaptief gedrag noemt men ‘zelfconfiguratie’: de apparaten gaan na welke andere apparaten in de omgeving aanwezig zijn en welke diensten ze aanbieden. Op basis van deze informatie worden op dynamische wijze netwerken gevormd en wordt het dienstenaanbod van elk apparaat afgestemd op het geheel. Je kan het zo gek niet bedenken… Embedded systemen duiken overal rondom ons op zonder dat we er nog bij stil staan. Maar wat we vandaag zien, is nog maar het topje van de ijsberg. In de toekomst zullen embedded systemen gebruikt worden in toepassingen die we nog niet eens kunnen bedenken. Alvast een voorsmaakje: • Embedded systemen maken het mogelijk om toestellen of dingen te controleren en te onderhouden op afstand (remote servicing), zelfs op vraag van het toestel zelf. Zo zijn er in Japan frisdrankautomaten die via een netwerkverbinding aangeven wanneer ze moeten bijgevuld worden, die ook storingen melden en vervolgens op afstand kunnen bijgestuurd worden. Een ander voorbeeld dat tot de verbeelding spreekt zijn ramen die, wanneer ze vuil zijn, de glazenwasser verwittigen. Deze toepassing is gebaseerd op het gebruik van infraroodsensoren. • In de automobielsector zijn embedded systemen niet meer weg te denken. De auto is geëvolueerd tot een mini-intelligente omgeving. In elke auto zijn 20 tot 80 microprocessoren aanwezig voor functies als ABS, automatische lichtcontrole bij duisternis, airbag en automatische ruitenwissers. De auto’s van de toekomst zijn in staat om zogenaamde contextuele informatie te verschaffen, bv. de dichtstbijzijnde vrije parkeerplaats, restaurant of geldautomaat aangeven, historische of geologische uitleg geven over het gebied waar je doorrijdt, enz. Door communicatie tussen de auto en de parkeerautomaat of het tolsysteem kan er automatisch betaald worden. Verkeerslichten worden bijgeregeld wanneer een ziekenwagen vlakbij is. • Ook de medische sector is zich bewust van de ontelbare mogelijkheden van embedded systemen. Door het steeds groter wordende aandeel ouderen in onze samenleving is

•

er grote belangstelling voor toepassingen die self-monitoring (bv. suikerspiegel meten in bloed van diabetespatiënt) en self-healing (bv. insuline afgeven in bloed) mogelijk maken. Ook bij gezonde en jonge mensen is er interesse voor systemen die bv. hartslag en bloeddruk meten tijdens het sporten of gewoon als een vorm van persoonlijke geruststelling. De informatie van deze metingen wordt draadloos verstuurd naar bv. de laptop van de patiënt of naar de dokter. Een waaier van mogelijkheden ligt hier open… In de tuinbouw doen systemen hun intrede die op plantniveau zowel de temperatuur, de luchtvochtigheid, de bodem (vochtgehalte, voedingsstoffen) als bepaalde planteigenschappen (ziektekiemen, suikerconcentratie in vruchten) kunnen registreren en op basis daarvan zelfstandig acties kunnen uitvoeren: toedienen van kunstmest, water, pesticiden, plukmachine oproepen, enz. Een concrete toepassing is het gebruik van sensoren in druiven om de suikerconcentratie te bepalen en op basis hiervan een signaal te geven wanneer de druiven moeten geplukt worden. Vanuit milieustandpunt is het inzetten van embedded systemen in de landbouw zeer belangrijk aangezien pesticiden en kunstmeststoffen zeer lokaal en enkel indien nodig worden toegepast. Voor wetenschappers gaat een droom in vervulling omdat ontelbare gegevens over omgeving, plant, vruchtkwaliteit en pluktijdstip beschikbaar worden. In de veeteelt is er een gelijkaardige trend naar het monitoren van individuele dieren, bv. met inslikbare sensoren, en het automatisch toedienen van voeding en vitaminen volgens ieders behoeften. Ziekten als varkens- en vogelpest en gekkekoeienziekte kunnen uiterst snel opgespoord worden. Fabrikanten van huishoudtoestellen zijn uiterst creatief in het bedenken van allerhande snufjes. Zo bestaat er al een koelkast die automatisch een boodschappenlijstje opstelt op basis van verbruikte producten en dit ook kan doorsturen naar de supermarkt. Op basis van de producten die nog aanwezig zijn, worden mogelijke recepten voorgesteld. Een intelligente wasmachine kiest het programma op basis van de kleding die erin zit. Ook de vele mogelijkheden van domotica illustreren het gebruik van embedded systemen. Architecten kunnen beroep doen op intelligente bouwmaterialen die hun eigenschappen aanpassen afhankelijk van de situatie: bv. stresssensoren in balken meten een verhoogde belasting en, als reactie hierop veranderen de materiaaleigenschappen. Revolutionair nieuwe bouwvormen worden mogelijk.

Bouw mee aan de onzichtbare toekomst De mogelijkheden van embedded systemen zijn ontelbaar en nog niet allemaal ontdekt. De technologische uitdagingen ook. Het zal een totaal nieuwe denkwijze vereisen over de grondslagen van computer- en communicatietechnologie. Deze derde innovatiegolf in de ICT is een enorme

kans voor kleine bedrijven om een grotere speler van de toekomst te worden. Bron: “Intelligente apparaten.”, visiedocument geschreven op verzoek van het Nederlands Ministerie van

Economische Zaken, door prof. Dr. Martin Rem, wetenschappelijk directeur van het Embedded Systems Institute. Te downloaden op http://www.embeddedsystems.nl/esi1/home/next.asp?subrubriekid=3

In deze context organiseert IMEC in het najaar een cursus over embedded systemen. Voor meer informatie over deze cursus en voor alle verdere inlichtingen verwijzen we graag naar pagina 9 van deze Interconnect.

