imec InterConnect 15 (januari 2004) by imec

INTERCONNECT N° 15 - viermaandelijks / januari 2004

>> NANO, part I Nano is hip, nano is cool, nano is de toekomst. Wil jij ook deel uitmaken van de huidige nanomania en kunnen meepraten over ‘de industriële revolutie van de 21ste eeuw’? Lees dan onze reeks over nanotechnologie en verneem het WAT, HOE en WAAROM. lees meer op pagina 3

>> Niet-vluchtige geheugens in opmars Met de intrede van embedded systemen en draagbare toestellen is het aantal toepassingen waarin een apparaat iets moet onthouden razendsnel toegenomen. De vraag naar snelle en betrouwbare geheugenchips stijgt, en dan liefst het soort geheugen dat niet vergeet, ook wanneer het apparaat wordt uitgeschakeld. Een blik in de snel evoluerende wereld van niet-vluchtige geheugens… lees meer op pagina 6

>> Leuven.Inc: netwerk voor like-minded people Na vier jaar werking telt Leuven.Inc meer dan 450 leden. Op regelmatige basis worden activiteiten georganiseerd waarop bedrijven en geïnteresseerden informatie krijgen over de laatste technologische trends en het ondernemerschap, maar ook en vooral de kans krijgen met elkaar in contact te komen. Wij ontmoetten Nicole De Smyter, manager Leuven.Inc. Misschien bent u na het lezen van dit artikel ook wel geïnteresseerd om uw informeel contactnetwerk uit te breiden. lees meer op pagina 10

>> IMEC introduceert Ensysta in de wereld van de micro-elektronica IMEC leidt het engineerings- en constructiebedrijf Ensysta op om gasleidingen te leggen in stofvrije ruimtes voor micro-elektronicatoepassingen. lees meer op pagina 11

>> IMEC's technologie permanent in de kijker In het feestjaar 2004 - 20 jaar IMEC - geven we het startschot voor de bouw van IMECEXPO. IMECEXPO is een permanent technologie demonstratie- en informatiepark in de mezzanine van de IMEC inkomhal in de Kapeldreef te Heverlee. lees meer op pagina 12 1.

Colofon Verantwoordelijke uitgever: Prof. Gilbert Declerck Redactie: Els Parton Mieke Van Bavel Werkten mee aan dit nummer: Kang-Hoon Choi Jo De Boeck Bart De Mey Nicole De Smyter Jo De Wachter Marc Meuris Jan Van Houdt Marc Velghe Jan Wauters Voor meer informatie: Katrien Marent Corporate Communications IMEC vzw Kapeldreef 75 B-3001 Leuven Tel: 016/28 18 80 Fax: 016/28 16 37 E-mail: Katrien.Marent@imec.be

www.imec.be

Woord vooraf 2003 was voor onze Vlaamse Nieuwsbrief het jaar van de Embedded Systemen. We hebben heel wat van hun mogelijkheden ontrafeld en misschien hebben we u overtuigd van het nut dat embedded systemen ook voor uw product kunnen hebben. De theorie is mooi, maar de praktijk leert dat embedded systemen moeilijk hun weg vinden naar kleinere bedrijven. Dat werd eens te meer duidelijk uit de paneldiscussie van IMEC’s Vlaamse Bedrijvendag, die doorging op 19 november 2003.Want wat blijkt? Nog maar heel weinig Vlaamse bedrijven en KMO’s hebben de stap gezet om embedded systemen in hun product of productieproces te gebruiken. Deze vragen en bedenkingen, geformuleerd door het publiek tijdens de paneldiscussie, geven aan waar het schoentje knelt: “hoe vertaal ik mijn idee intern aan mijn minder technische bedrijfsleiding? Hoe weet ik of de kosten die met zo’n toepassing gepaard gaan niet de baten te boven gaan? Wil mijn bank wel investeren in mijn complex idee? En vooral: het invoeren van een embedded systeem vraagt heel wat kennis die in mijn bedrijf niet aanwezig is.”Vier belangrijke obstakels die wijzen in de richting van: samenwerking. En hier is een belangrijke rol weggelegd voor Vlaamse instituten zoals het IWT, voor netwerkorganisaties zoals DSP Valley of voor onderzoeksinstellingen zoals IMEC. Zo kan het IWT financiële ondersteuning geven, laat DSP Valley toe om mogelijke partners te leren kennen en kan IMEC haalbaarheidsstudies uitvoeren, concrete projecten opzetten of informatie verschaffen. Samen kunnen we de stap zetten. 2004, tijd voor een nieuwe focus.Wij kozen voor NANOTECHNOLOGIE en zullen u gidsen in de wereld van atomen en moleculen. In deze en de volgende twee nummers zullen we u warm maken voor de spectaculaire mogelijkheden van nano en tonen we aan dat het meer is dan alleen maar een nieuwe hype. En toeval of niet, maar ons nieuw thema heeft heel wat gemeen met het thema van de embedded systemen: nanotechnologie is krachtig, complex en heel veel omvattend. In dit nummer leest u waar nano zijn roots heeft liggen, hoe het begon. In een volgende InterConnect gaan we dieper in op de technieken die vandaag gebruikt worden om nano’materialen’ te maken en in een laatste nummer geven we mee wat u er mee kan doen, welke toepassingen mogelijk zijn of worden.Want het staat heus niet zover van ons bed… IMEC Vlaamse Bedrijvendag 2003, paneldiscussie

Veel leesplezier! Els Parton en Mieke Van Bavel, Wetenschappelijk redacteurs.

TECHNOLOGIEFOCUS 2004

NANO, part I Nano is hip, nano is cool, nano is de toekomst.Wil jij ook deel uitmaken van de huidige nanomania en kunnen meepraten over ‘de industriële revolutie van de 21ste eeuw’? Lees dan onze reeks over nanotechnologie en verneem het WAT, HOE en WAAROM.

Een duizendste van een miljoenste van een meter Dat is dus een nanometer. Neem er duizend van en je krijgt dit onooglijke puntje:. Extreem klein dus. Nanotechnologie zal wel iets zijn voor wetenschappers die urenlang achter hun microscoop zitten, hoor ik u denken. Zeker niets voor de gewone mens. Maar vergis u niet, het feit dat u dit (aandachtig!) aan het lezen bent en tegelijkertijd ook nog ademt, is juist het werk van nano’technologie’, weliswaar de natuurlijke variant ervan. Nanotechnologie verwijst (onder andere) naar de manipulatie van atomen, en daar is de natuur sterk in. Het begon allemaal heel onschuldig, enkele biljoenen jaren geleden, toen atomen en moleculen zich begonnen te organiseren tot complexe structuren. Geleidelijk aan dokterde de natuur een uniek recept uit om op basis van een klein emmertje zuurstof, waterstof en stikstof, een handvol koolstof, calcium en zout en een snuifje zwavel, fosfor, ijzer en magnesium (en nog een 20-tal andere chemische elementen die we hier niet gaan onthullen) een MENS te maken, die kan denken, lopen, zwemmen, ruiken, zien en zich zelfs kan reproduceren. Zover staat de menselijke variant van nanotechnologie nog lang niet. Bij de mens begon het idee om doelbewust atomen te manipuleren en te rangschikken, officieel, op 29 december 1959. Toen gaf de fysicus Richard Feynman een lezing waarin hij zijn publiek uitnodigde “to enter a new field of physics”. Hij stelde dat de manipulatie van atomen zeker doenbaar moest zijn en niet in strijd was met de wetten van de fysica. De enige reden waarom we het nog niet gedaan hadden, was omdat we er te groot voor waren, zo zei hij. Het was pas in 1974 dat het idee een naam kreeg: NANOTECHNOLOGIE. Norio Taniguchi, professor aan de universiteit van Tokyo, bedacht de term voor de steeds nauwkeurigere bewerking en afwerking van materialen tot structuren met afmetingen tussen 0,1 en 100 nm. Een typisch voorbeeld hiervan is de voortdurende miniaturisering van transistoren, de bouwstenen van chips. In dit verband spreekt men van nano-elektronica. Maar de mens zou de mens niet zijn, als er niet verschillende betekenissen zijn voor hetzelfde woord. Zo beschreef

