Gr 5-Natuurwetenskappe en Tegnologie-Handleiding by Impaq

Intermediêre Fase Graad 5 • Handleiding

Natuurwetenskappe en Tegnologie IEB KABV Natuurwetenskappe en Tegnologie

home classroom college workplace

Handleiding 5

Natuurwetenskappe en Tegnologie Handleiding

1805-A-NST-SG01

Í2%È-A-NST-SG01=Î

Graad 5

Aangepas vir KABV

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE .................................................................................................................. 5 Eenheid 1: Lewe en leefwyse............................................................................................ 6 Les 1: Plante en diere op die aarde............................................................................ 6 1.1 Verskeie plante en diere.................................................................................... 7 AKTIWITEIT 1a: Identifiseer seediere- en plante............................................ 9 Aktiwiteit 1b: Bestudeer ’n waterhabitat ........................................................ 13 AKTIWITEIT 1c: Tel plante en diere ............................................................. 17 1.2 Interafhanklikheid in ’n ekosisteem ................................................................. 18 AKTIWITEIT 1d: Die ratel en die heuningwyser............................................ 21 AKTIWITEIT 1e: Die waterkringloop ............................................................. 23 AKTIWITEIT 1f: Beskryf interafhanklikheid ................................................... 24 1.3 Dieresoorte...................................................................................................... 26 AKTIWITEIT 1g: Die indeling van diere ........................................................ 27 AKTIWITEIT 1h: 1, 2, 3, 4 ... daar vang ek ’n mier! ...................................... 33 AKTIWITEIT 1i: Identifiseer algemene kenmerke ......................................... 34 AKTIWITEIT 1j: Vergelyk endo- en eksoskelette .......................................... 36 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 37 Les 2: Geraamtes van diere ...................................................................................... 39 2.1 Geraamtes van gewerweldes .......................................................................... 39 AKTIWITEIT 2a: Identifiseer die bene in jou liggaam ................................... 40 AKTIWITEIT 2b: Die bene in die menslike geraamte.................................... 41 2.2 Beweging in werweldiere................................................................................. 47 AKTIWITEIT 2c: Beskryf hoe werweldiere beweeg ...................................... 48 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 50 Les 3: Geraamtes as strukture ................................................................................. 52 3.1 Strukture.......................................................................................................... 52 AKTIWITEIT 3: Die ontwerp en maak van ’n geraamte ............................... 58 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 63 Les 4: Voedselkettings.............................................................................................. 64 4.1 Voedsel en voeding in plante en diere ............................................................ 64 AKTIWITEIT 4a: Identifiseer herbivore, omnivore, karnivore, aasdiere en ontbinders ......................................................................... 68 4.2 Voedselkettings ............................................................................................... 70 AKTIWITEIT 4b: Hoe om ’n voedselketting te maak ..................................... 72 AKTIWITEIT 4c: Ordening van plante en diere in voedselkettings ............... 73 AKTIWITEIT 4d: Waar pas jy in die voedselketting? .................................... 74 AKTIWITEIT 1e: Skryf ’n gedig oor ’n voedselketting ................................... 75 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 77 Les 5: Lewensiklusse ................................................................................................ 79 5.1 Groei en ontwikkeling ...................................................................................... 79 5.2 Plante se lewensiklusse .................................................................................. 80 AKTIWITEIT 5a: Die lewensiklus van ’n tamatieplant ................................... 83 © Optimi