"Een ‘embedded’ of ingebed systeem is een elektronisch systeem ingebed in gebruiksartikelen of apparaten (de omgeving) met de bedoeling deze een vorm van intelligent gedrag te bezorgen. Een ingebed systeem bestaat daarom steeds uit een sensorgedeelte dat de omgeving waarneemt, een communicatiegedeelte dat de waargenomen informatie doorstuurt naar een informatieverwerkend gedeelte en een actuatorgedeelte dat het gedrag van de omgeving aanstuurt. Het informatieverwerkend gedeelte is reactief, d.w.z. dat het op ieder ogenblik, en binnen reële tijd, op een betrouwbare manier moet kunnen reageren op veranderingen in de omgeving. Dat stelt bijzondere eisen aan de informatieverwerking die in de meeste gevallen bestaat uit een samenspel van (herconfigureerbare) hardware en ingebedde (downloadable) software. Herconfigureerbaarheid en downloadable software laten toe dat het systeem zich kan aanpassen aan nieuwe externe omstandigheden zonder dat de gebruiker daar noodzakelijkerwijze dient bij betrokken te worden." – Hugo De Man, wetenschappelijk adviseur en senior fellow, IMEC.

IMEC toonde de vele facetten van zijn onderzoek naar de intelligente omgeving op de zesde DATE (Design, Automation & Test in Europe)-conferentie in Munchen. De rode draad was IMEC’s nieuwe multi-mode multi-media programma, M4, dat onderzoek naar draadloze communicatie, ambient of alomtegenwoordige multimedia, herconfigureerbare systemen en aangepaste ontwerpmethodologieën, samenbrengt. Een 120-tal bezoekers bezochten de IMEC-stand. Naast de aanwezigheid met een stand, had IMEC ook zes presentaties op de conferentie. IMEC had bovendien de eer om dit jaar voorzitter te zijn van DATE.

Voor wie meer wil lezen over de intelligente omgeving, publiceerde IMEC samen met IWT-Vlaanderen een studie “De intelligente omgeving: de noodzaak van convergerende technologieën en een nieuw businessmodel.” Hierin worden de belangrijkste technologische uitdagingen en het bedrijfsmodel van de toekomst beschreven. Te downloaden op http://www.iwt.be/nieuw.htm

TECHNOLOGIE IN DE KIJKER

Chipproductie en milieu: onverzoenbaar? Elk bedrijf, zowel groot als klein, heeft te maken met afval en de verwerking ervan. Ook IMEC zoekt voortdurend naar creatieve oplossingen om de productie van chips milieuvriendelijker te maken door een minimaal verbruik van grondstoffen, minimale generatie van afval, een goede afvalverwerking en recyclage. Een kijkje over de schouder van onze groene ingenieurs…

De keerzijde van de chip Hoe wonderbaarlijk chips wel zijn, moeten we niemand meer vertellen. Ze hebben onze wereld veranderd door computers, gsm’s, intelligente auto’s en nog zo veel meer mogelijk te maken. We staan er meestal niet bij stil dat er een (milieu)prijs moet betaald worden voor deze evolutie. Bij de productie van chips worden grote hoeveelheden water, chemicaliën en energie verbruikt. Nieuwe technologische ontwikkelingen impliceren de introductie van nieuwe chemicaliën en materialen waarvan de impact op mens en milieu vaak nog onvoldoende gekend is. Ook de uitstoot van PFC(perfluorkoolstof)-gassen zoals CF4, C2F6 en SF6 is een groot probleem. Deze broeikasgassen bevatten chemisch zeer stabiele fluorverbindingen en absorberen een deel van het infraroodlicht. In de onderzoeksgroep milieu van IMEC bestudeert men deze problematiek en is men erin geslaagd het chipproductieproces al heel wat ‘groener’ te maken. Er zijn verschillende strategieën mogelijk: (1) optimalisatie van processtappen door vermindering van grondstofverbruik en afvalproductie; (2) zoeken naar alternatieve grondstoffen en chemicaliën die minder belastend zijn voor het milieu; (3) duurzame behandeling van de afvalstroom; en (4) eventueel hergebruik van de behandelde afvalstroom. Enkele mooie voorbeelden illustreren deze aanpak: Reinigen met minder water Bij de productie van chips worden zeer grote hoeveelheden uiterst zuiver water gebruikt (ongeveer 30 liter per cm2 silicium). Vooral de zogenaamde natte reiniging is hiervoor verantwoordelijk: tussen elke productiestap worden de siliciumschijven gereinigd met chemicaliën en gespoeld met gedesioniseerd (DI) water. IMEC doet reeds jaren onderzoek om deze reinigingsstap te optimaliseren. En met succes: het waterverbruik werd gereduceerd van 32 liter per siliciumschijf en per reinigingsstap voor de klassieke methode tot 0,5 liter per siliciumschijf voor IMEC’s single-wafer-cleanmethode. Ook de hoeveelheid chemicaliën werd flink gereduceerd. IMEC ontwikkelde ook een reinigingstechniek waarbij ozon gebruikt wordt in plaats van zwavelzuur voor het verwijderen van de fotogevoelige laag (lithografie) en van organische ver-

ontreinigingen op de siliciumschijf. Een stap in de goede richting naar een productieproces zonder het milieubelastende zwavelzuur.