Eric Drexler, ingenieur aan het Massachusetts Institute of Technology, een meer tot de verbeelding sprekende vorm van nanotechnologie in zijn boek Engines of creation (1986). Hij had het over zelfreplicerende nanomachines die in staat zijn om atomen vast te grijpen en op die manier elk willekeurig materiaal kunnen samenstellen. Deze ultieme beheersing van de natuurlijke bouwstenen zou het einde betekenen van ongeneeslijke ziekten, honger, het broeikaseffect en zelfs het einde van het einde (=onsterfelijkheid). Ondanks kritische bedenkingen uit de wetenschappelijke wereld over dit soort toekomstbeelden, blijft de moleculaire nanotechnologie een bron van inspiratie voor schrijvers en filmmakers. Niemand minder dan Michael Crichton, schrijver van Jurassic Park, laat de dinosaurussen voor wat ze zijn en laat in zijn recentste boek ‘nanobots’ de mensheid bedreigen. Het zal niemand verbazen dat dit soort nanopubliciteit al heuse anti-nano actiegroepen in het leven heeft geroepen. Maar dat nemen we er dan maar bij, want evengoed heeft het ontelbare jongeren zodanig geboeid dat ze wetenschappen willen studeren. Welke wetenschappen, hoor ik enkele critici onder u vragen: scheikunde, biotechnologie, fysica, materiaalkunde, micro-elektronica...? Inderdaad, al deze disciplines zijn werkzaam in de nanowereld. En toch is er een klein nuanceverschil waardoor nanotechnologie en bv. niet de klassieke scheikunde de sleuteltechnologie van de 21ste eeuw zal worden: atomen en moleculen worden doelbewust gemanipuleerd en zeer nauwkeurig gepositioneerd. Men gaat niet langer nieuwe materialen ‘ontdekken’, maar wel ‘ontwerpen’. Elke bovengenoemde discipline draagt zijn steentje bij tot de nanotechnologie en een wisselwerking ertussen is essentieel om het ware potentieel van nanotechnologie te bereiken. De nanowetenschappers van de toekomst zullen dan ook, zoals in de renaissance, allerlei verschillende disciplines onder de knie moeten hebben. Een grote tegenstelling met de supergespecialiseerde opleidingen van vandaag. De nanowereld in beeld gebracht In 1981 werd de nanowereld wakker geschud uit zijn dromen toen Gerd Binning en Heinrich Rohrer, werkzaam in de IBM onderzoekslaboratoria in Zwitserland, hun scanning tunneling microscope (STM) voorstelden. Voor de eerste keer in de geschiedenis werd het mogelijk om atomen in

Atomair STM-beeld van single-walled carbon nanotubes geadsorbeerd op een goudoppervlak.

beeld te brengen. De werking van de tunnelmicroscoop kan je het best vergelijken met braille ‘lezen’: een uiterst scherpe naald beweegt over het oppervlak van het te onderzoeken ((half)geleidend) materiaal. De naald blijft steeds gemiddeld 0,7 nm – ongeveer 2 atoomdiameters – verwijderd van het oppervlak. Deze afstand wordt constant gehouden door een ingenieus terugkoppelingsmechanisme. Het materiaal wordt onder een lage spanning van 1 Volt geplaatst. Op de plaats waar het materiaal en de naald elkaar (net niet) raken, bewegen de elektronen van de punt naar het oppervlak en omgekeerd. De spanning veroorzaakt daardoor een zeer kleine elektrische stroom van ongeveer 1 nano-ampère, zelfs wanneer de punt zich op zijn werkafstand van 0.7 nm bevindt. Deze zogenaamde ‘tunnelstroom’ is zeer gevoelig voor de afstand. Wanneer men de afstand met slechts één atoomdiameter vermindert, neemt de tunnelstroom met een factor duizend toe. Door de stroom voortdurend te meten en de hoogte van de punt zo aan te passen dat de stroomsterkte op een constante waarde van ongeveer 1 nano-ampère blijft, houdt de elektronica van de microscoop de afstand tussen het laatste atoom van de punt en het nabijgelegen oppervlak constant. De gevoeligheid is zo groot, dat men het verschil kan waarnemen wanneer de naald zich vlak boven een atoom bevindt of tussen twee atomen in. De hoogte van de naald wordt continu geregistreerd terwijl de naald het preparaat aftast. Er kan zo een volledig tweedimensionaal beeld gemaakt worden met de hoogtecontouren van het substraatoppervlak, een afspiegeling van de atomaire structuur. De tunnelmicroscoop was een droom die werkelijkheid werd voor wetenschappers die met (half)geleiders werkten, maar bv. biologen konden alleen maar watertandend toekijken. De tunnelmicroscoop is immers gebaseerd op tunnelstromen en kan dus alleen gebruikt worden voor (half)geleidende materialen en niet voor bv. biologische materialen. Voor deze wetenschappers kwam de ontkno-

ping in 1986, met de atomic force microscope (AFM). Doordat de atomaire-krachtmicroscoop gebaseerd is op het meten van krachten ipv tunnelstromen, kan het op elk (ook niet-geleidend) oppervlak gebruikt worden. Deze microscoop bezit eveneens een scherpe punt waarmee het oppervlak kan afgetast worden. Het geheim zit hier in de flexibele arm waarop de naald gemonteerd is. Door (Van der Waals) krachten tussen de atomen van het substraatoppervlak en van de naald, buigt de arm. Door deze kleine vertikale verplaatsing van de arm te meten, kan men een topografische kaart opstellen van het oppervlak. Weer iets voor fundamenteel onderzoek? Zeker wel, maar niet alleen daarvoor. Dit soort microscopen, en dan vooral de atomaire-krachtmicroscoop, heeft ook al zijn weg gevonden naar de industrie voor zeer ‘praktische’ toepassingen: • In de halfgeleiderindustrie wordt het gebruikt om de afmetingen te bepalen van de extreem kleine structuren waaruit de elektronische schakelingen zijn opgebouwd. • In de chemische industrie onderzoekt men zo de oppervlaktemorfologie en de chemische en nanomechanische eigenschappen van polymeren en deklagen. Ook de stijfheid van polymeren en de adhesie ervan aan een substraat kan bepaald worden met AFM. • In de auto-industrie en de lucht- en ruimtevaartindustrie wordt de AFM gebruikt om de wrijvingsinteractie tussen componenten te bepalen, de kwaliteit van scherpe randen van werktuigen, de hardheid en andere mechanische eigenschappen op nanometerschaal, de fijnstructuur van bewerkte en gepolijste oppervlakken e.a. • In onderzoek & ontwikkeling van optica worden dit soort microscopen gebruikt om de oppervlakteruwheid te bepalen van optische componenten. • In vooral grote ondernemingen wordt de atomairekrachtmicroscoop toegepast als diagnostisch instrument voor de controle van stalen en zelfs voor continue procescontrole.