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

5.3 Diere se lewensiklusse .................................................................................... 85 AKTIWITEIT 5b: Die lewensiklus van die padda........................................... 85 AKTIWITEIT 5c: Hoe plant vrugtevlieë voort? .............................................. 87 AKTIWITEIT 5d: Die padda se lewensiklus .................................................. 90 STUDEER/HERSIENING ............................................................................. 92 EENHEID 2: Materie, stowwe en verwerking ................................................................. 95 Les 6: Metale en nie-metale ...................................................................................... 95 AKTIWITEIT 6a: Kies die regte materiaal om ’n huis mee te bou ................. 96 6.1 Eienskappe van metale ................................................................................... 97 ONDERSOEK 1: Die eienskappe van metale ............................................... 98 AKTIWITEIT 6b: Metale is nuttig om dinge mee te maak ............................. 99 AKTIWITEIT 6c: Hoe kan vuil kopermunte weer blink gemaak word? ........ 101 6.2 Eienskappe van nie-metale ........................................................................... 103 ONDERSOEK 2: Die eienskappe van nie-metale ....................................... 104 STUDEER/ ERSIENING ............................................................................. 107 Les 7: Gebruike van metale .................................................................................... 108 7.1 Spesiale eienskappe van metale................................................................... 108 AKTIWITEIT 7a: Vind uit wat magnetisme is .............................................. 109 AKTIWITEIT 7b: Gebruik magnetisme om ’n probleem op te los................ 110 AKTIWITEIT 7c: Vind uit hoe hitte vloei (geleiding van hitte)...................... 112 ONDERSOEK 3: Leer oor roes................................................................... 115 AKTIWITEIT 7d: Hoe kan vuil kopermunte skoon gemaak word? .............. 118 7.2 Gebruike van Metale ..................................................................................... 119 AKTIWITEIT 7e: Hoe metale in jou huis gebruik word ................................ 120 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 121 Les 8: Verwerking van materiaal ............................................................................ 124 8.1 Die kombinasie van materiale ....................................................................... 124 AKTIWITEIT 8a: ’n Navorsingsprojek oor vlekvrye staal ............................ 124 AKTIWITEIT 8b: Maak jou eie gom ............................................................ 126 AKTIWITEIT 8c: Maak jellie ........................................................................ 127 AKTIWITEIT 8d: Maak jou eie bakstene ..................................................... 130 AKTIWITEIT 8e: Die versterking van beton ................................................ 133 AKTIWITEIT 8f: Plaatkoekie pret! ............................................................... 136 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 140 Les 9: Verwerkte materiale ..................................................................................... 142 9.1 Eienskappe en gebruike ................................................................................ 142 AKTIWITEIT 9a: Grondstowwe of verwerkte materiaal?............................. 142 9.2 Tradisionele verwerking ................................................................................ 147 AKTIWITEIT 9c: Tradisionele materiale en verwerking .............................. 148 AKTIWITEIT 9D: Hoe om ’n modderhuis sterker te maak .......................... 151 AKTIWITEIT 9e: Heitsi se matjieshuis ........................................................ 157 AKTIWITEIT 9f: Identifiseer voorwerpe wat van plantvesels gemaak is ..... 160 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 162

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

EENHEID 3: Energie en verandering ............................................................................ 164 Les 10: Gestoorde energie in brandstowwe ......................................................... 164 10.1 Wat is brandstowwe? .................................................................................. 164 AKTIWITEIT 10a: Energie uit voedsel ........................................................ 168 ONDERSOEK 1: Hoeveel energie kan ons uit verskeie brandstowwe kry? 170 10.2 Verbranding van brandstowwe .................................................................... 173 ONDERSOEK 2: Wat gebeur wanneer ’n vlam van suurstof ontneem word? ........................................................................................ 174 10.3 Vuurveiligheid.............................................................................................. 177 AKTIWITEIT 10b: Die gevare van vuur....................................................... 178 AKTIWITEIT 10c: Gesels oor vuur in ons gemeenskap.............................. 179 AKTIWITEIT 10d: Opvoering: Wat moet jy doen as ’n brand uitbreek? ...... 180 AKTIWITEIT 10e: Maak ’n plakkaat oor vuur .............................................. 180 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 182 Les 11: Energie en elektrisiteit ............................................................................... 184 11.1 Selle en batterye ......................................................................................... 184 AKTIWITEIT 11a: Hoe skyn ’n flitslig? ........................................................ 184 AKTIWITEIT 11b: Maak ’n eenvoudige stroombaan ................................... 186 11.2 Netstroomelektrisiteit ................................................................................... 188 11.3 Veiligheid en elektrisiteit .............................................................................. 190 AKTIWITEIT 11c: Veiligheidswenke vir elektrisiteit..................................... 191 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 193 Les 12: Energie en beweging ................................................................................. 195 12.1 Rekke en vere ............................................................................................. 195 AKTIWITEIT 12a: Maak jou eie kettie ......................................................... 196 AKTIWITEIT 12b: Bou ’n rek-aangedrewe boot .......................................... 198 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 202 Les 13: Stelsels vir beweging ................................................................................. 203 13.1 Wiele en asse.............................................................................................. 203 AKTIWITEIT 13a: Identifiseer voertuie met wiele ....................................... 206 AKTIWITEIT 13b: ’n Eenvoudige wiel-en-as-stelsel ................................... 207 AKTIWITEIT 13c: Bou ’n sleepwa met wiele en asse ................................. 208 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 214 EENHEID 4: Die aarde en die heelal ............................................................................. 216 Les 14: Planeet Aarde ............................................................................................. 216 14.1 Die aarde beweeg ....................................................................................... 216 AKTIWITEIT 14a: Waar is dit dag? ............................................................. 218 AKTIWITEIT 14b: Gebruik jou kop as ’n model van die aarde .................... 220 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 223 Les 15: Oppervlakte van die aarde......................................................................... 224 15.1 Rotse ........................................................................................................... 224 AKTIWITEIT 15a: Wat sal jy vind as jy ’n gat grawe so diep as wat jy kan? ........................................................................................ 225 AKTIWITEIT 15b: Die lae van die aarde ..................................................... 231 AKTIWITEIT 15c: Wat is onder ons voete? ................................................ 232 © Optimi

