9788378509950 by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

CYAN

MAGENTA

YELLOW

BLACK

1008

Urz a dz a nie mĹ&#x201A; odziez y Studium analityczno-krytyczne

C+ M

Urzadzanie mlodziezy_okladka.indd 1

C+ Y

M+Y

1008

18.12.2015 13:05

Helena Ostrowicka

Urządzanie młodzieży Studium analityczno-krytyczne

Kraków 2015

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 3

21.12.2015 13:57

Recenzent: prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Fotografia wykorzystana na okładce: © lendy16 | Shutterstock.com

Praca naukowa sfinansowana ze środków na naukę w latach 2009–2013 jako projekt badawczy własny nr N106 250937

ISBN 978-83-7850-995-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II zmienione i uzupełnione, Kraków 2015

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 4

21.12.2015 13:57

Spis treści Przedmowa do wydania drugiego zmienionego i uzupełnionego ..................... 7 Wprowadzenie ................................................................................................ 9 1. W stronę foucaultowskiej analityki rządzenia ............................................. 21 1.1. Pedagogika analityczno-krytyczna ....................................................... 21 1.2. Urządzanie jako kategoria dla pedagogiki ............................................ 28 1.3. Myślenie ponad metodami ................................................................... 53 2. Problematyzacja dyskursów naukowych o młodzieży ................................. 67 2.1. Naturalizacja ....................................................................................... 68 2.2. Socjologizacja ....................................................................................... 75 2.3. Historyzacja ......................................................................................... 80 3. Badania młodzieży w perspektywie krytycznej ........................................... 91 3.1. Studia nad młodzieżą – rekonstrukcja debaty ...................................... 91 3.2. Młodzież jako obiekt badań pedagogicznych ....................................... 103 4. Temporalizacja doświadczenia .................................................................... 111 4.1. Zmiana poprzez czas ............................................................................. 115 4.2. Poza „swoim czasem”. Przypadek „nastoletnich ciąż” ........................... 128 5. Dyskurs ryzyka a „problem” młodzieży ...................................................... 139 5.1. Wiedza o ryzyku w dyskursie medialnym o młodzieży ........................ 142 5.2. Młodość jako czynnik ryzyka .............................................................. 148 5.3. Zagrożona młodzież ............................................................................ 155 6. Reżimy redukcji niepewności ..................................................................... 165 6.1. Reżim ekspertyzy ................................................................................. 167 6.2. Reżim prewencji .................................................................................. 179 6.3. Reżim przedsiębiorczości ..................................................................... 186 Zakończenie – urządzanie młodzieży .............................................................. 201 Bibliografia ...................................................................................................... 207 Spis tabel ......................................................................................................... 222

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 5

21.12.2015 13:57

Przedmowa do wydania drugiego zmienionego i uzupełnionego Trzy lata po pierwszym wydaniu książki Urządzanie młodzieży. Studium analityczno-krytyczne wraz z Oficyną Wydawniczą „Impuls” oddajemy do rąk Czytelników wydanie drugie zmienione i uzupełnione. Zakres wprowadzonych uzupełnień jest niewielki z dwóch powodów. Po pierwsze, starałam się zachować zbliżoną do pierwszego wydania objętość książki; po drugie – co istotniejsze – równolegle ukazała się moja inna monografia, która stanowi swoistą kontynuację podjętych tu badań. Na wprowadzenie zmian i uzupełnień do niniejszego wydania zdecydowałam się pod wpływem rozmów o książce, dzięki którym zauważyłam potrzebę doprecyzowania przyjętego stanowiska i decyzji terminologicznych. W związku z tym zmianie uległo Wprowadzenie, w którym więcej miejsca poświęcam kwestiom definicyjnym i konceptualnym. W rezultacie część ta lepiej spełnia zakładaną funkcję przygotowania Czytelnika do dalszego wywodu. Ponadto uzupełniony został rozdział drugi, m.in. o szersze wyjaśnienia znaczeń stosowanych terminów i kryteriów wyodrębniania profili epistemicznych w naukowych dyskursach o młodzieży. Zdecydowałam się również na wprowadzenie najbardziej niezbędnych poprawek redaktorskich. Dziękuję wszystkim osobom, które zechciały podzielić się ze mną komentarzem i uwagami do pierwszego wydania książki. Doświadczenie tego, jak słowo żyje niezależnie, czasem i na przekór intencji autorki, jest doznaniem bezcennym. Helena Ostrowicka

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 7

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie Trzeba raczej zbadać, jak pewne formy racjonalności wpisują się w dane praktyki czy systemy praktyk oraz jaką rolę w ich ramach odgrywają, ponieważ prawdą jest, że nie istnieją „praktyki” bez pewnego porządku racjonalności [podkr. – H.O.]1.