Electrocoagulatie: een goedkope en efficiënte manier om metalen te verwijderen Bij het chemisch-mechanisch polijsten (CMP) van siliciumschijven worden grote hoeveelheden afvalstromen geproduceerd met een hoge concentratie aan colloïdale deeltjes (ultrafijne deeltjes die zo klein zijn dat ze zich onttrekken aan de zwaartekracht en zweven in de oplossing). Naast het polijsten van siliciumoxidemateriaal, worden nu ook metaallagen gepolijst waardoor het CMP-afvalwater tevens hoge concentraties koper, wolfraam, aluminium en germanium kan bevatten. Er bestaan reeds verschillende technieken die dit probleem aanpakken. Ze hebben echter het nadeel dat de infrastructuur duur is, dat vaak polymeren en coagulanten moeten toegevoegd worden en dat ze allemaal uit meerdere stappen bestaan. IMEC onderzocht de electrocoagulatietechniek, waarbij een elektrisch veld wordt opgewekt in de afvalstroom met behulp van ijzer- en aluminiumelektroden. Hierdoor worden de colloïdale deeltjes in het afvalwater gedestabiliseerd en gaan ze aan elkaar hechten (coagulatie). Uiteindelijk worden vlokken gevormd die snel neerslaan. Ook de metalen worden uit het water verwijderd. Door een eenvoudige filtratie kunnen de

Het Crystalactor® piloottoestel.

twee fasen van elkaar gescheiden worden. De neerslag die gevormd wordt, is niet belastend voor het milieu aangezien de metalen voorkomen als niet schadelijke oxiden. De waterfase is zuiver genoeg om hergebruikt te worden als bv. koelwater. Andere voordelen van de electrocoagulatietechniek zijn de lage investerings- en werkingskost en het feit dat zowel opgeloste metalen als colloïdale vaste stoffen in één enkele stap kunnen verwijderd worden. Bovendien is de techniek algemeen toepasbaar voor een brede waaier metalen en vaste stoffen.

Filterpers van het electrocoagulatiesysteem voor de behandeling van het afvalwater dat vrijkomt tijdens het chemisch-mechanisch polijsten van siliciumschijven.

3D-model van IMEC’s nieuwe infrastructuur.

door een druk toe te passen die groter is dan de osmotische druk. Het nadeel van deze techniek is de hoge installatiekost en de kwetsbaarheid van de membranen. De Crystalactor® technologie wordt reeds algemeen gebruikt voor het verwijderen van kalk en fosfaten uit drinkwater. IMEC paste dit systeem aan zodat het ook voor HF-water van nut kon zijn. Het systeem bestaat uit een cilindervormige wervelbedreactor gevuld met zand en water. Het HF-afvalwater wordt vanaf de bodem door de reactor gestuwd, over het zandbed. Een vastgestelde dosis calciumreagens (bv. CaCl2) wordt eveneens langs de bodem toegediend. Calciumchloride reageert vervolgens met de fluorionen en vormt CaF2-kristallen op het zand. De zware partikels bewegen naar de bodem van de reactor waar ze verzameld worden. Deze kristallen zijn van een hoge kwaliteit, bevatten bijna geen water en kunnen gemakkelijk hergebruikt worden als fluorbron. De waterige fase verlaat de reactor langs de bovenkant en kan afgevoerd of gerecycleerd worden. Dit water is van een hoge kwaliteit: het bevat minder dan 10 mg fluor per liter en is niet troebel door colloïdale deeltjes. Goede scores voor beide kwaliteitsparameters tezamen zijn uniek voor deze techniek. De haalbaarheid van het systeem voor halfgeleiderindustrieën werd aangetoond door de tijdelijke installatie van een Crystalactor® piloottoestel in IMEC. Het wordt nu verder gecommercialiseerd door DHV, een specialist op het vlak van afvalwatertechnologie. Een ambitieus project beschouwt de fabriek als één geheel Naar aanleiding van de nieuwe stofvrije onderzoeksruimte (cleanroom) die IMEC bouwt, werd een project opgestart in samenwerking met het Duitse ingenieursbureau M+W Zander. De bedoeling van het project is om alle productieprocessen en afvalstromen (en afvalverwerkingstechnieken) in een IC-fab op een optimale manier te integreren en te optimaliseren naar kost en milieu-impact. Centraal hierin staat het LCC (Life Cycle Cost)-fabmodel. Momenteel worden metingen en berekeningen gemaakt om een totaaloverzicht te krijgen van de consumptie van o.a. water, chemicaliën en elektriciteit. Op basis van deze gegevens zullen in een tweede fase de verschillende entiteiten in de fab op elkaar afgestemd worden.

De Crystalactor® verwijdert waterstoffluoride Tijdens het chipproductieproces, meer bepaald bij natte reinigingsstappen en bij gebruik van PFC-scrubbers, worden ook grote hoeveelheden afvalwater geproduceerd waarin HF aanwezig is. Het is een bijtend zuur dat ernstige brandwonden veroorzaakt. Klassieke HF-afvalbehandelingstechnieken laten het fluor neerslaan als een volumineuze amorfe CaF2-neerslag. Deze neerslag heeft een slechte kwaliteit en bevat nog grote hoeveelheden water. Een andere bestaande techniek is gebaseerd op omgekeerde osmose waarbij de onzuiverheden doorheen een semi-permeabel membraan worden geduwd

Afval: een probleem van iedereen Zoals blijkt uit dit artikel heeft IMEC al heel wat expertise opgebouwd rond afvalverwerking en verminderd grondstofverbruik. In Vlaanderen beschikken we zeker over voldoende knowhow om de milieuproblematiek waarmee Vlaamse bedrijven geconfronteerd worden, aan te pakken. IMEC kan daar een handje bij helpen door zijn expertise te delen in gezamenlijke projecten. Een mooi staaltje van zo een samenwerking kon u reeds lezen in het artikel over de milieu- en chemiegroep De Neef (InterConnect nr. 6). Voor meer informatie: Jan.VanHoeymissen@imec.be

NETWERKEN IN VLAANDEREN

Elektronica op wielen

De CarCube van ACUNIA Embedded Solutions is een nieuwe generatie boordcomputer die toelaat om o.a. het dichtsbijgelegen restaurant op te sporen, die files en wegenwerken aangeeft en op basis van die informatie een alternatieve route voorstelt en die aan de hand van de weersomstandigheden en verkeersdrukte een gepaste snelheid aanbeveelt.