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

15.2 Die vorming van grond uit rotse .................................................................. 234 AKTIWITEIT 15d: Kan rots en klip verweer? .............................................. 234 AKTIWITEIT 15e: Maak ’n model van suurwater wat rotse opbreek........... 238 AKTIWITEIT 15f: Kyk na verskillende soorte grond .................................... 240 AKTIWITEIT 15g: Maak jou eie grond ........................................................ 242 15.3 Grondsoorte ................................................................................................ 245 ONDERSOEK 1: Verskillende hoeveelhede sand, slik en klei.................... 246 AKTIWITEIT 15h: Grond behou water ........................................................ 251 ONDERSOEK 2: Watter grondsoort hou meer water? ............................... 253 ONDERSOEK 3: Watter grondsoort is die beste vir plante?....................... 256 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 259 Les 16: Afsettingsgesteentes ................................................................................. 261 16.1 Hoe vorm afsettingsgesteentes? ................................................................. 261 AKTIWITEIT 16a: Neerlegging van sediment ............................................. 263 AKTIWITEIT 16b: Watter sediment is die oudste?...................................... 264 AKTIWITEIT 16c: Herbou die berg ............................................................. 267 16.2 Gebruike van afsettingsgesteentes ............................................................. 268 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 271 Les 17: Fossiele ....................................................................................................... 273 17.1 Fossiele in rotse .......................................................................................... 273 AKTIWITEIT 17a: Maak ’n model van ’n liggaamsfossiel ........................... 277 17.2 Liggaams- en spoorfossiele ........................................................................ 282 17.3 Die belangrikheid van Suid-Afrika se fossiele ............................................. 284 AKTIWITEIT 17b: Wieg van die Mensdom ................................................. 290 AKTIWITEIT 17c: Belangrike fossielterreine in Suid-Afrika ........................ 291 STUDEER/HERSIENING ........................................................................... 292 NOTAS ............................................................................................................................ 293

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

LESELEMENTE LEERDOELWITTE: Wat die leerders aan die einde van die les moet weet. Geneem uit die KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van hierdie les uit te brei.

DEFINIEER: Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK: Verduidelik misverstande; moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.

WENKE: Enige inligting anders as die inhoud, om die leerders deur die leerproses te begelei.

VIR DIE NUUSKIERIGES: Aansporing vir die leerders om die inhoud self verder in diepte na te vors.

AKTIWITEIT: Vrae deur die les wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

OEFENING: Ter afsluiting van die spesifieke Les. Formatiewe assessering.

KERNINHOUD: Beklemtoon die kern van die inhoud, in-diepte verduideliking van ‘n spesifieke Afdeling van die les; moet verstaan word. STUDEER / HERSIENING: Tyd wat spandeer word om die inhoud te bestudeer in die afsluiting van die Les en ter voorbereiding vir die toets of eksamen.

* Alle leselemente word nie noodwendig in hierdie gids gebruik nie.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Eenheid 1: Lewe en leefwyse Les 1: Plante en diere op die aarde

LEERDOELWITTE • • • • •

Wat is die koudste plek waar diere woon? Hoe diep is die see? Is daar plante en diere wat diep onder die see bly? Waar is die hoogste berg op aarde? Is daar plante en diere bo-op die berg? Vind ons plante of diere in 'n woestyn? Wat is gewerweldes en ongewerweldes?

Jy het dalk al gehoor dat mense na ons planeet verwys as die “Blou Planeet”. As ’n ruimtevaarder vanuit die ruimte na die aarde kyk, word tweederdes van die planeet met water bedek en lyk die planeet blou. Duisende plante en diere kan op die aarde woon omdat daar water is. Plante en diere woon op spesifieke plekke. Die plek waar ’n plant of dier VIR DIE woon, word ’n habitat genoem. NUUSKIERIGES Wanneer ons na plante en diere in hulle verskeie habitatte verwys, word dit biodiversiteit genoem. Die biodiversiteit van ’n spesifieke gebied sluit al die verskillende habitatte, plante en diere in daardie gebied in.

Plante en diere het water nodig vir oorlewing. Wetenskaplikes soek water op ander planete omdat hulle hoop dat as hulle water daar vind, daar dalk ander vorme van lewe ook kan wees.

VRAE Waarom is dit belangrik om die biodiversiteit van ons planeet te bestudeer? Skryf van die hoofpunte van julle klasbesreking of die bespreking met jou fasiliteerder hieronder neer.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

1.1 Verskeie plante en diere

BELANGRIKE TERMINOLOGIE • • • • •

aangepas uitgesterf klassifiseer inheems bioom

Die aarde beskik oor ’n ongelooflike diversiteit van diere en plante. Diere en plante woon en groei in gebiede waar hulle goed aard, of te wel hulle habitat. Ons kan verskillende soorte habitatte op Aarde identifiseer, soos: • Akwaties (water) • Woestyn • Grasvelde • Woude In elke habitat is daar diere en plante wat spesifiek aangepas is om in daardie omgewing te woon en groei. Kom ons kyk na van die mees algemene plante en diere wat in elkeen van die verskillende habitatte woon en dan na habitatte in Suid-Afrika. Waterhabitatte Verskeie diere en plante woon en groei in of naby water. Daar is twee soorte waterhabitatte – sout- en varswater. Die plante en diere is aangepas om of in sout- of in varswater te aard. VIR DIE NUUSKIERIGES

In Suid-Afrika is daar voorbeelde van beide hierdie akwatiese habitatte. Ons land het ’n lang kuslyn met verskillende soorte habitatte waar verskillende plante en diere voorkom. Byvoorbeeld, baie diere bly in en om rotspoele. Hulle kan die warm son en die konstante gehamer van die golwe weerstaan.