Przy całym bogactwie rozpraw naukowych, które czynią młodzież obiektem swoich badań, można wskazać ich przynajmniej jedną cechę wspólną. Mam na myśli przyjmowane w głównym, dominującym2 nurcie założenie o naturalności kategoryzacji opartej na wieku, a co za tym idzie – „naturalności” opisów, wyjaśnień i interpretacji sytuacji, zachowań, zdarzeń w czytelnych kategoriach stratyfikacji kalendarza. Owa oczywistość czy intuicyjność jest definicyjna dla zdroworozsądkowego (potocznego) oswajania świata. Pozwala człowiekowi przewidywać, wyjaśniać i rozumieć własne oraz cudze zachowania. Na mocy oczywistości w zakres tej wiedzy włączone zostają przesądy, stereotypy i mity3. Wiedza potoczna o młodzieży nie tylko pochodzi z osobistych doświadczeń (bo przecież każdy z nas był kiedyś młody, więc „wie”, co to znaczy „być młodym” i jakie z młodością wiązane są obawy, niepokoje, zagrożenia), lecz także stanowi nieodłączny element zbiorowej świadomości i wiedzy przekazywanej społecznie w przysłowiach i związkach frazeologicznych. Nie bez racji Aleksander Nalaskowski4 zauważa pewną stałą cechę dyskursu o młodzieży. Jego zdaniem, niezależnie od typu tekstu, o młodzieży wypowiadamy się w retoryce oceny. Przykłady pejoratywnie nacechowanych sformułowań odnoszących się do takich określeń, jak „młody”, „młodociany”, „młodzieńczy”, czy wreszcie samej kategorii „młodzież”, przedstawiono w tabeli 1.

1 M. Foucault, Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), The Foucault eﬀect: Studies in governmentality, Hampstead 1991, cyt. za: T. Lemke, Foucault, rządomyślność, krytyka, „Recykling Idei” 2007, nr 9. 2 Posługuję się wprowadzonym w kontekście anglosaskim rozróżnieniem badań młodzieży na nurt główny, dominujący, oraz nurty poststrukturalny i krytyczny (por. A. Best, Representing youth: Methodological issues in critical youth studies, University Press, New York 2007). 3 T. Maruszewski, Wiedza potoczna jako reprezentacja rzeczywistości [w:] T. Maruszewski (red.), Filozofia – poznanie – psychologia, „Poznańskie Studia z Filozofii i Nauki” 1986, z. 10. 4 A. Nalaskowski, Czy pedagogika ułatwia zrozumienie młodzieży?, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2000, numer specjalny: Teraźniejszość młodego pokolenia, s. 49–59.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 9

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

Tabela 1. Retoryka oceny młodości i młodzieży Tekst

Sens

„młodzież jest ambitna”

Nie wszystko w młodzieży jest złe, bo potrafi być ambitna, chociaż nie zawsze te ambicje idą w dobrym kierunku – w gruncie rzeczy powinna być taktyczna, a nie „ambitna”.

„młodociany pracownik”

Kłopotliwy – niewiele potrafi i wymaga opieki.

„młodzi-gniewni”

Życie ich nauczy, że pokorne cielę dwie matki ssie.

„młodzież wobec wartości”

Dorośli oczywiście noszą wartości w sobie, oni je mają; młodzież się z nimi konfrontuje, do nich przymierza; musimy się bacznie przyglądać, czy aby wybierze te najlepsze.

„młodzieńczy zapał”

Nieprzemyślany i nieuzasadniony entuzjazm, nieco patologiczny.

„Młodzi Demokracji”

Dopiero dorastają do demokracji, jeszcze się wiele muszą uczyć od „starych demokratów”, ale jak będą grzeczni, to damy im awansować.

Źródło: A. Nalaskowski, Czy pedagogika ułatwia zrozumienie..., op. cit., s. 55.

Związki frazeologiczne typu: „młodzieńczy zapał” czy „młodzieńczy brak wyobraźni” wyrażają protekcjonalną postawę dorosłych wobec młodzieży, która przecież zachowuje się nieodpowiedzialnie i niedojrzale. Również funkcjonujące w języku potocznym odpowiedniki francuskich i angielskich terminów adolescent, adolescence, czyli „podrostek”, „podlotek”, „niedorostek” czy „młodociany” nasycone są lekceważącym i pobłażliwym tonem. Te i inne spostrzeżenia, analizy oraz badania wskazujące na adultcentryczność dyskursu potocznego5 przyczyniły się do tego, że zainteresowałam się problematyką wiedzy o młodzieży. Wiedza ta, rozumiana jako kompilacja wiedzy-władzy, kształtuje warunki życia i realność współczesnego człowieka.