IMEC bestudeert de adsorptie van proteïnen door uniek samenspel van de atomaire-krachtmicroscoop en het quartz crystal microbalance (QCM-)toestel In het kader van zijn biosensoronderzoek bestudeert IMEC de adsorptie van proteïnen op metaaloppervlakken. Typisch wordt voor dit soort onderzoek de atomaire-krachtmicroscoop gebruikt, om veranderingen aan het metaaloppervlak op atomair niveau te bestuderen, en de quartz crystal microbalance (QCM), om kwantitatieve gegevens in verband met geadsorbeerde massa te verzamelen (zie kadertje voor meer uitleg). IMEC-onderzoekers combineerden deze twee toestellen in één instrument waardoor van hetzelfde preparaat gelijktijdig beide soorten informatie kan verkregen worden, onder dezelfde condities (wat niet gegarandeerd kan worden bij opeenvolgend gebruik van beide toestellen afzonderlijk). Zo krijg je een volledig en betrouwbaar beeld van de bindingsmechanismen van proteïnen op een metaaloppervlak: enerzijds tonen de AFM-beelden met moleculaire precisie de gedaanteverandering van de metaaloppervlakte, terwijl anderzijds uit de QCM-metingen kan afgeleid worden welke hoeveelheid proteïne op het metaaloppervlak aanwezig is.

Grafiek en beelden verkregen door het gelijktijdig toepassen van de quartz crystal microbalance (QCM) en atomairekrachtmicroscoop (AFM) bij de studie van adsorptie van plasma fibrinogeen op een goudoppervlak. Op de AFM-beelden is duidelijk de granulaire structuur van het goudoppervlak herkenbaar (A). Wanneer fibrinogeen wordt toegevoegd, wordt het oppervlak gladder doordat fibrinogeen de intergranulaire ruimtes opvult (B). Bij de hoogste concentratie fibrinogeen is de granulaire structuur van het goudoppervlak onherkenbaar en is het oppervlak volledig bedekt met fibrinogeenproteïnen.

Een QCM bestaat uit een dunne kwartsschijf die zich tussen twee elektroden bevindt. Op basis van de piezoëlektrische eigenschappen van kwarts is het mogelijk om het kristal te laten oscilleren door een spanning aan te brengen over de elektroden. De resonantiefrequentie van het kristal wordt beïnvloed door de totale oscillerende massa: wanneer materiaal adsorbeert op het ‘sensor’kristal, neemt de frequentie af. Onder welbepaalde condities is deze afname evenredig met de geadsorbeerde massa.

Biosensoren bestaan uit een transducer, bedekt met biologische herkenningsmoleculen. De studie van proteïne-adsorptiemechanismen op metaaloppervlakken is dan ook belangrijk bij de ontwikkeling van biosensoren.

Referenties • Nanotechnologie, op weg naar een moleculaire bouwdoos; A. ten Wolde, Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur en Techniek, deel 63, 2000 • Nanotechnology: shaping the world atom by atom, te downloaden op http://www.wtec.org/loyola/nano/IWGN.Public.Brochure/ • Simultaneous atomic force microscope and quartz crystal microbalance measurements: investigation of human plasma fibrinogen adsorption; Choi K. et al.; Applied Physics Letters. Vol. 81: (7) 1335-1337; 2002.

Gecombineerd AFM/QCM-toestel.

TECHNOLOGIE IN DE KIJKER

Niet-vluchtige geheugens in opmars Met de intrede van embedded systemen en draagbare toestellen is het aantal toepassingen waarin een apparaat iets moet onthouden razendsnel toegenomen. De vraag naar snelle en betrouwbare geheugenchips stijgt, en dan liefst het soort geheugen dat niet vergeet, ook wanneer het apparaat wordt uitgeschakeld. Een blik in de snel evoluerende wereld van niet-vluchtige geheugens…

Van geheugens die vergeten… Sinds de uitvinding van het geïntegreerd geheugen of de geheugenchip in 1958 werden verschillende geheugentypes ontwikkeld en op de markt gebracht, afgestemd op de informatie die ze moeten opslaan. Het meest gekende of toch alleszins wijdst verspreide voorbeeld van een geheugenchip (meer dan 55% van de geheugenmarkt) is de DRAM of dynamic random access memory, die bijvoorbeeld gebruikt wordt als werkgeheugen van de pc. Een DRAM-geheugen werkt met zeer kleine condensatoren die dicht naast elkaar zitten in een grote matrix. Elke condensator kan een zekere hoeveelheid lading ontvangen. Aanwezigheid van deze elektrische lading komt overeen met een ‘1’, afwezigheid van lading met een ‘0’. Maar de lading lekt weg van deze condensator en moet daarom voortdurend ververst worden: de DRAM onthoudt zijn informatie maar gedurende enkele honderdsten van een seconde. Daarom wordt dit geheugentype ‘vluchtig’ genoemd. De SRAM (static random access memory), zijn snellere en duurdere variant (duur in termen van prijs/Mbyte), is een ander voorbeeld van een vluchtig geheugentype. De SRAM, vooral gebruikt als cache-geheugen van de computer en in telecommunicatietoepassingen, bewaart zijn data zolang de chip voorzien wordt van elektrische spanning. …tot niet-vluchtige geheugens Maar voor vele mobiele toepassingen is het erg handig als gegevens bewaard blijven, ook wanneer het systeem wordt uitgeschakeld. Hiervoor worden niet-vluchtige geheugens gebruikt die hun informatie bewaren zonder dat ze van externe spanning worden voorzien… en dit gedurende ten minste 10 jaar. Harde schijven van computers, audio- en videocassettes zijn voorbeelden van niet-vluchtige geheugens. Hun werking is gebaseerd op magnetische principes. Cd’s en dvd’s zijn voorbeelden van niet-vluchtige optische opslagmedia. Wij nemen een andere categorie onder de loep: de niet-vluchtige geheugens die steunen op halfgeleidertechnologie. Voorbeelden hiervan zijn de (mask) read only memory (ROM) en de programmeerbare ROM (PROM). De ROM en PROM zijn echter beperkt in functionaliteit, want slechts eenmalig programmeerbaar en niet uitwisbaar. Meer mogelijkheden bieden de elektrisch programmeerbare types: de UV-wisbare EPROM, de elektrisch wisbare (byte erasable) EEPROM en het