Aqua beteken “water” in Latyn. Ons gebruik die Afrikaanse weergawe “akwa-“. Die woord aqua het normaalweg iets te doen met water, soos akwaties of akwarium.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Seemeeue rus op die strand.

Seesterre word in rotspoele langs die kus aangetref.

VIR DIE NUUSKIERIGES • Suid-Afrika is die enigste plek op aarde volgens ons kennis waar witdoodshaaie geleer uit die water spring om robbe te vang (by Robeiland naby Valsbaai). • Vroulike dolfyne word koeie genoem en die manlike dolfyne word bulle genoem. Jong dolfyne word kalfies genoem.

’n Rotsagtige kuslyn met rotspoele.

In ons see is daar ’n groot verskeidenheid soogdiere en visse, van die kleinste sardyntjie tot die grootste walvis en dolfyne.

Dolfyne speel in die golwe.

’n Suidelike noordkaper met haar kalfie langs die kus van Hermanus, ’n gewilde teelaarde vir walvisse in September.1

Die see is die tuiste van baie vissoorte. ’n Groep vis word ’n skool genoem. Koraalriwwe aan die ooskus van Suid-Afrika, veral by Sodwanabaai, huisves verskeie vis- en dierespesies. © Optimi

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Riviermondings ontwikkel waar die see in ’n rivier uitloop. Die varswater van die rivier meng met die soutwater van die see. Jy mag dalk klimvisse hier vind (klimvisse is aangepas om op land ook te kan leef, en kan bokant die watervlak aan stingels, rotse of stamme vasklou.)

VIR DIE NUUSKIERIGES Die waters aan die kus van SuidAfrika is die tuiste vir baie skaars vissoorte soos die selakant. Wetenskaplikes het gedink hierdie prehistoriese vis het uitgesterf totdat hulle 'n lewendige selakant in Suid-Afrika se waters in 1938 aangetref het!

Klimvisse bly in riviermondings, maar hulle kan op die land “spring” en ook aan lae takke vasklou.2

AKTIWITEIT 1a: Identifiseer seediere- en plante Kyk mooi na die foto’s van verskillende seediere, visse en plante wat langs die kus van Suid-Afrika bly.

’n Krap3

’n Skool visse4

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

ŉ Kreef in die vlak water.5

ŉ Pikkewyn wat onder die water duik.6

Groen seegras wat op die water dryf.7

Mossels wat op die rotse groei.8

Haaie9

Jellievisse10

Seewier11

Twee seeskilpaaie12

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE 1. Kan jy dink hoe moeilik dit moet wees om op die rotse te woon en dag en nag deur te loop onder die aanslae van die branders? Watter diere in die prentjies bly op of naby rotse?

2. Beskryf ten minste drie maniere waarop hierdie diere hulself teen die branders beskerm.

3. Kyk mooi na die diere in die prentjies en vind die eienskappe wat hulle in gemeen het. Groepeer dan die diere op grond van hierdie ooreenkomste.

4. Baie ekotoeriste besoek ons land vir al die besienswaardighede. Sommige is op soek na avontuur en dit vind hulle in haaihokduik. ’n Sterk hok word tot diep onder die water laat sak, en aas word in die water gegooi om haaie nader te lok. Die haaie swem dan nader om ondersoek in te stel. Dink jy haaihokduik is aanvaarbaar? Verduidelik waarom jy so dink.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Kom ons kyk na die plante en diere wat in varswater, soos damme, poele, strome en riviere woon.

VIR DIE NUUSKIERIGES Haaie se gehoor is ongelooflik goed. Hulle kan 'n vis “hoor” (die vibrasies van die vis voel) beweeg wat so ver as 500 meter van hulle af weg is.

Baie diere woon in of naby varswater poele, damme en mere, of riviere en strome. Dit sluit in slakke, gapermossels, krappe, paddas en visse. Groter diere soos skilpaaie, slange, seekoeie en krokodille en voëlsoorte soos eende en swane woon ook in of naby water.

Eende maak hul kuikens groot naby plante waar daar baie kos is vir die kleintjies tussen die riete en waterplante.

Seekoeie woon naby en in varswater.

Sien jy die padda wat op die waterlelie sit?

’n Krokodil lê langs die rivier.

Party waterplante het wortels, soos waterlelies en riete. Waterplante vervaardig suurstof vir diere om asem te haal en voorsien kos vir baie diere.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VIR DIE NUUSKIERIGES Waterblommetjiebredie word van waterblommetjies gemaak. Het jy dit al geëet?