Źródła motywacji Chociaż od wielu lat przedmiotem mojego zainteresowania są problemy polityki młodzieżowej oraz konstrukcje idei młodości i młodzieży w dyskursach różnego pochodzenia, moje podejście do tej tematyki w niniejszej książce zostało ukształtowane przez zetknięcie się z myślą Michela Foucaulta. Spotkanie z pracami Foucaulta, w których francuski filozof śledzi historie form racjonalności, obejmujące sposoby naszego myślenia i działania w teraźniejszości, inspiruje do stawiania pytań o „warunki możliwości” pojawienia się konkretnych technik i strategii polityk młodzieżowych. 5 H. Ostrowicka-Miszewska, „Jak porcelana rzucona o beton...” – dyskursy o młodzieży, polityce i polityce młodzieży, Impuls, Kraków 2006.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 10

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

Podczas wcześniejszych badań6, w których skoncentrowałam się na młodzieży zaangażowanej w działalność polityczną, dzięki wielogodzinnym rozmowom (wywiadom narracyjnym) z liderami organizacji młodzieżowych uświadomiłam sobie, jak iluzoryczne są ich autonomia i poczucie sprawstwa, a realna pozycja na scenie politycznej zdeterminowana przez sieci relacji władzy wpisane w hierarchię opartą na kategoryzacji według grup wiekowych. Narracje młodzieży na temat wchodzenia do polityki odsłaniały naturalność i oczywistość owych adultcentrycznych obrazów rzeczywistości społeczno-politycznej, formalnego i nieformalnego statusu oraz pozycji w strukturach politycznych i podziału władzy. Drugim, równie istotnym dla mnie impulsem do podjęcia problematyki dyskursywizacji kwestii młodości była wzmożona publiczna dyskusja na temat młodzieży w związku z samobójstwem Ani (przedstawianej w debacie jako 14-letnia uczennica II klasy Gimnazjum nr 2 w Gdańsku) oraz reakcje na to wydarzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej. W konsekwencji gdańskiego incydentu, „kwestia” młodzieży stała się głównym tematem dyskusji akademickich, rządowych i prowadzonych w mediach. W każdym z tych kontekstów dorośli eksperci, tacy jak psycholodzy, pedagodzy, nauczyciele, policjanci, dziennikarze i parlamentarzyści, wypowiadali się o młodych ludziach jako o „problemie”. Pod rządami ministra edukacji Romana Giertycha, od maja 2006 roku, nastąpiła wzmożona produkcja prawnych i społecznych regulacji dotyczących młodzieży. Młodzież jest dzisiaj obiektem polityki państwowej, popularnym tematem medialnym oraz „przedmiotem” badań wielu dyscyplin naukowych. Do podjęcia tematu dyskursywizacji młodzieży skłania zatem to, że nieustannie rosnąca liczba raportów z badań młodzieży oraz projektów politycznych skierowanych do młodych ludzi nie przyczynia się do głębszego zrozumienia młodych ludzi i poprawy relacji międzypokoleniowych. Mój sposób myślenia, obok wyraźnych inspiracji myślą foucaultowską, został ukształtowany pod wpływem pracy Nikolasa Rose’a Governing the soul: The shaping of the private self 7. Badania Rose’a pokazują i uświadamiają, że wiedza psychologiczna i inne dyscypliny „psy-” odgrywają kluczową rolę w konstruowaniu „sterownych podmiotów”, umożliwiając kierowanie ludźmi w sposób zgodny z liberalnymi ideami wolności i autonomii jednostek oraz z zasadami demokracji i uzasadnionej interwencji politycznej. Na przykładzie wybranych praktyk, takich jak zarządzanie siłami militarnymi i ludnością cywilną w czasie wojny, sterowanie fabryką i życiem gospodarczym, pojmowanie i ingerowanie w rozwój dziecka i relacje rodzinne oraz pojawienie się psychoterapii, Rose pokazuje połączenie złożonych aparatów i technik kształtowania ludzkich zachowań z określonymi sposobami pojmowania istot ludzkich. Jak zauważa8, większość krytycznych opracowań na temat nauk społecznych przedstawia je jako ideologicznie uwarunkowane, kształtowane przez 6 Ibidem. 7 N. Rose, Governing the soul: The shaping of the private self, Routledge, London – New York 1990. 8 Ibidem.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 11