elektrisch wisbare (block erasable) Flashgeheugen, dat qua marktaandeel torenhoog uitsteekt boven de andere soorten (90% van de markt van niet-vluchtige geheugens). Flash-geheugens: robuust, snel en klein Het Flashgeheugen ontstond aan het eind van de jaren tachtig uit een combinatie van de voordelen van de EPROM (hoge densiteit, snelle programmatie) en van de vorige generatie EEPROM (elektrische wisbaarheid, hoge herprogrammeerbaarheid). Net zoals de E(E)PROM is zijn werking gebaseerd op het vlottende-poortconcept: zijn geheugencel bestaat uit een transistor, waaraan een vlottende poort, volledig geïsoleerd van een controlepoort, wordt toegevoegd. De cel wordt geprogrammeerd door elektronen (al of niet) over een barrière heen te injecteren op de vlottende poort, die gemaakt is van polysilicium. De aanwezigheid van elektronen op deze poort verandert de drempelspanning van de transistor. Deze drempelspanning kan worden gemeten en vertaald in digitale informatie (een ‘1’ of een ‘0’). Injecteren van lading op de vlottende poort kan op verschillende manieren, wat aanleiding geeft tot meerdere Flashgeheugenconfiguraties, zoals het NOR-type Flashgeheugen, waarbij lading geïnjecteerd wordt door channel hot electron injection, en het NAND-type, waarbij de elektronen via Fowler-Nordheim (FN)-tunnelling doorheen een diëlektrisch materiaal op de vlottende poort worden gebracht. FNtunnelling vereist een relatief hoge transistorspanning (typisch 18 V). Dit tunnelmechanisme wordt ook gebruikt om gegevens te wissen (NOR en NAND). Eén elektrische puls van minder dan 1 seconde volstaat om het ganse geheugen te wissen. Deze snelheid staat in schril contrast met de EPROM, die 15 minuten onder een UV-lamp moet gehouden worden. En precies aan dit contrast in snelheid van wissen dankt het Flashgeheugen zijn naam. De NOR-configuratie is snel programmeerbaar en geeft ook snelle toegang tot het geheugen. NOR wordt dan ook vooral gebruikt voor het opslaan van code. De NAND-geheugens werken trager (zowel programmering als datatoegang) maar hebben dan weer als voordeel dat ze weinig vermogen verbruiken wanneer ze worden geprogrammeerd. Doordat ze veel minder vermogen verbruiken kunnen ze beter in zoge-

controlepoort vlottende poort (a)

(b) Doorsnede van een vlottende-poorttransistor: (a) NOR-geheugencel; (b) NAND-geheugencel.

naamde page mode gebruikt worden (dit is de mogelijkheid om een groot aantal geheugencellen in één keer te schrijven of te lezen en zo de datatransfer te versnellen voor een gegeven fysische toegangstijd). Dit levert een snellere datatransfer op in vergelijking met NOR-geheugens. NAND-geheugens worden vooral gebruikt voor het opslaan van data.

wie hoopt dat FeRAM in de toekomst Flash of DRAM kan vervangen, komt bedrogen uit: hun ontwikkeling in termen van miniaturisatie heeft nooit gelijke tred kunnen houden met Flash en DRAM. Omwille van hun laag vermogenverbruik wordt wel veel van FeRAM’s verwacht in embedded geheugentoepassingen.

Het succes van deze technologie maakt dat Flashgeheugens (momenteel tot 1 Gbit op 1 chip) het snelst groeiende aandeel op de geheugenmarkt vormen en enkel nog DRAM’s moeten laten voorgaan qua omzet. Flashgeheugenchips worden gebruikt in een heel gamma van moderne elektronische producten, zoals draagbare computers, gsm’s, pda’s, MP3-spelers, digitale camera’s en smart cards (zoals een Protonkaart). Vooral het gebruik van NOR-geheugens in gsm’s heeft de verkoop van Flashgeheugens enorm doen stijgen. Verder worden Flashgeheugens meer en meer aangewend in combinatie met logica op één en dezelfde chip (embedded geheugens).

Een markt in beweging: nieuwe concepten De ultieme droom is het vinden van een nieuw ‘universeel’ geheugen dat volgende kenmerken heeft: niet vluchtig (gedurende minstens 10 jaar), een lage werkingsspanning (kleiner dan 1.2 V), een laag vermogenverbruik (omwille van het gebruik van batterijen in systemen voor de intelligente omgeving), een hoge dichtheid, snel in termen van schrijven, wissen en lezen (enkele nanoseconden), herhaaldelijk programmeer/wisbaar, lage kostprijs en met schaalbare dimensies. Kortom, de voordelen van de verschillende bestaande geheugenchips in één geheugenchip verenigd. In de wereldwijde zoektocht naar ‘betere’ geheugens kunnen we drie benaderingen onderscheiden: • het verbeteren van de conventionele niet-vluchtige geheugentypes, door bijvoorbeeld gebruik te maken van nieuwe materialen of 3D-structuren; • de evolutionaire benadering, waarbij heel nieuwe concepten worden onderzocht die toepassingsafhankelijke oplossingen moeten bieden; • de ‘revolutionaire’ benadering, waarbij gezocht wordt naar een ‘universeel’ geheugentype dat alle bestaande geheugentypes kan vervangen.

…maar weldra niet meer ‘klein’ genoeg? Maar de opmars van de intelligente omgeving en de toenemende vraag naar embedded systemen stelt verregaande eisen aan de chips van morgen, en dus ook aan de geheugenchips. Alsmaar snellere elektronische producten volgen elkaar op met een steeds breder wordende functionaliteit. Dit wordt mogelijk gemaakt door de voortdurende verkleining van de transistoren in combinatie met nieuwe en creatieve methoden om chips te ontwerpen. Maar precies op het gebied van miniaturisatie knelt het schoentje van de Flashgeheugens. Onderzoekers voorspellen dat de Flashgeheugencellen binnen enkele jaren hun kleinste dimensie zullen bereiken. Grootste boosdoener is het ‘tunnel’-diëlektricum waarvan de dikte niet kleiner kan gemaakt worden dan 8 à 9 nanometer. Dunnere diëlektrische lagen geven immers aanleiding tot lekstromen. Maar daardoor kan ook de spanning die nodig is om het geheugen te wissen niet worden verkleind. Deze spanning hangt immers af van de dikte van het diëlektricum waar de elektronen doorheen moeten tunnellen. Bijgevolg moet de chip worden voorzien van hoge-spanningscomponenten, wat de kost van de chip dan weer doet stijgen. Onderzoekers tasten daarom verschillende alternatieven af, waaronder FeRAM-geheugens. In een FeRAM of ferroëlektrische RAM worden ferroëlektrische materialen gebruikt die de eigenschap hebben permanent elektrisch gepolariseerd te blijven na verwijdering van een extern elektrisch veld. Hun polarizatierichting (‘op’ of ‘neer’) kan gewijzigd worden onder invloed van een externe spanning en kan zo gebruikt worden om binaire informatie op te slaan. Uitlezing van het geheugen gebeurt door ze in een bepaalde toestand te schakelen (bijvoorbeeld ‘1’). De oorspronkelijke toestand kan dan worden afgeleid uit de grootte van de verplaatsingsstroom die gepaard gaat met het schakelen van de polarizatie. Hun uitlezing mag dan wel destructief zijn (de oorspronkelijke datatoestand wordt vernietigd), maar in tegenstelling tot Flashgeheugens kunnen zij geprogrammeerd en gewist worden met slechts enkele Volts en verbruiken ze maar weinig vermogen. Maar