Waterblommetjies dryf op die water13

In Suid-Afrika het ons ook groot vleilande waar riviere stadig vloei en die water stilstaan of baie stadig vloei. Vleilande voorsien voedsel, skuiling en ’n natuurlike habitat vir ’n vele diere: paddas, reptiele, voëls (soos eende en waadvoëls) en visse om maar net ’n paar te noem. Aktiwiteit 1b: Bestudeer ’n waterhabitat Werk in groepe van drie of vier. MATERIALE • potlood • papier • knyperbord • sonbrandroom en ’n hoed INSTRUKSIES 1. Besoek ’n akwatiese habitat naby jou: ’n stroom of rivier, poel of dam, of selfs ’n rotspoel as julle naby die see is. 2. Vind verskillende voorbeelde van drie plante en drie diere wat in die omgewing woon en groei. 3. Bestudeer die area waar hulle woon/groei en dink aan hoe die plante en diere aangepas is by hulle habitat. Beantwoord die volgende vrae: a. Is die stingels van die plante stram of buigsaam? b. Groei die plante binne of buite die water? c. Wat eet die diere? d. Hoe haal die diere asem? 4. As jy kan, neem ’n paar foto’s van die plante en diere wat jy waargeneem het sonder om hulle te steur. 5. Vertel jou klas of fasiliteerder wat jy alles geleer het. Woestyn en semi-woestyn Woestyne is gebiede wat elke jaar baie min reën kry – in party woestyne reën dit net een keer elke 10 jaar!

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Die Namib-woestyn

Die woestyn mag dalk droog lyk, maar verskeie plante en diere is aangepas vir hierdie droë omgewing. Woestynplante kan met min water oorleef en dit sluit in grasse, akasias (doringbome), aalwyne, kaktusse en ander vetplante. Vetplante stoor water in hulle blare en stingels en kan in baie droë klimate oorleef.

Kan jy die dik blare sien waarin die vetplant water stoor?

Baie diere bly in woestyne (byvoorbeeld die Kalahari), byvoorbeeld: • Roofdiere (bv. leeus, jagluiperds en luiperds, hiënas en jakkalse). • Groot en klein soogdiere (bv. meerkatte, kameelperde, vlakvarke en ystervarke). • Wildsbokke (bv. elande, gemsbokke, springbokke, hartebeeste, steenbokke, koedoes en duikers). • Voëlsoorte (bv. valke, rawe, arende, jakkalsvoëls en tortelduiwe). Die sosiale vink is ’n klein wewervoëltjie wat sy nes bou waar honderde ander vinkfamilies woon. • Reptiele (bv. pofadders, kobras, akkedisse, geitjies en likkewane). • Daar woon ook verskeie insekte in die woestyn soos bye, skoenlappers, sprinkane en vele meer.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

’n Wakker meerkat op die uitkyk.

’n Groot nes vol sosiale vinke.14

’n Eland

’n Jakkals op soek na prooi.

’n Pofadder.

Twee vlakvarke snuffel in die gras.

Grasveld Grasvelde word grotendeels deel verskillende grassoorte bedek met bome en struike hier en daar. Sodra die eerste reën val, groei die grasse baie vinnig en nuwe plante steek orals kop uit. In die lente as die reënseisoen begin, is dit ook die tyd wanneer baie baba diere gebore word. Die nuwe groen gras verskaf genoeg weiding vir die ma om melk vir haar kleintjies te maak.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE Noem van die diere wat jy dink in grasvelde woon.

Woude ’n Woud is ’n groot gebied wat met bome en digte plantegroeie bedek is. Woude is baie belangrik vir lewe op Aarde. Bome suiwer die lug en voorsien suurstof aan diere en mense. Hulle voorsien ook brandstof, kos en skuiling, medisyne en werk vir mense (deur bosbou). Baie diere woon in woude, van groot olifante en bere tot kleiner ape, eekhorings, uile en houtkappers. VIR DIE NUUSKIERIGES Ons moet ons woude bewaar (na dit omsien) en niemand toelaat om bome wat wild groei af Olifante kan maklik 'n woud binne te kap nie. Ewe belangrik is die diere wat 'n paar maande in 'n grasveld bome bestuif en hulle sade versprei. Sonder verander. Hulle breek takke van die bome af, eet die bas, breek die hulle kan bome nie voortplant nie en sal hulle bome se stamme en eet die blare uitsterf. en takkies.

Binne-in die Knysna-woud, een van Suid-Afrika se inheemse woude.