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

interesy polityczne, a w rzeczywistości służące maskowaniu manipulacji dla celów określonego porządku społecznego lub korzyści prywatnej. W związku z tym, prace te kwestionują roszczenia nauk społecznych do prawdy. Sposób krytyki zaproponowany przez Foucaulta i przyjęty przez Rose’a odrzuca myślenie w kategoriach zewnętrznych kryteriów prawdy czy fałszu i skupia uwagę na produktywnej roli nauki, która obok innych praktyk społecznych czyni możliwymi i sama realizuje określone „reżimy” prawdy i podmiotowości. Interesuje mnie rekonstrukcja pojęć, założeń, twierdzeń i wyjaśnień, które pozwalają na przyjęcie pewnych tez na temat młodzieży jako prawdziwych i możliwych w określonym miejscu i czasie historycznym. W niniejszej publikacji zasadniczym celem uczyniłam rekonstrukcję i krytykę dyskursów o młodzieży (w ramach pewnego historycznie określonego „pola dyskursywnego”) i ostatecznie identyfikację relacji wiedzy-władzy, w której znajduje oparcie i legitymizację praktyka sprawowania władzy nad współczesną młodzieżą. Oznacza to, że moje rozważania nie wpisują się w rozległy obszar dociekań nazywanych badaniami nad młodzieżą; nie młodzież jest tu obiektem badań, lecz praktyki dyskursywne, które kategoryzację opartą na wieku, a co za tym idzie – „naturalność” opisów, wyjaśnień i interpretacji sytuacji, zdarzeń w czytelnych kategoriach stratyfikacji według grup wiekowych czynią możliwymi. Wspomniane Foucaultowskie pojęcie wiedzy-władzy odsyła do „kolistej relacji” między władzą a wiedzą 9 i oznacza przyjęcie założenia, że „nie ma relacji władzy bez skorelowanego z nimi pola wiedzy, ani też wiedzy, która nie zakłada i nie tworzy relacji władzy”10. Ostatecznie książka ta pomyślana jest jako narracja na temat urządzania młodzieży w Polsce. Zwracam się w stronę stworzonej przez Foucaulta jednej z najbardziej inspirującej poznawczo we współczesnych naukach społecznych koncepcji urządzania. W polskiej recepcji myśli Foucaulta przyjęło się tłumaczenie francuskiego terminu gouvernementalité jako „rządomyślność”, pochodzące z interpretacji tego terminu jako neologizmu zawierającego dwa słowa: gouvernement („rząd, rządzenie”) oraz mentalité („umysłowość”)11. Obecnie współistnieją również inne wersje przekładu, w których termin gouvernementalité znaczy „urządzanie”, „rządowość”, „racjonalności rządzenia”. W moich wcześniejszych pracach12, związanych z problematyką gouvernementalité, korzystałam z przekładu wykładów Foucaulta 9 M. Senellart, Umiejscowienie wykładów [w:] M. Foucault, Rządzenie żywymi. Wykłady w Collège de France, 1979–1980, WN PWN, Warszawa 2014, s. 407. 10 M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Aletheia – Spacja, Warszawa 1998, s. 29. 11 Termin gouvernementalité został przetłumaczony przez Damiana Leszczyńskiego i Lotara Rasińskiego zgodnie z interpretacją niektórych niemieckich badaczy myśli Foucaulta (np. przez Thomasa Lemkego) jako neologizm „rządomyślność”, zawierający dwa słowa: gouvernement („rząd, rządzenie”) oraz mentalité („umysłowość”). 12 H. Ostrowicka, Horyzont oczekiwań – z recepcji myśli Michela Foucaulta w badaniach pedagogicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2010, nr 3; H. Ostrowicka, Paradoks obywatelstwa młodzieży w perspektywie koncepcji rządomyślności Michela Foucaulta [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie naukowym i dydaktycznym, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2011.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 12

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

pt. Filozofia, historia, polityka, w których była mowa o „rządomyślności”. Tutaj jednak, zgodnie z sugestią francuskiego wydawcy i Michała Herera, autora polskiego przekładu wykładów Foucaulta w Collége de France w latach 1977–197813, będę się posługiwać terminem „urządzanie” na określenie Foucaultowskiego gouvernementalité 14 . Koncepcja urządzania jest już owocnie zaadaptowana i rozwijana w obszarze angloamerykańskim, a w Europie kontynentalnej – głównie w Niemczech – za sprawą licznych prac Thomasa Lemkego, z których na szczególną uwagę zasługuje dzieło Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernementalität 15 oraz wydana ostatnio w języku polskim tegoż autora Biopolityka16. Wzrost liczby badań opartych na idei urządzania w Europie kontynentalnej wiąże się z procesami określanymi jako governmentalisation of Europe i odpowiedzią państw członkowskich Unii Europejskiej na mechanizmy euro-governmentality17. W badaniach nad edukacją w krajach zachodnich nurt ten jest rozwijany w całej serii studiów, których w tym miejscu nie sposób wyliczyć, m.in. w pracach Stephena Balla, Ulricha Bröcklinga, Susanne Krasmann, Jamesa Marshalla, Marka Olssena, Michaela Petersa, Jana Masscheleina oraz Maartena Simonsa18. Choć wymienieni wyżej badacze podejmują zróżnicowaną problematykę, łączy ich zainteresowanie „genealogią teraźniejszości” w owocnych próbach zrozumienia, w jaki sposób i na jakich warunkach pojawiły się szczególne formy współczesnych polityk i praktyk edukacyjnych. Oprócz badań edukacyjnych źródłem moich inspiracji, obok wspomnianych wyżej prac Rose’a, stały się książki Mitchella Deana, Williama Waltersa, 13 Mowa o publikacji: M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa 2010. 14 O różnych wątpliwościach związanych z tym przekładem pisze Marek Czyżewski w tekście: Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2011, t. 7, nr 2, s. 25–45. 15 T. Lemke, Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernementalität, Argument, Hamburg 1997. 16 T. Lemke, Biopolityka, Sic!, Warszawa 2010. 17 O. Fimyar, Using governmentality as a conceptual tool in education policy research, „Educate~” 2008, numer specjalny. 18 Zob. m.in.: S.J. Ball, Education reform: A critical and post-structural approach, Open University Press, Buckingham 1994; J. Masschelein, Experience and the limits of governmentality, „Educational Philosophy and Theory” 2001, 4; J.D. Marshall, Foucault and neo-liberalism: Biopower and busno-power, „Philosophy of Education Yearbook” 1995, http://www.ed.uiuc.edu/EPS/ PESYearbook/95_docs/marshall.html, data dostępu: 10.03.2011; J.D. Marshall, Michel Foucault: Personal autonomy and education, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1996; M. Olssen, Michel Foucault: Materialism and education, Bergin & Garvey, Westport CT – London 2006; M.A. Peters, Foucault and governmentality: Understanding the neoliberal paradigm of education Policy, „The School Field” 2001, 5–6; M.A. Peters, Education, enterprise culture and the entrepreneurial self: A Foucauldian perspective, „Journal of Educational Enquiry” 2001, 2; M. Simons, Learning as investment: Notes on governmentality and biopolitics, „Educational Philosophy and Theory” 2006, 4; M. Simons, J. Masschelein, The governmentalization of learning and the assemblage of a learning apparatus, „Educational Theory” 2008, 4.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 13