Enkele voorbeelden: NROMTM, of de terugkeer van het nitride-geheugen De NROMTM of nitride-ROM is een voorbeeld van een evolutionaire aanpak. Het concept is niet nieuw, maar is recent terug in de belangstelling gekomen. De NROMTM-geheugencel is een MOSFET (metal-oxide-semiconductor field-effect transistor)type transistor waarbij het poortoxide vervangen werd door een oxide-nitride-oxide (ONO)-stapel. Twee ruimtelijk gescheiden ladingsverdelingen kunnen worden opgeslagen in de nitridelaag (in plaats van één lading in de vlottende poort zoals bij een Flash- of E(E)PROM-geheugen). Programmeren van de NROMTM-cel gebeurt door channel hot electron injectie. Het lezen van de informatie gebeurt door een stroom te genereren in tegengestelde richting van de programmeerstroom. Wissen gebeurt door zogenaamde hot-hole injectie. Dit mechanisme vereist lagere spanningen dan de FN-tunelling die bij Flash- en E(E)PROM-geheugens wordt gebruikt. Maar het grootste voordeel van het NROMTM-geheugen is de mogelijkheid om 2 (of zelfs meerdere) bits op te slaan in één enkele geheugencel, wat leidt tot een effectief grotere informatiedichtheid en de kost/Mbyte doet dalen. NROMTM’s worden daarom beschouwd als mogelijke vervangers van Flash en EEPROM.

IMEC’s HIMOSTM Flashgeheugenconcept geïntegreerd in het 0,35 µm CMOS-proces.

PCM, het universeel geheugen van de toekomst…? De PCM of phase change memory geheugencel maakt gebruik van de thermisch omkeerbare veranderingen in de kristalstructuur van zogenaamde chalcogenide glassen (dit zijn elementen van groep-VI uit de Tabel van Mendeljev). Smelten (T>600°C) gevolgd door snelle afkoeling brengt het materiaal (lokaal) in een amorfe toestand, die gekenmerkt wordt door een hoge elektrische weerstand. Door lokale verwarming op lagere temperatuur (300°C<T<600°C) wordt het materiaal polykristallijn met een honderd keer kleinere weerstand dan in amorfe toestand. Een weerstandsmeting laat dus toe de inhoud van de cel te lezen. De PCM-cel biedt heel wat troeven: de geheugencel neemt weinig plaats in, kan heel vaak geherprogrammeerd en gewist worden, is bijna zo snel als DRAM… en zou wel eens het universeel geheugen van de toekomst kunnen worden. Maar voor het zover is, moeten nog heel wat obstakels worden weggewerkt (bv. de instabiliteit van de gebruikte materialen).

Het NROMTM geheugenconcept..

MRAM, snelle schakelaars bij lage spanning De MRAM of magnetic RAM is een magnetische geheugencel die zijn werking ontleent aan de magnetische tunneljunctie. Het principe ervan werd eerder beschreven in InterConnect 12, ‘Magnetische sensoren veroveren de markt’. Het grootste voordeel van de MRAM is de mogelijkheid om met een lage spanning (kleiner dan 1 V) de geheugentoestand snel te schakelen. Er wordt veel van MRAM’s verwacht in embedded geheugentoepassingen.

Het PCM geheugenconcept.

Wenst u meer informatie te ontvangen over de mogelijkheden van niet-vluchtige geheugens, contacteer dan Jan.VanHoudt@imec.be

Parameter

DRAM

Niet-vluchtig/niet-destructieve uitlezing neen/neen

EEPROM

NOR Flash

NAND Flash

FeRAM

ja/ja

ja/neen

105

>1013

Aantal mogelijke schrijfcycli

>1015

105

Schrijfspanning (V)

2,5

8/-8

17-18

1,8

Cel-schrijftijd (ns)

106-107

104

2x105

Schrijfenergie (pJ)

0,05

10000

Random access time (ns)

~4000

Celgrootte (F2)

Aantal bits/cel

1 (-2)

Grootste voordeel

cycling

byte-erasable

robuust

dichtheid

lage spanning en vermogen

Toepassingen

geheugen pc

parameter opslag

programmacode en data

grote datafiles (camera, MP3); code?

contactloze smartcard, draagbare SoC

DRAM en dan? Hebt u zich ook al doodgeërgerd aan uw gloednieuwe pc? Dat u van plan was om 5 minuutjes gauw een paar dingen op de computer te doen en dat die 5 minuten volledig opgingen aan het opstarten van die hightech machine? Ik wel.

IMEC verricht al jaren onderzoek op het gebied van niet-vluchtige geheugens. Activiteiten richten zich op • integratie van Flashtechnologie in standaard chiptechnologie, met focus op schaalbaarheid, betrouwbaarheid en geavanceerde concepten; • onderzoek en ontwikkeling van ferroelektrische geheugens en hun integratie in standaard chiptechnologie; • ontwikkeling van nieuwe concepten, zoals het nitride-geheugen, gebaseerd op IMEC’s HIMOSTM-technologie, en de magnetische RAM (MRAM) (zie InterConnect 12).

Doorsnede van een ferroëlektrische condensator (Pt topelektrode/ SBT ferroëlektrische film van ongeveer 120 nm dikte /Pt bottom-elektrode), geïntegreerd bovenop een CMOS-proces. De onderste elektrode is gestapeld boven op het W-plugcontact (via een zuurstofbarrièrelaag) om zo een hoge geheugendichtheid te bekomen.