’n Olifant in die Knysna-olifantpark.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

AKTIWITEIT 1c: Tel plante en diere MATERIALE • items om die gebied af te baken en die hoeke aan te dui soos klippe of stokke en tou/lint om tussen-in te bind • rofwerkpapier • potlood • knyperbord • sonbrandroom en hoed • maatband/liniaal INSTRUKSIES 1. Stap saam met jou klas na ’n park of ’n deel van die natuur buite jou skool. 2. Kies ’n gebied waar jy wil werk. 3. Span die tou om ’n deel van jou gebied. 4. Bestudeer die plante en diere in jou gebied. 5. Maak ’n skets van die habitat van al die plante en diere wat jy daar sien. Gebruik rofwerkpapier om dit te doen. 6. Ken jy die name van hierdie plante en diere? Miskien kan ’n ouer/fasiliteerder jou help met die name van die plante en diere wat jy nie ken nie. Skryf die name van elkeen van die diere en plante langs elke skets. 7. Maak seker dat jy ten minste vyf voorbeelde elk van verskillende plante en diere in jou skets insluit. 8. Meet die hoogte van die plante en teken dit in ’n tabel op. 9. Versamel blare van twee van die plante en maak afdrukke van die blare op ’n stuk papier deur die blaar onder jou papier te sit en met ’n kryt of potlood daar oor te vryf. 10. As daar enige blomme of sade is, versamel hulle versigtig en neem hulle klas toe. Jou fasiliteerder sal jou wys hoe om hulle te pers. 11. Wanneer jy terug is in die klas moet jy jou skets netjies oorteken in jou boek. Onthou om byskrifte van al die verskillende diere en plante te maak. Die plante en diere wat ek in my gebied waargeneem het.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

1.2 Interafhanklikheid in ’n ekosisteem

BELANGRIKE TERMINOLOGIE • • • • • • • • • •

herbivore karnivore omnivore aasvreters ontbinders afhanklik ekosisteem bestuiwer waterdamp atmosfeer

Plante en diere, mense, riviere, berge – alles is op een of ander manier aan mekaar verbind. Alle lewende en nie-lewende organismes is afhanklik van mekaar. VRAE Is mense verbind met plante en riviere? Bespreek dit met jou fasiliteerder. Ons kan interafhanklikheid in twee groepe verdeel: 1. Die interafhanklikheid in ’n ekosisteem tussen lewende organismes: hier kyk ons na hoe plante en diere interafhanklik is. 2. Die interafhanklikheid in ’n ekosisteem tussen lewende en nie-lewende organismes. DEFINIEER 'n Ekosisteem is 'n gemeenskap van lewende organismes wat afhanklik is van, en in wisselwerking is, met ander nie-lewende organismes (soos water, lug en grond) in hulle afsonderlike habitatte.

Interafhanklikheid tussen lewende organismes Plante en diere is afhanklik van mekaar op verskillende maniere, soos byvoorbeeld: 1)

VIR DIE NUUSKIERIGES

Interafhanklikheid en voeding Diere en plante is afhanklik van mekaar vir voedsel. Diere word as volg verdeel: • Herbivore eet plante. • Karnivore eet die diere wat plante eet. • Omnivore eet plante en diere. • Aasvreters eet dooie diere en plante.

Bestuiwing vind plaas wanneer die stuifmeel van die manlike voortplantingsorgane (meeldrade) na die vroulike deel (die stamper) oorgedra word.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

• Ontbinders help met die natuurlike proses van ontbinding. Hulle eet die oorskot van diere en plante en breek dit af in elemente soos koolstof, fosfor en stikstof. Hierdie elemente gaan terug in die grond en verskaf voedingstowwe aan plante. 2)

Interafhanklikheid en bestuiwing Plante is afhanklik van diere vir bestuiwing. Ons noem diere wat blomme bestuif, bestuiwers. Plante gebruik verskeie metodes om bestuiwers te lok soos nektar, ’n aangename reuk of helderkleurige blom. Dit kan ook ’n veilige plek wees om hul eiers te lê. Sommige plante se blomme lyk soos vroulike perdebye om manlike perdebye te lok.

Bye wat nektar versamel en terselfdertyd die blomme bestuif. 15

Plante en diere is afhanklik van mekaar. Baie blomplante is afhanklik van bye om hulle te bestuif. Bye is afhanklik van die nektar in die blomme om hul heuning te maak. Sonder die nektar kan hulle nie heuning maak nie en sonder die bye wat stuifmeel oordra, kan die blomme nie hul sade bevrug nie en sal hulle nie kan voortplant nie.

VIR DIE NUUSKIERIGES Soms het boere nie genoeg bye op hulle plase om gewasse te bestuif nie. Hulle “huur” dan 'n korf van byekorf-bestuurders wat hul korwe bring om die boer se gewasse te bestuif.

VRAE Bye is nie die enigste insekte wat help om blomplante te bestuif nie. Watter diere kan ’n boom se blomme bestuif? Kyk na die prentjies hieronder.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

ŉ Kolibrie wat nektar eet en die blomme bestuif. 16

ŉ Perdeby eet nektar en bestuif die blomme.17

VIR DIE NUUSKIERIGES Besoek: Video oor bestuiwers http://pollinatorlive.pwnet.org/web casts/natures_partners.php?movi e_file=partners.en.flv

VIR DIE NUUSKIERIGES

ŉ Kewer eet ’n blom en bestuif dit deur daaroor te beweeg. 18

Een derde van alles wat ons eet, is te danke is aan bestuiwers. Ons is regtig afhanklik van bestuiwers vir ons voedsel.