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

Jensa H. Haahra i Thomasa Lemkego oraz badania z zakresu krytycznych studiów młodzieży zrealizowane przez Nancy Lesko, Christine Griffin, Fionę Beals, Amy Best i innych.

Przedmiot Przedmiotem refleksji i analiz prezentowanych w niniejszej książce jest urządzanie młodzieży. Pod pojęciem urządzania młodzieży rozumiem splot relacji wiedzy-władzy, które wytwarzają (konstytuują) młodzież jako przedmiot dyskursu i obiekt praktyk rządzenia: pastoralnych, biopolitycznych i neoliberalnych. Przedstawiane studium analityczno-krytyczne rzuca krytyczne spojrzenie na racjonalności, założenia i technologie urządzania młodzieży, w tym na przyjmowanie „młodości” i „młodzieży” jako pewnych oczywistości. Racjonalności rozumiane są tutaj jako „koncepcje usensowniania świata”, które wyznaczają możliwości interpretacyjne i funkcjonowanie wiedzy19. W dziedzinie badań pedagogicznych koncepcja urządzania wiąże się przede wszystkim z analizą polityki edukacyjnej. Niniejsza publikacja jest próbą połączenia studiów nad urządzaniem z badaniami szeroko rozumianej polityki młodzieżowej. Koncepcję urządzania sytuuję obok innych podejść teoretycznych – społecznego konstruktywizmu i krytycznych studiów nad młodzieżą. Niewątpliwie społeczny konstruktywizm jest jednym z najbardziej wpływowych kierunków w naukach społecznych. Z tą perspektywą poznawczą łączy się kwestia szczególnego rozumienia historyczności wiedzy i jej konstruktywnego charakteru. We współczesnej myśli pedagogicznej stwierdzenie, że rzeczywistość jest społecznie skonstruowana, nie jest specjalnie odkrywcze. Mamy interesujące i ważne dla pedagogiki studia pokazujące, że obiekty i przedmioty naukowego poznania, takie jak tożsamość, rola płciowa, rola zawodowa, praca, są społecznie skonstruowane. Można z przekorą za Rose’em powtórzyć: „Obiekty myśli są skonstruowane z myśli: czym jeszcze mogłyby być?”20. Dla mnie interesujące są pytania o sposoby ich konstruowania, o to, w jakich miejscach pojawiają się obiekty jako przedmioty dyskursu, oraz za pomocą jakich koncepcji i systemów argumentacji wypowiadana jest „prawda” o młodzieży jako przedmiocie dyskursu. Krytyczna perspektywa badawcza rzuca wyzwanie poglądowi, że wiemy, jaka jest młodzież. Obecny w naukach społecznych nurt krytycznych badań młodzieży problematyzuje praktyki badań naukowych nad młodzieżą jako ich obiektem. Obok koncepcji urządzania ta tradycja poznawcza stanowi cenne źródło inspiracji

19 R. Kwaśnica, Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, WN DSWE TWP, Wrocław 2007. 20 N. Rose, Governing the soul..., op. cit., s. x.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 14