IMOMEC, het geassocieerd labo van IMEC in Diepenbeek, IMEC, de Hogeschool Limburg en Flanders’ DRIVE plaatsen het pas opgerichte Automotive Electronics Technology Centre (AETC) in de kijker, een virtueel centrum dat gericht is op de automotive elektronica. Bedrijven binnen de automobielindustrie die nood hebben aan ondersteuning op het gebied van auto-elektronica, worden uitgenodigd om deel te nemen aan het initiatief.

Flanders’ DRIVE Eind april van dit jaar werd in Lommel, Limburg, de eerste steen gelegd van het Flanders’ DRIVE Engineering Centre, kortweg de N.V. VETC. Het VETC is een nieuw onderzoekscentrum voor het ontwikkelen en testen van voertuigen en hun componenten. Het werd opgericht ten dienste van Flanders’ DRIVE, het platform bij uitstek voor Vlaamse toeleveranciers in de voertuigindustrie. Flanders’ DRIVE is een erg succesvol initiatief en voorziet via het VETC in een uitgebreide testen engineeringinfrastructuur. Tot op vandaag was Flanders’ DRIVE niet actief op het gebied van elektronica. Automotive elektronica in opmars Nochtans is de laatste jaren de aanwezigheid van elektronica in de wagen alsmaar belangrijker geworden: het bepaalt zelfs in toenemende mate de kost van een doorsnee wagen. De redenen voor deze toename zijn enerzijds de steeds strenger wordende veiligheids- en functionaliteitseisen (monitoring, remcapaciteit, transmissie, uitstoot…) die aan de voertuigen van vandaag en morgen worden gesteld. Anderzijds moeten de constructeurs opboksen tegen de toenemende macht van de concurrentie. Het gebruik van elektronische systemen (bijvoorbeeld computer- en communicatietechnologieën) kan helpen om een grotere productdifferentiatie aan te bieden. De komende jaren wordt een jaarlijkse groei van de automotive elektronica verwacht van ongeveer 10 procent (bron: Dataquest, nov. 1999). Een bloeiende en groeiende markt, die zijn belangrijkste toepassingen zal vinden in veiligheidssystemen zoals ABS en airbagcontrole, maar ook in bijvoorbeeld motorcontrole, gps-navigatiesystemen en dashboardinstrumentatie.

bepaald door het ontwerpen en ontwikkelen van elektronicacomponenten en -modules voor de auto, en door het integreren en testen van automotive elektronica. Het centrum wordt gevormd door de specifieke knowhow van IMEC (voor het ontwerp en de ontwikkeling van automotive elektronica), van zijn geassocieerd labo IMOMEC (LUC, Diepenbeek) en van de Hogeschool Limburg (beide voor het integreren en testen van de componenten en modules) samen te brengen. Net als het VETC zal ook het AETC kaderen in het globale Flanders’ DRIVE-initiatief. Samen zullen ze in Limburg een Europees centrum vormen dat een antwoord kan bieden op de vele technologische uitdagingen van de automobielindustrie. Het AETC werd opgericht met steun van EFRO (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) en met financiering uit de Conventiemiddelen. Meer informatie Wenst u als bedrijf kennis te maken met de (onderzoeks- en ontwikkelings-) activiteiten en de infrastructuurvoorzieningen van het AETC? Wilt u weten welke mogelijkheden er zijn voor contractonderzoek, welke subsidiekanalen er kunnen worden aangesproken of wat de voordelen zijn die Limburgse bedrijven kunnen genieten? Contacteer dan Marc D’Olieslaeger tel: 011/26 88 15 e-mail: Marc.Dolieslaeger@luc.ac.be

Miljoen dollars 25000

20000

Oprichting van het AETC Om in te spelen op deze behoefte en evenzeer omdat er in Vlaanderen, meer bepaald in Limburg, heel wat expertise aanwezig is op het gebied van automobielelektronica, werd onlangs het AETC opgericht, het Automotive Electronics Technology Centre. Het AETC is een virtueel centrum dat complementair is aan het VETC. Het zal bedrijven ondersteunen die zich richten op de automotive elektronica, meer

15000

10000

5000

0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Voorspelling van het halfgeleiderverbruik in de automobielsector (wereldwijd). (Bron: Gartner Dataquest 2002)

EEN GREEP UIT I&I’S DIENSTENPAKKET

Cursus over de integratie van embedded systemen Op 20 oktober 2003 organiseert IMEC voor het eerst een cursus over de integratie van embedded systemen voor beslissingnemers, adviseurs en professionals. Prospectie Projecten Beleidsondersteuning/ Netwerking