’n Wêreld sonder bestuiwers sal minder soet wees. Kyk na al die verskillende vrugte en neute wat van bestuiwers afhanklik is.

Sonder bestuiwers sal ons nie braambessies of frambose hê om te eet nie.19

Aarbeie is heerlik! Die vrugte vorm sodra die blomme van die aarbeiplant bestuif is.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Verskeie soorte neute vorm na bestuiwing.20

Eenheid

’n Appelboom produseer rooi en groen appels nadat die blomme bestuif is.21

Interafhanklikheid en saadverspreiding Plante moet hulle sade oor ’n wye area versprei. As al die sade op een plek val, sal daar nie genoeg water, grond of lig wees vir al die plante om ordentlik te kan groei nie. Dit is hoekom plante se vrugte soet en smaaklik is. Die heerlike vrugte lok voëls en diere wat die vrugte eet en op ander plekke die sade uitskei. Daar waar die sade val, is ryk grond met bemesting van die voël of dier wat dit uitgeskei het, waarin dit goed kan groei. Ander sade klou aan VIR DIE diere se pels en word oral saamgedra tot die dier hulle afskuur teen ’n boom of NUUSKIERIGES klip. Hierdie plante is afhanklik van die Besoek: Die ratel en heuningwyser diere om die sade te versprei. (video) http://www.youtube.com/watch?v=D5 44WoTj5qI

AKTIWITEIT 1d: Die ratel en die heuningwyser Hier is ’n voorbeeld van die interafhanklikheid van drie verskillende diere. INSTRUKSIES Lees die storie oor die ratel en die heuningwyser hieronder. Beantwoord die vrae wat volg. Die ratel is gek oor heuning! Die heuningwyser hou van die by-larwes, maar kan nie in die korf kom sonder om seer te kry nie, hulle kan selfs doodgesteek word . Die voël kan ook nie die korf oopbreek nie. Wanneer die heuningwyser die korf vind, gaan soek hy die ratel se hulp. Die ratel het ’n dik vel en pels wat die bye kan afweer. Dit is moontlik dat die heuningwyser die ratel oortuig om hom te volg na die byekorf toe, maar daar is geen bewyse hiervoor nie. Die ratel gebruik sy sterk bene, kloue en tande om die korf oop te breek en sy dik pels beskerm hom teen © Optimi

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

bysteke. Na die ratel die heerlike, goue heuning geëet het, kan die heuningwyser die bye se larwes en die was in die korf eet.

Die ratel volg die heuningwyser.

’n Ratel 22

VRAE 1.

Hoekom kan die heuningwyser nie net van die by-larwes eet sonder om te wag vir die ratel nie?

Hoe breek die ratel die korf oop?

Waarom word die ratel nie deur die bye gesteek nie?

Verduidelik in jou eie woorde hoe hierdie drie diere interafhanklik van mekaar is.

Interafhanklikheid tussen lewende en nie-lewende organismes Lewende organismes is ook afhanklik van nie-lewende organismes in ’n ekosisteem. Lewende organismes is afhanklik van hulle omgewing vir: • Lug (suurstof en koolstofdioksied) • Water • Grond • Voedsel © Optimi

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

• •

Eenheid

Skuiling en ’n veilige plek om hul kleintjies groot te maak. ’n Wegkruipplek buite gevaar.

Water en suurstof is baie belangrik vir alle lewe op aarde. VRAE Het jy al gewonder hoe die water in die wolke “beland” uit riviere en strome? Dink aan die waterkringloop wat jy in graad 4 behandel het.

Drinkwater uit ’n kraan is deel van ’n groot stelsel wat die waterkringloop genoem word. Die waterkringloop is ’n goeie voorbeeld van hoe alle lewende en nie-lewende organismes interafhanklik is. AKTIWITEIT 1e: Die waterkringloop 1. Die illustrasie van die waterkringloop dui al die prosesse aan. 2. Hersien hierdie prosesse saam met jou fasiliteerder. 3. Skryf ’n paragraaf hieronder waarin jy die waterkringloop verduidelik.

Neeslag (reën)

Vries Smelt

Afloop Verdamping Verdamping

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE Jy kan waterdamp wat jy uitasem weer in waterdruppels verander! Staan voor ’n spieël of ’n venster en asem uit. Wat sien jy op die spieël of venster?