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

i tropów interpretacyjnych podjętych w tej książce. W związku z tym krytycznym studiom nad młodzieżą poświęcono odrębną część pracy. Perspektywa urządzania łączy zainteresowanie wiedzą społecznie konstruowaną z władzą, dzięki czemu sytuuje problematykę młodzieży w szerszym obszarze racjonalności politycznej i technologii rządzenia. Jest to przydatne narzędzie do badania relacji władzy i tożsamości zarządzanych oraz krytycznej analizy skupionej na racjonalności rządzenia. Studia nad urządzaniem badają związki między formami władzy, jej racjonalności, i procesami upodmiotowienia (konstytuowania się podmiotów) w relacji do złożonych sposobów „wytwarzania prawdy” w sferze społecznej, kulturowej i politycznej21. Szczególną płodność teoretyczną i krytyczną pojęcia urządzenia dostrzegam w tym, że przełamuje ono opozycję między wiedzą rozumianą jako racjonalna reprezentacja rzeczywistości a praktyką społeczną oraz między wolnością podmiotu a jego zniewoleniem w relacjach władzy. Studia nad urządzaniem uwzględniają badanie języka i sposobów, w jakie są wyrażane problemy o znaczeniu politycznym. Co istotne, badania tego typu nie są prowadzone po to, aby ujawniać jakąś „fałszywą świadomość”, wypaczającą „prawdziwą rzeczywistość”, czy „niewłaściwe” użycia języka. Racjonalności rządzenia ujawniają się właśnie w momentach problematyzowania i podawania w wątpliwość22. Szczególnie bogaty materiał badawczy stanowi łańcuch dyskursów i praktyk politycznych wydobytych i utrwalanych w kontekście samobójstwa gdańskiej gimnazjalistki. Sposoby problematyzacji tego wydarzenia i ukierunkowanie polityki wobec młodzieży pokazują relacje wiedzy-władzy oraz wzajemne przenikanie się i wzmacnianie dyskursów medialnych, rządowych i naukowych. Dlatego studia nad urządzaniem łączą się z analizą dyskursu w wersji poststrukturalnej. W celu rekonstruowania pól urządzania przyjmuje się, że język jest „nieredukowalnym medium”, które konstytuuje rzeczywistość. Urządzanie kieruje jednak analizę dyskursu w stronę zaangażowania w jego techniczne aspekty. Chodzi tutaj bowiem nie tyle o ukazanie semiotycznych praktyk nadawania znaczeń, ich zawężania, pokazywania zależności, ile o ukazanie „materialności dyskursu” – raportów, diagramów, liczb, wykresów, w których świat jest reprezentowany. To techniki, dzięki którym istoty ludzkie stały się policzalne, widoczne i podatne na rządzenie23. Koncepcja urządzania może wiele zaoferować w badaniach pedagogicznych, w których stawia się pytania o to, w jakich okolicznościach spotykamy różne racjonalności rządzenia młodzieżą. Urządzanie odwołuje się bowiem do analizy relacji między rządzeniem a myślą24. Foucault badał proces urządzania państwa –

21 N. Rose, Powers of freedom: Reframing political thought, Cambridge University Press, Cambridge 1999. 22 Por. W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą. Dyskurs, urządzanie i integracja europejska, PWN, Warszawa 2011. 23 Ibidem. 24 M. Dean, Governmentality. Power and rule in modern society, Sage, London 2010.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 15

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

przemianę władzy dyscyplinarnej i suwerennej w aparat bezpieczeństwa i regulacji populacji. Podobnie można mówić o urządzaniu młodzieży. Odkrycie wieku dojrzewania i włączenie wiedzy na temat populacji młodzieży do praktyk zarządzania społeczeństwem wpisuje się w ogólne zmiany w relacjach władzy, opisane przez Foucaulta w wykładach w Collége de France25. Młodzież, jak postaram się pokazać, sytuuje się na styku pomiędzy ciałem a populacją. Odsyła nie tylko do mechanizmów władzy dyscyplinarnej, lecz także do regulacji biopolitycznych i refleksji skupionej na technikach siebie. Perspektywa urządzania uświadamia, jak zmienne i przygodne są tożsamości zarządzanych i w jaki sposób łączą się one z określonymi technikami sprawowania władzy. Teoretyczny zestaw kategorialny, ukazujący, w kontekście dyskursów o młodzieży, pluralizm i heterogeniczność tego, co kryje się za polityką młodzieżową, obejmuje władzę pastoralną, biopolityczną i neoliberalną oraz zakładane przez nie tożsamości. Władza pastoralna zakłada, że człowiek potrzebuje opieki, ochrony i prowadzenia26. Potrzeby te realizuje się między innymi w praktykach prawdomówności i spowiedzi. Władza biopolityczna jest zainteresowana rządzeniem jednostkami jako częścią populacji, zbiorowości, która ma swoje wskaźniki narodzin, zgonów i zachorowań. Władza neoliberalna zakłada rządzenie przez i w imię wolności, „zarządza”, to jest kieruje jednostkami jako podmiotami obdarzonymi możliwością wyboru, wolnością, ale i odpowiedzialnością. Działa przez sposoby, którymi sami zarządzamy sobą. Dla przykładu: polityka znana jako „Zero tolerancji” jest zakotwiczona w racjonalności redukcji niepewności i koncepcji młodzieży jako zagrożenia; polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, wdrażana i realizowana również w Polsce, operuje dyskursami sprawczości i obywatelskości oraz koncepcją zaangażowanego obywatela. Studia nad urządzaniem to badania „warstw wiedzy i działania”27, nie są więc ograniczone do analizy wiedzy, „mentalności rządzenia”, ale odnoszą sie także do badania aparatów i narzędzi potrzebnych do sprawowania władzy, do tego, co Thomas Lemke nazwał „interwencjami”, a Mitchell Dean – dziedziną „techne”28. Obok analizy wiedzy równie istotne są pytania o sposoby, mechanizmy, technologie i słownictwo, dzięki którym władza i rządzenie zostają osiągnięte29. Uważam, że praktyki dyskursywne i niedyskursywne, których obiektem jest młodzież, mogą być postrzegane jako proces urządzania.