OPLEIDING I&I INVOMEC

Studies

Evenementen Dienstverlening Spin-offs

Transfert van licenties

Embedded systemen evolueren meer en meer naar volledige, complexe platformen die naast sensoren en actuatoren uit verschillende elementen bestaan, zoals processoren, Programmable Logic Devices (PLD’s), Field-Programmable Gate Arrays (FPGA’s) en Application-Specific Integrated Circuits (ASIC’s). Hierbij wordt de functionaliteit verdeeld tussen hardware en software. Bedrijven die digitale intelligentie in hun product of productieproces willen brengen, kampen dan ook in toenemende mate met de vraag in welke geïntegreerde systeemtechnologie of combinatie van technologieën ze best investeren. Om bedrijven te informeren over de integratiemogelijkheden van embedded systemen, zet I&I (Industrialisatie en Incubatie) in samenwerking met het Micro-elektronica TrainingsCentrum (MTC) een nieuwe cursus op, een Executive Course on Integration of Embedded Systems. Hiermee spelen ze in op de vraag van zowel bedrijven die zelf willen innoveren, als van bedrijven die objectief advies zoeken om hun product met toegevoegde ‘intelligente’ waarde op de markt te kunnen brengen. Door zijn jarenlange expertise in de ontwikkeling van ontwerpmethodologieën om software efficiënt in hardware te implementeren en als coördinator van het Europese IST-project Europractice IC Service is IMEC uitstekend geplaatst om deze cursus inhoudelijk vorm te geven. De cursus geeft een antwoord op volgende vragen: • Wat zijn embedded systemen en waarom worden ze steeds belangrijker? • Wat zijn de uitdagingen en wat zijn de strategieën om ze te ontwikkelen? • Welke integratiemogelijkheden zijn er en wat zijn de ver-

schillende soorten geïntegreerde systeemtechnologieën (processoren, PLD’s, FPGA’s, ASIC’s…)? • Welke factoren moeten de ontwerpers in acht nemen en welke compromissen moeten genomen worden (in termen van time-to-market, Non-Recurring Engineering (NRE) kost, variabele kost, risico, flexibiliteit), rekening houdend met de toepassing van het geïntegreerde systeem? • Wat zijn de ontwerp-flows en businessmodellen (FPGA versus ASIC, Classic ASIC versus Customer Owned Tooling (COT) model…)? Wanneer en waar: 20 oktober 2003, 14 – 17u, IMEC, Heverlee (Leuven). Doelgroep: voor beslissingnemers, adviseurs en professionals die zich willen informeren over de juiste strategie voor het inbrengen van elektronische intelligentie in producten en/of werkprocessen. Inschrijvingsvoorwaarden: inschrijven kan via de MTC-website: www.imec.be/mtc. De inschrijvingsprijs van 250 EUR omvat toegang tot de cursus, cursusmateriaal en een receptie die aan het eind van de cursus wordt aangeboden. U kan voor deze cursus ook betalen met de Vlaamse opleidingscheques. Voor meer informatie: Frédéric Devisch tel: 016/28 86 48 e-mail: Frederic.Devisch@imec.be Raadpleeg ook www.imec.be/samenwerking

BLIK OP DE TOEKOMST

Professor Van Brussel over mechatronica: “De Vlaamse industrie heeft het begrepen.” Naar aanleiding van het Visionair Seminarie over ‘De fabriek van de toekomst!?’ spraken wij met één van de ‘wijzen’ op dit vlak, professor Hendrik Van Brussel. Hij heeft een ingenieursdiploma op zak in zowel mechanica als elektronica, maar mechatronica is zijn passie.Vol trots vertelt hij over Flanders Mechatronics, een nieuw onderzoekscentrum waar de Vlaamse industrie en de mechatronische succesformule centraal staan.

Een vraag die velen onder ons zich stellen: wat is mechatronica? “Het idee achter mechatronica komt oorspronkelijk uit Japan. Japanners zijn kampioenen van de harmonie. In alle aspecten van hun leven streven ze naar de ultieme harmonie, de ‘Wa’, ook in hun technologie. Wat zij doen, en wij niet deden bij het maken van een nieuw product, is vanaf het begin rekening houden met de volledige levenscyclus van het product (het gebruik, het transport, de recyclage). De mogelijkheden van alle technologieën die men nodig heeft, worden tegelijk bekeken. Men noemt het concurrent engineering of simultaan ontwerp. Wat wij hier in Europa deden, is sequentieel ontwerp: men maakt een machine, achteraf zet men er motoren op om de machine aan te drijven, dan denkt men eraan om de machine te programmeren. De Japanse benadering is de mechatronische benadering. Men gaat de mogelijkheden van verschillende disciplines (mechanica, elektronica, informatica, optica, fysica) in rekening brengen om tot een optimale machine te komen, of het nu gaat om een cd-speler, een weefgetouw of een auto.” De term mechatronica is nog niet echt gekend. “Het heeft inderdaad lang geduurd vooraleer mechatronica bekend werd, ook in Amerika. Vroeger dacht men dat het gewoon een samenvoegsel was van mechanica en elektronica. Nu begint men het echt als een discipline te beschouwen. Vele grote universiteiten hebben nu een departement dat zich uitsluitend met mechatronica bezig houdt. De KULeuven was de eerste in Europa, in 1986, met een specialisatierichting in de mechatronica. Ons labo is uitgegroeid tot een topspeler op het vlak van mechatronica. We doen o.a. onderzoek naar robots, luchtlagers, robotendoscopie, intelligente rolstoelen voor patiënten met coördinatieproblemen, verfrobots om automatisch complexe oppervlakken te schilderen.”

10.