Bome en sommige plante is afhanklik van die water in die grond. Terwyl ander diere en plantegroei afhanklik is van water wat van die berge in riviere en strome vloei en in mere opdam. Seediere- en plante is afhanklik van water vir hulle habitat. AKTIWITEIT 1f: Beskryf interafhanklikheid INSTRUKSIES 1. Bestudeer die diere en kyk of jy die interafhanklikheid tussen die diere en/of plante en die nie-lewende organismes in hul omgewing kan identifiseer. 2. Bespreek die interafhanklikheid met jou fasiliteerder en maak notas op rofwerkpapier. 3. Beskrywings van elke foto is voorsien. Pas die illustrasie/foto by die beskrywing deur die korrekte letter langs die prent te skryf. Foto

Antwoord

Beskrywing van interafhanklikheid

A: Narvisse en anemone. Die anemoon se gif is nie skadelik vir die narvis nie. Die narvis eet klein diertjies en organismes wat in die anemoon bly en dalk skadelik is vir die anemoon. Op sy beurt voed die vis se afval die anemoon. Die anemoon se giftige prikkels beskerm die narvis teen roofvisse.

B: Erdwurms in die grond. Erdwurms is afhanklik van die grond vir hulle habitat. Indien erdwurms vir te lank aan lug blootgestel word kan hulle uitdroog, daarom het hulle ryk, vogtige grond nodig. Soos wat erdwurms deur die grond grawe, skei hulle mis af wat weer die grond meer vrugbaar maak vir ander plante en diere. Terwyl die erdwurms tonnels grawe, deurlug hulle die grond.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

C: ’n Vink wat sy nes bou. Baie voëls is afhanklik van bome en plante om hul neste te bou om hulle kleintjies groot te maak. Die vink gebruik groen riete wat maklik buig om sy nes te bou. Wanneer die riete uitdroog word hulle harder en is die nes dan sterker en meer stabiel.

D: Die renoster en die renostervoël. Die renostervoël eet bosluise wat op die renoster sit en verwyder sodoende die lastige parasiete. Renostervoëls het dieselfde verhouding met sebras, buffels en kameelperde.

E: Anatoliese herdershond en die trop skape wat hulle teen roofdiere beskerm. Die jong hondjies word van kleins af groot saam met die skape en vorm ’n hegte band met die trop. Wanneer roofdiere (soos ’n jagluiperds, jakkalse of rooikatte) naby die trop kom, sal die herdershond hulle verjaag. Die Anatoliese herdershonde beskerm ook indirek die roofdiere omdat dit nie nodig sal wees vir die boer om die roofdier van kant te maak nie.

VRAE 1.

In watter een van die foto’s hierbo word die interafhanklike verhouding tussen ’n dier en ’n plant uitgebeeld?

VIR DIE NUUSKIERIGES

Besoek: Besoek: http://www.youtube.com/watch?v =iwf_VHnsWG0 vir inligting oor die jagluiperdbewaringsprojek.

2. In watter een van die foto’shierbo word die interafhanklike verhouding tussen ’n dier en ’n nie-lewende organisme uitgebeeld?

In watter een van die foto’s hierbo word die interafhanklike verhouding tussen drie diere uitgebeeld?

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

1.3 Dieresoorte

BELANGRIKE TERMINOLOGIE • • • • • • • • •

gewerweldes ongewerweldes eksoskelet endoskelet hidrostatiese skelet waarneming terrarium weekdiere klassifiseer

Ons weet nou meer oor die verskeie habitatte op die aarde en in Suid-Afrika veral. Ons weet ook nou dat diere en plante afhanklik is van mekaar en van hul habitat. Kom ons kyk nou na die verskillende diere wat op die aarde woon en lewe. Groepeer dieresoorte Wanneer ons soortgelyke dinge saam groepeer, noem ons dit klassifikasie of indeling. Wanneer ons diere klassifiseer, is daar twee hoofgroepe: die wat bene binne-in hul liggame het (met ’n ruggraat), en die sonder bene binne-in hulle liggame. • Diere met ’n ruggraat word as gewerweldes geklassifiseer. • Diere sonder ’n ruggraat word as ongewerweldes geklassifiseer.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

AKTIWITEIT 1g: Die indeling van diere INSTRUKSIES 1. ’n Radiografis neem x-strale van mense en diere se bene. Tracey, die radiografis, het ’n paar interessante x-strale van vyf diere geneem. Kyk mooi na die x-strale en besluit watter diere gewerweldes is.

Verskillende gewerweldes en ongewerweldes

Diere wat gewerweld is:

2. Hoekom kan jy nie bene binne-in die krap of sprinkaan se liggame sien nie?

Wat noem ons diere soos die sprinkaan en die krap?

4. Bestudeer die diere in aktiwiteit 1f. Besluit of hulle gewerweldes is met bene binne-in hulle liggame, of ongewerweldes met geen bene binne-in hulle liggame nie.

Handleiding G05 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

5. Skryf die naam van elke dier in die korrekte kolom neer. Gewerweldes met ruggrate

Ongewerweldes sonder ruggrate

Nadat diere in twee hoofgroepe verdeel was, het wetenskaplikes ’n stappie verder gegaan en die diere in kleiner groepe onderverdeel. Kyk na die volgende illustrasie wat hierdie groepe aandui.