25 26 27 28 29

M. Foucault, Bezpieczeństwo..., op. cit. M. Dean, Governmentality..., op. cit. N. Rose, Powers of freedom..., op. cit., s. 19. W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą..., op. cit. M. Dean, Governmentality..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 16

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

Perspektywa poznawcza przyjęta w tej pracy stanowi więc próbę opisu tego, jak jest (u)rządzona30 młodzież, a nie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego właśnie tak. Uwypuklana jest tu idea przygodności określonych reżimów prawdy o wieku dojrzewania/dorastania i „denaturalizacja” ich oczywistości. To podkreślenie „jak”, czyli zwrot ku technologiom władzy, jest obarczone istotnym ryzykiem oskarżenia o odrzucenie sprawczości i obywatelstwa jako wartości. Nie chodzi tu jednak o zaprzeczenie idei sprawczości, ale o wyróżnienie technicznych warunków, które pozwoliły jej zaistnieć31. Opierając się na siatce pojęć pochodzących z archeologicznych i genealogicznych prac Foucaulta, przywoływałam „zdarzenia dyskursywne”, punkty, w których uwidaczniają się przez swoje efekty, relacje wiedzy-władzy. Owa trajektoria zdarzeń dyskursywnych, związanych z „gdańskim incydentem”, jest trzonem niniejszej książki.

Struktura książki Strukturę i kierunek wywodu wyznaczyło przyjęcie założenia, że współczesne dyskursy o młodzieży stanowią konstytutywny element urządzania społeczeństwa. W związku z tym zasadnicza linia rozważań obejmuje analizę tego, jak określone reprezentacje młodzieży (profile epistemiczne, wiedza, racjonalności) czynią możliwymi, uprawomocniają istnienie pewnych typów praktyk społecznych (technik, interwencji, strategii, programów). Moim celem było bowiem ukazanie owego permanentnego i konstytutywnego powiązania episteme i techne w praktykach dyskursywnych i polityce młodzieżowej. Z tego powodu rozpoczynam od refleksji nad problematyką władzy w perspektywie pedagogiki analityczno-krytycznej32, w której to odnajduję teoretyczne i metodologiczne ugruntowanie analiz prowadzonych w kolejnych częściach pracy. W rozdziale drugim problematyzuję dominujące we współczesnym dyskursie naukowe profile epistemiczne, w których znajdują oparcie naturalizacja, socjologizacja i historyzacja młodzieży. Przedstawiony opis wybranych momentów rozwoju dyskursu o młodzieży ma służyć ukazaniu ich przygodnego charakteru, to jest zakotwiczenia w określonym miejscu i czasie historycznym. Ta szeroko rozumiana kontekstualność teorii naukowych i problematyczność badań społecznych stanowią 30 W wydaniu drugim zmienionym i uzupełnionym niniejszej książki, w przypadkach możliwych do zastosowania zgodnie z zasadami języka polskiego, wprowadzam propozycję graficznego ograniczenia wieloznaczności terminu „urządzanie”. W mojej intencji zapis „(u)rządzona” ma kojarzyć to pojęcie z terminami spokrewnionymi z Foucaultowskim gouvernementalité: rządem i rządzeniem. 31 W. Walters, J.H. Haahr, Rządzenie Europą..., op. cit. 32 Bogusław Śliwerski nurt pedagogicznego myślenia bazujący na dorobku Foucaulta nazywa pe dagogiką analityczno-krytyczną (idem, Pedagogika analityczno-krytyczna Michela Foucaulta, „Spo łeczeństwo Otwarte” 1998, nr 1, s. 37–43).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 17