In het seminarie vertelt u over de fabriek van de toekomst. Wat moeten we ons daarbij voorstellen? “In de fabriek van de toekomst draait alles om flexibiliteit. Als ik nu naar een winkel ga om een gsm te kopen, kan ik niet kiezen. Zoveel modellen zijn er. De fabriek van de toekomst moet in staat zijn om per variante kleine reeksen te maken en heel veel varianten. Alle machines zijn gelijk voor de wet, iedereen doet wat hij kan, er is overleg tussen de verschillende machines zodat, als een machine defect is, een andere het kan overnemen. Als er dingen verkeerd gaan op de werkvloer, dan speelt bv. die flexibiliteit een belangrijke rol. De machines gaan zichzelf behelpen om het systeem op een andere manier te laten draaien. Men noemt dat graceful degradation.” Zijn die ‘intelligente’ machines niet veel duurder en zal de investering voor de fabriek van de toekomst niet zeer groot zijn? “De machines zullen misschien wel duurder zijn. Maar als ze duurder zijn en ze kunnen tegelijk veel meer en ze kunnen inspelen op de flexibiliteit, dan is dat geen probleem. Robots kosten nog één derde van wat ze kostten 10 jaar geleden en ze zijn veel nauwkeuriger!” Wat betekent dit nu concreet voor Vlaamse bedrijven? “De consumentenelektronica is volledig in handen van de Japanners, dankzij hun mechatronische aanpak. Als wij, in Europa, niet in staat zijn om die flexibiliteit in te bouwen in onze systemen, dan kunnen we het vergeten. Zelfs een bedrijf dat tuinhuisjes maakt, zal hightech moeten worden. Er zijn er al die zeggen dat we het kunnen vergeten. Er zijn nochtans voorbeelden die het tegenovergestelde bewijzen: een scheepswerf in Denemarken concurreert tegen Korea omdat zij robotica hebben ingevoerd. Schepen zijn duidelijk geen massaproducten, verre van. Daar flexibiliteit in brengen is toch wel bewonderenswaardig.”

Dus de basisreden voor de delokalisatie van bedrijfs- en productieactiviteiten uit Europa is niet enkel het feit van de lage lonen? “Daar komt het op neer. Als men geen flexibiliteit kan inbrengen en dus op de klassieke manier blijft produceren, wordt het te duur.” Dus mechatronica kan een antwoord zijn op die delokalisatie. “Natuurlijk. En dat heeft de Vlaamse industrie ook begrepen. Samen met 15 bedrijven hebben we onlangs het Flanders mechatronics technology centre opgericht. Dit onderzoekscentrum zal zorgen voor de technologische kennisopbouw in de Vlaamse mechatronicasector. Het is zeker nog niet te laat!” Voor meer informatie over Flanders Mechatronics: Jos.Pinte@agoria.be De sectorroadmap Mechanica & Mechatronica is beschikbaar op www.agoria.be/pdf/nl/publications/RoadmapMech.pdf Professor Hendrik van Brussel.

11.

INDUSTRIE DOORGELICHT

Het einde van de tunnel in zicht? Niemand kan het ontkennen, er zijn wel betere tijden geweest voor de economie en het zakenleven. De economische crisis heeft in het bedrijfsleven hard toegeslagen. De halfgeleiderindustrie heeft sterker dan ooit in de klappen gedeeld, traditioneel al een cyclische sector waar sterke groeijaren steevast gevolgd werden door een periode van negatieve groei. De oorzaak van deze cycliciteit ligt bij het evenwicht tussen vraag en aanbod: de halfgeleiderindustrie wordt immers gekenmerkt door een empirische wetmatigheid waarin elke twee à drie jaar een nieuwe productietechnologie geïntroduceerd wordt in de chipfabrieken, die de productiviteit – en dus het aanbod - stapsgewijs doet toenemen. Deze crisis in de halfgeleidersector is zwaarder dan de voorgaande. Voor het eerst in de geschiedenis is de omzet van elektronicaproducten (tv, pc, gsm …) – de grootste afnemer van halfgeleiderchips – afgenomen: de elektronicasector kende in 2001 en 2002 telkens een negatieve groei. Dit heeft alles te maken met de wereldwijde economische crisis en met de groeiende onzekerheid omtrent de internationale stabiliteit na september 2001. Bovendien ontbrak er de laatste jaren een nieuwe zogenaamde killerapplicatie die de industrie stuwt, zoals pc en gsm dit in het verleden al deden. Het herstel van de halfgeleiderindustrie moet het dan ook hebben van een heropleving van de elektronica-industrie. De meeste recente analyses van gespecialiseerde studiebureaus (zoals Gartner) voorspellen voorzichtig dat 2003 positieve groeicijfers zal kennen in de halfgeleider- en elektronica-industrieën, mede gesteund door een langzame heropleving van de wereldeconomie. Met het einde van de Golfoorlog heeft men weer hoop, al is het nog allemaal heel fragiel. Dat was ook de teneur op de beurs Semicon-Europa begin april (in München). Semicon-Europa is het grootste evenement uit de halfgeleidersector in Europa waar voornamelijk fabrikanten van apparatuur en materialen voor chipproductie hun producten voorstellen. IMEC, als onderzoekspartner van talrijke andere deelnemers, had er voor het

12.