Het paradoxale aan deze situatie is dat de performantie van pc’s de voorbije 20 jaar een ongelooflijke vlucht heeft genomen, dankzij het succes van het miniaturiseren van geïntegreerde schakelingen (IC’s of chips). Vandaag heeft een pc meer rekenkracht dan een Apolloraket, een enorme evolutie, of als je het plastischer wil voorstellen, er zit een compleet flatgebouw gevuld met mainframes uit de jaren ’60 in een chipje van een paar vierkante centimeter. En toch starten de meeste pc’s niet als een raket maar eerder als een 2pk op. Hoe komt dit? Het antwoord ligt in het werkgeheugen van de pc. Telkens een pc opstart worden de personal settings van de gebruiker, de security policy en algemene settings van de pc van de harde schijf in het werkgeheugen geladen, bij de huidige generaties honderden megabytes. Dat werkgeheugen bestaat uit DRAM-chips, geheugenchips die snel en goedkoop zijn, maar die hun informatie onmiddellijk verliezen als de spanning uitgezet wordt (‘vluchtig geheugen’). Al wat je niet expliciet bewaard hebt op je harde schijf, is onherroepelijk verloren. Hetzelfde geldt bij het afsluiten van de pc waar de informatie die op dat moment in het werkgeheugen zit, dient weggeschreven te worden naar de harde schijf. En dat duurt een tijdje om honderden megabytes op te slaan. Er is beterschap op komst. Halfgeleiderbedrijven en onderzoeksinstellingen ontwikkelen vandaag nieuwe types geheugen die hun informatie kunnen bewaren als de spanning wordt uitgezet: non-volatile memory of niet-vluchtig geheugen. Deze categorie geheugens bestaat vandaag al, de meest bekende het zogenaamde Flashgeheugen. De markt voor Flashgeheugens groeit gemiddeld met 30%, meer dan tweemaal zo snel als de halfgeleidermarkt, en is vandaag de tweede grootste geheugenmarkt na DRAM’s. Men vindt ze terug in gsm’s, dvd-spelers, digitale camera’s, MP3-spelers, set-top boxes enz. Grootste groeier is de USB-Flash drive, een soort verwisselbare schijf die men kan aansluiten op de USB-poort, vooral interessant voor het uitwisselen van grote bestanden zoals muziek, video, foto’s…(In 2003 verdubbelde deze markt.) Maar Flashtechnologie heeft ook zijn beperkingen, en nieuwe concurrenten verschijnen al aan de horizon. Een potentieel interessante technologie is MRAM, magnetic random access memory, die sneller zou zijn dan DRAM en ook niet-vluchtig is. Met andere woorden, indien men DRAM zou kunnen vervangen door deze MRAM-chips, is ons probleem van ergernis van de baan. Immers, je kan dan probleemloos je pc uitzetten en later terug met een druk op de knop verder gaan waar je gebleven was. Heel wat bedrijven zien wel brood in dergelijke technologie: Intel, HewlettPackard, IBM, Infineon, Motorola, Samsung en andere hebben allemaal onderzoekprogramma’s lopen. De eerste chips zullen waarschijnlijk in 2004 op de markt geïntroduceerd worden, althans dat is de bedoeling.

NROM

PCM

MRAM

ja/ja

104-105

1013

>1013

9,5-7

400

100

450

600

1000

100

dichtheid

universeel?

lage spanning

mogelijke vervanger van Flash en EEPROM

voorzien voor embedded geheugens en opslag van code

voorzien voor embedded geheugens

Is het einde van het DRAM-tijdperk in zicht? Velen noemen de zoektocht naar snelle, goedkope en niet-vluchtige geheugens die alle types geheugen, vluchtig of niet-vluchtig, zullen vervangen, de zucht naar de ‘holy grail’ van het universeel geheugen. In onze samenleving waar uitwisseling van multimediale informatie een explosieve groei kent, is geheugen de sleutel geworden tot het succes van die groei. Jan Wauters, Marketing Communicatie Manager.

9. Vergelijking van enkele bestaande en opkomende geheugentechnologieën.

NETWERKEN IN VLAANDEREN

Nicole De Smyter, manager Leuven.Inc

Leuven.Inc: netwerk voor like-minded people Na vier jaar werking telt Leuven.Inc meer dan 450 leden. Op regelmatige basis worden activiteiten georganiseerd waarop bedrijven en geïnteresseerden informatie krijgen over de laatste technologische trends en het ondernemerschap, maar ook en vooral de kans krijgen met elkaar in contact te komen. Wij ontmoetten Nicole De Smyter, manager Leuven.Inc. Misschien bent u na het lezen van dit artikel ook wel geïnteresseerd om uw informeel contactnetwerk uit te breiden.

What’s in a name In november 1999 werd Leuven.Inc opgericht door een groep van vijf bedrijven: Arthur Andersen (Deloitte), Fortis Bank, IMEC, KBC en KULeuven R&D, daarbij ondersteund door een aantal actieve captains of industry die optraden als stichtend lid. “Onze naam, Leuven.Inc (Leuven Innovation Networking Circle), zorgt wel eens voor misverstanden”, begint Nicole De Smyter. “Onlangs belde iemand me op om te zeggen dat hij erg geïnteresseerd was in de activiteiten die hij op onze website had terug gevonden, maar dat hij spijtig genoeg niet van Leuven was. Of hij toch kon deelnemen?” Laten we dit misverstand voor eens en voor altijd de wereld uit helpen: Leuven.Inc staat open voor alle technologiegedreven ondernemingen, zowel groot als klein, en werkzaam in uiteenlopende disciplines. Ook individuen of studenten die geïnteresseerd zijn in technologie of graag in contact komen met het bedrijfsleven, kunnen deelnemen aan de activiteiten van Leuven.Inc. De naam verwijst wel naar het ontstaan van dit multidisciplinaire netwerk, in Leuven. “In het Leuvense zijn een 70-tal spin-offs gevestigd evenals vele technologiegedreven bedrijven. Toen Martin Hinoul in 1999 business development manager R&D van de stad Leuven werd, vertelde hij over de netwerken die hij had gezien in Cambridge (U.K.) en in de V.S. (Silicon Valley). Verschillende captains of industry en verantwoordelijken van spin-offs waren het met hem eens dat dit ontbrak in de Leuvense regio. Vaak weten bedrijven niet wat het bedrijf naast hen doet.” Ondernemerscafé’s & visionaire seminaries Leuven.Inc organiseert tal van activiteiten, sommige enkel voor leden, andere ook opengesteld voor niet-leden. “We organiseren thematische activiteiten die heel gericht een bepaalde technologie benaderen (gaande van micro-elektronica, nanotechnologie, biotechnologie, life sciences) of een managementaspect (hoe groei ik internationaal, hoe zoek ik verdere 10.

financiering,…). Er worden ‘ondernemerscafé’s’ georganiseerd (alleen leden) evenals seminaries. De website is eveneens een belangrijke pijler van onze organisatie. Naast een overzicht van al onze activiteiten, kunnen leden er hun events, jobs, nieuws, technologie op de website aankondigen. Omdat we ook verder kijken dan ons eigen kleine landje en een internationale link willen voorzien, werd gekozen voor een platform dat draait op dezelfde motor als het netwerk in Cambridge en Munchen.” Interesse? Leuven.Inc bouwt een relatienetwerk en communicatieplatform op tussen ondernemende kenniscreatoren, technologie-ondernemers en de verschillende ondersteunende economische actoren. Lid worden van Leuven.Inc en deelnemen aan de activiteiten betekent de polsslag voelen in deze snel evoluerende technologie-omgeving. Leuven.Inc telt momenteel meer dan 450 leden. Hun deelname aan de activiteiten opgeteld bij het aantal niet-leden die de open activiteiten bezoeken, brengt het totaal op ongeveer 4000 deelnemers over de voorbije twee jaar. “Iedereen kan lid worden via onze website. We hebben verschillende ‘doorgroei’formules, met welbepaalde rechten en privileges, aangepast aan de grootte van het bedrijf. Ook aan studenten doctorandi werd gedacht met een zeer laag lidgeld van 50 euro per jaar. Zo kunnen doctorandi die iets willen opstarten ook aan boord komen.“ Neemt u alvast eens een kijkje op de website, www.leuveninc.com

Een greep uit de voorjaarskalender 2004: • 3 februari: Ondernemerscafé • 17 februari: Outsourcing van R&D activiteiten: is kennis nog betaalbaar? • van maart tot oktober: modulair programma rond ‘Turning a business plan into a solid company’ • maart: Creativiteitssessie…

EEN GREEP UIT IMEC’S DIENSTENPAKKET

Design-built-realisatie van Ensysta.

IMEC introduceert Ensysta in de wereld van de micro-elektronica Prospectie Projecten Beleidsondersteuning/ Netwerking

Opleiding IMEC

Studies

diensten voor Vlaanderen

Evenementen

DIENSTVERLENING Spin-offs

Transfert van licenties

IMEC leidt het engineerings- en constructiebedrijf Ensysta op om gasleidingen te leggen in stofvrije ruimtes voor micro-elektronicatoepassingen.

Ensysta NV Ensysta NV, Process Engineering and Construction (hoofdzetel in Wilsele) heeft een jarenlange ervaring in onder meer het ontwerpen en installeren van leidingsystemen in roestvrij staal. Aanvankelijk gericht op de zuivelsector, heeft Ensysta zijn activiteiten uitgebreid naar de drankenindustrie, de voedingssector, de farmaceutische sector en de fijnchemie: innovatie is één van hun troeven. Ensysta heeft een aantal buitenlandse vestigingen, onder meer in China, waar zij vooral actief zijn in de chemische en farmaceutische sector.

schil zijn de specifieke procedures die strikt moeten gevolgd worden opdat het systeem zonder verontreinigingen kan blijven werken (kwaliteitsprocedures). Terwijl een leidingsysteem voor farmaceutische doeleinden vooral gevrijwaard moet blijven van virussen en bacteriën, wordt bij een systeem voor hoogzuivere gassen voor microelektronicatoepassingen gezocht naar het laatste onzuiverheidsdeeltje om kortsluiting in de chip te voorkomen. Dit stelt zeer hoge eisen aan materiaalzuiverheid, laskwaliteit, holtes en koppelingen en vraagt een specifieke kennis van de halfgeleidersector.

Micro-elektronica: een nieuwe opportuniteit Met een duw in de rug van IMEC groeide het idee om in China een nieuwe markt te viseren: de micro-elektronica. Micro-elektronica is er immers een sterk opkomende markt. En precies omdat het ontwerpen en installeren van gasleidingen in roestvrij staal voor farmaceutische en micro-elektronicatoepassingen erg gelijkaardig is (vele toeleveranciers voor gasleidingsystemen zijn actief in beide sectoren), kan de bestaande infrastructuur in China hiervoor gebruikt worden.

De opleiding IMEC helpt Ensysta in te stappen in de nieuwe sector. Naast een algemene inleiding in de micro-elektronica (chips, stofvrije ruimtes), biedt IMEC vooral een praktische ‘training-on-the-job’ in kwaliteitsprocedures voor gasleidingen voor micro-elektronicatoepassingen: opslag en distributie van gassen, spoeling van gasleidingen met stikstof, druk- en lektesten, verkenning van meettoestellen, vervanging van gasflessen, behandeling van afvalgassen… Concreet konden twee werknemers van Ensysta gedurende drie maanden gebruik maken van IMEC’s infrastructuur. Zij werden hierbij praktisch begeleid door IMEC’s experten terzake. Het samenwerkingsproject werd eind 2003 succesvol afgerond.

Gasleidingen in de micro-elektronicasector zijn nodig voor de verdeling en het transport van hoogzuivere gassen, die gebruikt worden in tal van processtappen voor de productie van chips: opdamptechnieken voor materialen, uitgloeistappen, selectieve etsingen van materialen, reiniging van siliciumschijven… De installatie van gasleidingen voor halfgeleidertoepassingen heeft dan wel raakvlakken met de farmaceutische aanpak, toch zijn er belangrijke verschillen die een specifieke knowhow vereisen. Het grootste ver-

Voor meer informatie over dit project: Marc.Meuris@imec.be

11.

IMECEXPO

IMEC’s technologie permanent in de kijker In het feestjaar 2004 - 20 jaar IMEC - geven we het startschot voor de bouw van IMECEXPO. IMECEXPO is een permanent technologie demonstratie- en informatie-park in de mezzanine van de IMEC inkomhal in de Kapeldreef te Heverlee.

Interactieve demonstraties en audiovisuele presentaties dompelen je onder in de wereld van de micro-elektronica en de nanotechnologie. Er wordt bijzondere aandacht besteed aan de grote impact van die geavanceerde technologieën op ons dagelijks leven, bijvoorbeeld op onze gezondheid, onze voeding, ons milieu, ons persoonlijk comfort, onze informatie / kennis. Maar ook de industriële productie, de energie, de mobiliteit, de communicatie en de economie komen rechtstreeks of onrechtstreeks aan bod. Kortom, IMECEXPO belicht een aantal actuele vragen en uitdagingen voor mens en maatschappij en toont hoe wetenschappelijk onderzoek en technologie daar een passend antwoord kunnen op geven.

12.

IMECEXPO > thema’s tonen de weg

IMECEXPO > technologie gezien door de ogen van jongeren

De rode draad van IMECEXPO loopt door volgende thema’s: • microchips: steeds kleiner, sneller, compacter, beter, zuiniger… • het concept chip: bouwstenen en evolutie • productie van chips: van zand tot chip en de IMEC chipfabriek • communicatie: medische beeldverwerking, satellietnavigatie, draadloze systemen, MPEG • interactie mens en omgeving: sensoren, camera’s, implantaten • nieuwe producten en diensten • de slimme omgeving: duurzame energie, digitale data, audio en video, DSP (digital signal processing) • de toekomst: bio-nanotechnologie, neuronen op chip

IMECEXPO voorziet een speciale ruimte voor demonstraties gemaakt voor jongeren door jongeren. Gedurende het schooljaar 2003-2004 werken een 15-tal jongeren in 3 teams als jonge ondernemers mee aan de realisatie van volgende jongeren-demonstraties: • wat is een chip? - de radio: van kristalontvanger tot DAB (Digitale Audio Broadcasting) - de pc: van PACMAN tot Rally WRC games • het cochleair oorimplantaat: hoe kan men doven weer laten horen! Deze projecten lopen i.s.m. Stichting Roger Van Overstraeten (Stichting RVO), Netwerk TOBO (Technologische Opvoeding Basis Onderwijs), Katholieke Hogeschool Kempen, Hogeschool GroepT, en met de steun van de Vlaamse Overheid (Actieplan Ondernemen).