eerst een bescheiden stand, en ging voor u de sfeer opsnuiven in de sector. De crisis was nog duidelijk te merken op de ’vloer’: relatief weinig bezoekers en een afwachtende sfeer. Nochtans was bijna iedereen overtuigd dat als het weer opklaart, de industrie er klaar voor is. Nieuwe technologieën worden immers volop ontwikkeld. De markt van geavanceerde apparatuur wordt vandaag gedreven door MEMS (Micro-ElectroMechanical Systems), draadloze communicatie, nanotechnologie en automotive chiptechnologie. De automobielindustrie blijft haar aandeel in chipconsumptie trouwens gestaag vergroten. Vandaag is één vijfde van de kostprijs van een wagen te wijten aan elektronica. Expansie situeert zich voornamelijk op het vlak van sensoren en boordcomputers. Europa en Vlaanderen (cfr. Flanders’ DRIVE) hebben hierin sinds jaren een sterke positie uitgebouwd (zie ook het artikel op p. 8 ‘Elektronica op wielen’). Een opvallende trend op de Semicon-beurs was de toenemende flexibiliteit van productieapparaten, gericht op het snel aanpassen van productie aan de eisen van de klant. Zonder twijfel is deze trend een opportuniteit voor onze Europese bedrijven. Flexibele fabrieken die kleinere volumes voor klanten met verschillende, vaak veeleisende specificaties snel aankunnen, zijn de toekomst. Meer hierover vind je in dit nummer op p.10 ’Mechatronica: de Vlaamse industrie heeft het begrepen’. Hoe dan ook, de halfgeleider- en elektronicasectoren staan meer dan waarschijnlijk weer voor een heropleving. Hoe die zal gebeuren, is koffiedik kijken. Bij elke heropleving zweren marktexperts dat de cycliciteit nu wel verdwenen is, en er een lange periode van stabiele groei komt. En bij elke crisis interpreteert men de historische data dat de groei er nu wel eens uit zou kunnen zijn. De waarheid is waarschijnlijk veel eenvoudiger en is net als het weer voorspellen. Het is best mogelijk dat de geschiedenis zich weer herhaalt met een cyclische heropleving dit jaar: het einde van de(ze) tunnel. Jan Wauters, Marketing Communicatie Manager

Jan Wauters.

AGENDA

Agenda MTC-trainingsprogramma IMEC’s Micro-elektronica TrainingsCentrum, MTC, heeft een ruim aanbod van cursussen over zowat alle aspecten van de micro-elektronica voor een gevarieerd doelpubliek. De cursussen variëren van geïntegreerd systeemontwerp tot procesen verpakkingstechnologie. Wij maakten voor u volgende selectie van het zomeraanbod:

> Inleiding tot de ATOMIUM-ontwerpomgeving voor geheugen-gecentreerde code-optimalisatie. Doelgroep: algemeen; Ontwerpers van systemen, algoritmen en architecturen. Datum: 22 en 23 mei 2003. Inhoud: Als ondersteuning voor IMEC’s Data Transfer and Storage Exploration (DTSE)-methodologie ontwikkelde IMEC een ATOMIUM Computer-Aided Design (CAD)-omgeving die het mogelijk maakt data- en geheugenverbruik te analyseren en te optimaliseren. De output van de verschillende ATOMIUM-componenten is een aangepaste Ccode die leidt tot veel kleinere geheugens en geringer vermogenverbruik. Deze tweedaagse workshop behandelt IMEC’s DTSE-methodologie en zijn verschillende ATOMIUM tools.

> Hoe code schrijven voor hoog-performante multimediatoepassingen die weinig vermogen verbruiken. Doelgroep: informatici en ontwerpers van embedded systemen. Datum: 8-12 september 2003. Inhoud: Data-intensieve multimediatoepassingen vereisen een optimalisatie van de code om zo de snelheid en het energieverbruik te verbeteren. Onderliggende problemen en recente resultaten van het onderzoek naar code-optimalisatie worden behandeld. In de uitgebreide vijfdagen cursus wordt aan de hand van demo’s en oefeningen het nut van dit onderzoek duidelijk gemaakt.

> Overgaan van VHDL naar SystemC Doelgroep: ontwerpers van FPGA en ASIC. Datum: 23-26 september 2003. Inhoud: Op basis van voorbeelden en oefeningen wordt ingegaan op de SystemC V1.2-synthax met nadruk op een goede codestijl en de link met hardware.

> Cursus over de integratie van embedded systemen Doelgroep: voor beslissingnemers, adviseurs en professionals die zich willen informeren over de juiste strategie voor het inbrengen van elektronische intelligentie in producten en/of werkprocessen. Datum: 20 oktober 2003. Inhoud: Deze cursus over de integratie van embedded systemen wordt uitvoerig beschreven op pagina 9 van dit nummer.

Voor meer informatie over het volledige MTC-trainingsprogramma: www.imec.be/mtc.

13.

Seminaries IMEC organiseert wekelijks, op maandag (11u) en op vrijdag (14u), seminaries over nieuwe ontwikkelingen in proces-technologieën en ontwerpmethodologieën. Deze seminaries gaan door in IMEC, duren ongeveer één uur en worden in het Engels gegeven. In enkele gevallen worden de seminaries gegeven voor een gespecialiseerd publiek. Toegang tot de seminaries is gratis. Voor de komende maanden worden volgende seminaries aangekondigd: 23 mei 2003 Trends at ISSCC (International Solid-State Circuits Conference) 13 juni 2003 A view in a different world: non-volatile memories 20 juni 2003 ATOMIUM for ever young (over de ATOMIUM-ontwerpomgeving voor geheugengecentreerde code-optimalisatie) 03 juni 2003 Thermodynamic upper bounds for the efficiency of solar cells 27 juni 2003 The power-speed trade-off in digital systems: a circuit level view

Voor meer informatie: www.imec.be/mtc. Raadpleeg de website voor eventuele programmawijzigingen.

Annual Research Review meeting (ARRM) 2003 - ‘the networking event’ 5-16 oktober 2003, Brabanthal, Haasrode (Leuven) IMEC’s ARRM is uitgegroeid tot een dynamisch, internationaal ontmoetingsforum. Tijdens de editie van 2002 verwelkomde IMEC meer dan 200 topmanagers van over de hele wereld. Tijdens ARRM worden de deelnemers geïnformeerd over IMEC’s laatste ontwikkelingen in micro-elektronica en aanverwante domeinen en over IMEC’s visie op de nieuwste technologische evoluties. Naast een ruim aanbod aan presentaties vinden de deelnemers er boeiende demonstraties en kunnen ze een bezoek brengen aan de informatiestanden van IMEC’s spin-offs. ARRM 2003 is opgevat als een internationaal ‘networking event’, waar deelnemers de gelegenheid krijgen om informele contacten te leggen met IMEC’s stafleden en met andere deelnemers uit de industrie.

Voor alle informatie en preregistratie: www.arrm.be.

IMEC Vlaamse Bedrijvendag (IVB) 2003 19 november 2003, IMEC, Heverlee (Leuven) Jaarlijks organiseert IMEC een dag voor de Vlaamse bedrijven om zijn technologie dichter bij de bedrijven te brengen. Deze IMEC Vlaamse Bedrijvendag wordt dit jaar georganiseerd rond het centrale thema van embedded systemen. Via gerichte seminaries wordt een helder beeld geschetst van de nieuwste technologische ontwikkelingen en trends in embedded systemen. Deelnemers krijgen een beeld van nieuwe marktopportuniteiten, van welke producten succesvol worden en van welke technologieën onmisbaar worden voor hun product of productieproces. Daarnaast krijgen bezoekers de kans om na te gaan wat de implementatie van embedded systemen voor hen kan betekenen. Zij kunnen er ook standen bezoeken waar verschillende demo’s en prototypes worden getoond. Net als vorig jaar wordt de IVB2003 georganiseerd met een goed gevuld namiddag- en vooravondprogramma. Hierbij is ook een paneldiscussie voorzien rond ‘Embedded systemen: hype of noodzaak’, met industriële spelers en experten.

Voor een preliminair programma en meer informatie over de IVB2003: www.imec.be/kiosk/Welkom.html.

14.

Cyclus Visionaire Seminaries De Cyclus Visionaire Seminaries, een initiatief van IMEC en Leuven.Inc, wil een breed publiek sensibiliseren over nieuwe technologieën die onze leefwereld de komende jaren meer en meer zullen bepalen. De snelle evolutie van ICT, biotechnologie en nanotechnologie zullen onze maatschappij binnen 20 jaar immers grondig veranderd hebben. De seminaries gaan door in het IMEC-auditorium en worden doorgaans in het Nederlands gegeven. In het najaar 2003 zijn volgende seminaries gepland: 30 september 2003 - ‘Embedded systemen: het hart van intelligente apparaten.’ 4 december 2003 - Visionair seminarie over de toekomst van Europa en waar Europa nog het verschil kan maken.

Voor meer informatie en voor het definitieve programma van deze seminaries: www.imec.be/kiosk/Welkom.html.

Op 30 maart jongstleden nam IMEC deel aan de eerste editie van de ‘Dag van de Technologie’, een initiatief van de Vlaamse regering. Naast de talrijke demonstraties konden de bezoekers ook een rondleiding krijgen in de technische ruimten of ondergedompeld worden in de wondere wereld van de micro-elektronica tijdens de workshop ‘Chips voor leken’. Verder werd er ook aan het goede doel gedacht en waren er verschillende acties ten voordele van ‘Kom op tegen Kanker’. IMEC mocht die dag zo’n 1200 bezoekers verwelkomen, een succes.

Tom Nagels was de gelukkige winnaar van het digitaal fototoestel, gewonnen met de wedstrijd ten voordele van ‘Kom op tegen Kanker’.

15.

INNOVATIE

TIS-netwerk stimuleert innovatie rond verpakkingstechnologie PARTNE RS GEZOCH T

IMEC nodigt Vlaamse bedrijven uit om gezamenlijk een netwerk uit te bouwen rond verpakkingstechnologie. Dit netwerk zal worden opgevat als een Thematisch InnovatieStimulerings- of TIS-initiatief en heeft als doel om innovatie-ondersteunende diensten aan te bieden aan bedrijven die willen innoveren op het gebied van verpakking. De Thematische InnovatieStimulering zal hierbij zoals gebruikelijk worden ondersteund door het Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen (IWT). Naast algemene innovatie-ondersteunende activiteiten (sensibilisering, studiedagen, opzetten van werkgroepen…) wil IMEC in het kader van het TIS gezamenlijke onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten opzetten met verscheidene deelnemende bedrijven.

sterk geminiaturiseerde systemen, nieuwe verpakkingstechnologieën, verpakking van Micro-ElectroMechanische Systemen (MEMS) en betrouwbaarheid van verpakkingen. IMEC zal de globale coördinatie van het initiatief op zich nemen en zoekt daarbij partners uit volgende doelgroep: producenten van PCBs, van elektronische componenten, van sensoren, biosensoren en telecomapparatuur; assembleerbedrijven van elektronische componenten op PCB; en eindgebruikers van elektronische systemen. Voor meer informatie: Kris Van de Voorde tel: 016/28 15 35 e-mail: Kris.VandeVoorde@imec.be

Met dit initiatief wil IMEC producten procesinnovatie stimuleren bij Vlaamse bedrijven door het invoeren van nieuwe verpakkingstechnologieën. Geavanceerde verpakkingstechnologieën slaan immers de brug tussen de alsmaar complexer wordende IC en de standaard Printed Circuit Board (PCB)-technologie. IMEC kan hierbij steunen op zijn jarenlange expertise op het gebied van verpakking van

Microrelay in een keramische side-brazed verpakking.

16.