IMECEXPO > educatieve lessen voor basis en middelbaar onderwijs

IMECEXPO > op het web (vanaf 2005) www.imec.be/imecexpo

Stichting RVO reist momenteel reeds een aantal Vlaamse basisscholen af met het lespakket ‘Chip! Chip! Chip! Hoera!’. In deze doe-lessen worden de basisbeginselen van elektriciteit en elektronica bijgebracht aan 10- tot 12-jarigen. IMECEXPO zal deze en andere lespakketten aanbieden i.s.m. Stichting RVO. In het CHIPATELIER zal samen met een zogenaamde IMECEXPO Tech Ranger gewerkt kunnen worden rond volgende thema’s : • de werking van een transistor • de productie van chips • luisteren naar de chip • en de andere thema’s van het lespakket “Chip! Chip! Chip! Hoera!”

Doe de technologietest en word Junior Tech Ranger! Indien je slaagt, ontvang je een Junior Tech Ranger Badge en Certificaat en een uitnodiging om met je klas een bezoek te brengen aan IMECEXPO en de IMEC chipfabriek.

> Een bezoek aan IMEC kan vanaf midden 2004 gecombineerd worden met een reisje door IMECEXPO. Een meeting of workshop op IMEC! Een afspraak in het kader van je thesis! Een brainstorm over nieuwe experimenten of artikels! Belangrijke deadlines te bespreken met andere business partners! Maak van de gelegenheid gebruik om in IMECEXPO langs te gaan!

13.

AGENDA

Agenda MTC-trainingsprogramma IMEC’s Micro-elektronica TrainingsCentrum, MTC, heeft een ruim aanbod van cursussen over zowat alle aspecten van de micro-elektronica voor een breed doelpubliek. Wij maakten voor u volgende selectie voor de komende maanden:

XILINX 2 Pro: prototyping en embedded ontwerp-kit: EDK (Embedded Development Kit). Doelgroep Datum Inhoud

Hoe code schrijven voor hoog-performante multimediatoepassingen die weinig vermogen verbruiken? Doelgroep Datum Inhoud

hardware- en systeemontwerpers 15-18 maart 2004 De cursus introduceert een ontwerpparadigma dat volgende elementen integreert: overkoepelende systeemmodellering voor hardware- en softwarecomponenten, een systematische strategie voor verfijning tot efficiënte implementatie. Het paradigma steunt op objectgeöriënteerde C++-technologie.

Ontwerp en synthese van VHDL Doelgroep Datum Inhoud

ingenieurs en technische managers 8-12 maart 2004 Deze vijfdaagse cursus behandelt benaderingen voor systeemontwerp die een efficiënte realisatie van datagedomineerde toepassingen mogelijk maken, vooral met betrekking tot real-time multimedia en telecommunicatie. De nadruk ligt op lage kost en laag vermogenverbruik, in het bijzonder op de tradeoffs tussen totaal systeemvermogen en chip- (of bord-)grootte voor de gespecifieerde tijdsbeperkingen.

Overkoepelend ontwerp van heterogene HW/SW-systemen op basis van C++ Doelgroep Datum Inhoud

hardware-ontwerpers (RT-niveau) 2, 9 en 16 februari 2004 In de cursus leren de deelnemers hoe ze een field-programmable gate array (FPGA) systeem-op-eenchip (SoC) kunnen maken met behulp van de Xilinx Embedded Ontwikkelingskit. Deze kit omvat, naast een ontwikkelingsbord, alle middelen, IP en documentatie nodig voor het simuleren, debuggen, creëren en testen van een systeem met zowel hardware- als software-onderdelen. Het hart van het bord bestaat uit een VirtexII pro FPGA die een power-pc bevat.

hardware-ontwerpers en ontwerpers van programmeerbare logica 5-9 april 2004 Op basis van voorbeelden en oefeningen wordt ingegaan op de VHDL-syntax met nadruk op een goede codestijl en de link met hardware.

Overgaan van VHDL naar SystemC Doelgroep Datum Inhoud

hardware/software ontwerpingenieurs 26-30 april 2004 Op basis van voorbeelden en oefeningen wordt ingegaan op de SystemC 2.0.1.-syntax met nadruk op een goede codestijl en de link met hardware.

Voor meer informatie over het volledige MTC trainingsprogramma: www.imec.be/mtc.

14.

Kom IMEC bezoeken op de Dag van de Technologie 14 maart 2004, IMEC, Heverlee (Leuven) IMEC neemt deel aan de Dag van de Technologie, die toe is aan zijn tweede editie. Met de Dag van de Technologie wil de Vlaamse regering technologieën en hun toepassingen in de kijker zetten op verschillende locaties in Vlaanderen. Vorming, kennis en expertise behoren immers tot de belangrijkste grondstoffen van Vlaanderen. Net zoals vele bedrijven, onderzoeksinstellingen, universiteiten, hogescholen, bibliotheken… zal ook IMEC zijn technologieën voor een ruim publiek zichtbaar maken en hen inzicht geven in de ontwikkelingen en praktische toepassingen ervan. Kom naar IMEC en maak er kennis met de fascinerende wereld van de micro-elektronica, nanotechnologie en ICT.

Voor meer informatie weldra: www.imec.be/kiosk

Seminaries IMEC organiseert wekelijks, op vrijdag (11u. en 14u.), seminaries over nieuwe ontwikkelingen in procestechnologieën en ontwerpmethodologieën. Deze seminaries gaan door in IMEC, duren ongeveer één uur en worden in het Engels gegeven. In enkele gevallen worden de seminaries gegeven voor een gespecialiseerd publiek. Toegang tot de seminaries is gratis. Tijdens het voorjaar 2004 worden onder andere volgende seminaries georganiseerd:

6 februari 2004 13 februari 2004 5 maart 2004 26 maart 2004 2 april 2004 23 april 2004 7 mei 2004

IMEC goes leadfree System-in-a-package: there is more than Moore Ge work Fabrication of narrow interconnect lines and their electrical resistivity Options for 45 nm CMOS Status and critical challenges for 157 nm lithography Double-gated devices

Voor meer informatie: www.imec.be/mtc. Raadpleeg de website voor eventuele programmawijzigingen.

Cyclus Visionaire Seminaries De Cyclus Visionaire Seminaries, een organisatie van IMEC in samenwerking met Leuven.Inc, wenst een zo breed mogelijk publiek te sensibiliseren over nieuwe technologieën die onze leefwereld de komende jaren meer en meer zullen bepalen. Eminente sprekers uit de industrie en de academische wereld geven hun visie op de toekomst, ontwikkelingen, opportuniteiten en bedreigingen. Elk seminarie brengt een 100-tal mensen uit bedrijven, organisaties, universiteiten, overheid, financiële instellingen en media samen en genereert zo een netwerkavond, om op informele wijze gedachten uit te wisselen. U bent van harte welkom op het volgend visionair seminarie dat een vervolgseminarie is op het seminarie dat op 4 december 2003 doorging “Heeft Europa/Vlaanderen nog een toekomst”. Het onderwerp en de datum kan u weldra terug vinden op de website.

Bezoek onze website of de website van Leuven.inc voor meer inlichtingen: www.imec.be/ovinter/static_general/visionair.shtml of www.leuveninc.com 15.

COLLAGE

79 ge誰nteresseerden schreven zich in voor IMEC's Vlaamse bedrijvendag op 19 november 2003.

16.