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

punkt wyjścia w krytycznych studiach młodzieży, którym poświecony jest trzeci rozdział książki. Omawiam w nim podstawowe założenia oraz rezultaty badań prowadzonych w obszarze anglosaskim, pokazując swoje inspiracje i kontynuując myśli zaczerpnięte z tych badań w analizach własnych. Rozdział ten kończy bowiem krytyczna analiza pedagogicznych badań młodzieży. Od rozdziału czwartego zaczyna się wywód mający na celu ukazanie ciągłości temporalizacji doświadczenia rozumianego jako zmiana przez czas oraz „bycie” w swoim czasie. Wprowadzam tutaj kategorię dyspozytywu wieku na określenie zespołu elementów dyskursywnych i pozadyskursywnych (rozwiązań instytucjonalnych, organizacyjnych, technicznych), które operują wiedzą o jednostkach i zbiorowościach, różnicowanych ze względu na ich metrykalny wiek. Przyglądam się różnego typu dyskursom o młodzieży (naukowym, medialnym, rządowym), w których naturalizacja i socjologizacja młodzieży zasadzają się na dyspozytywie wieku, w wymiarze zarówno dyskursywnym (wiedzy o rozwoju i dojrzewaniu człowieka, jego zadaniach rozwojowych), jak i pozadyskursywnym (instytucjonalnych i technicznych relacji władzy opartych na kategoryzacji według wieku). Ukazuję osadzenie linearnego, wyznaczonego „strzałką czasu” opisu doświadczenia w kontekście nowoczesnych sposobów oswajania młodości oraz biopolitycznych technik zarządzania ryzykiem. Tym samym otwieram perspektywę, z której będę opisywać urządzanie młodzieży w kolejnych rozdziałach pracy. Rozważania w piątym rozdziale poświęcone są bowiem sposobom, w jakich w dyskursach o młodzieży pojawia się wiedza o ryzyku. Wskazuje na obecność tej wiedzy w dwóch wymiarach. W pierwszym chodzi o reprezentacje młodzieży, w których młodzi ludzie są przedstawiani jako zagrożenie dla samych siebie (swojego zdrowia, swojego rozwoju i swojej przyszłości), w drugim zaś – o zakładane ryzyko, jakie młodzież niesie dla reszty społeczeństwa. Sensy i znaczenia, w jakich pojęcia te są stosowane, wraz z całą retoryką konieczności zmniejszania ryzyka i zagrożenia oraz troski o bezpieczeństwo, koncentrują się na przewidywaniu i kontrolowaniu przyszłości. Właśnie jako reżimy redukcji niepewności przedstawiam w ostatnim rozdziale praktyki ekspertyz, reżimy prewencji i przedsiębiorczości. Analizy te mają na celu ukazanie pewnych regularności urządzania młodzieży i problematyzowania „kwestii młodzieżowej”, pomimo różnorodności wiedzy i technik wywodzących się z pastoralnych, biopolitycznych i neoliberalnych racjonalności, konstruowanych w przestrzeni „zarządzania niepewnym w imię pewności”. Tezą, którą próbuję uzasadnić, strukturyzującą logikę prowadzonego wywodu, jest więc w istocie teza głosząca, że młodzież jest (u)rządzona jako zagrożenie. Zdaję sobie sprawę z mocnych i słabych stron przeprowadzonych analiz. Widocznym ograniczeniem jest przede wszystkim brak głosu młodzieży. W wybranych kontekstach nauki, rządu i mediów skupiłam się na dyskursach dorosłej części społeczeństwa. Niezwykle inspirującym zabiegiem byłoby poszerzenie badania o dyskursy młodych ludzi, które dałyby szerszy wgląd w techniki siebie, sposoby zarządzania samym sobą w kontekście możliwych w danym polu dyskursywnym

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 18

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

stanowisk podmiotowych. Zastosowana przeze mnie perspektywa teoretyczna pozwala wnioskować o możliwych konstrukcjach podmiotów, które stanowią nieodłączny element praktyk wiedzy-władzy, reżimów prawdy wpisanych we współczesne urządzanie młodzieży. Myślę, że atutem książki jest próba analizy praktyk dyskursywnych w ich wieloinstytucjonalnych relacjach. Istotne w badaniach tego typu jest umiejscowienie w kontekście lokalnym i narodowym. Mam nadzieję, że przeprowadzenie w polskich warunkach analizy zmierzającej do rekonstrukcji i krytyki wiedzy konstytuującej urządzanie młodzieży przyczyni się do poszerzenia o kontekst polski międzynarodowej debaty nad reżimami prawdy o młodzieży jako o problemie społecznym. Wnioski wynikające z dotychczasowych badań przeprowadzonych w różnych krajach wniosły istotny wkład w analizę legitymizacji polityki i praktyki edukacyjnej kształtowanej przez wiedzę ekspercką. Podejście krytyczne umożliwia zakwestionowanie zasadności wiązania problemów społecznych, takich jak przemoc w szkole czy ciąże nastolatek, z młodością i określonymi grupami młodzieży. Przedstawiana książka ma na celu włączenie polskiego kontekstu do międzynarodowych studiów poświęconych dyskursom o młodzieży. Niniejszy wywód jest jednak tylko jednym z możliwych. Zaprezentowane schematy porządkujące, które umieszczają analizowane teksty w określonych kategoriach, mają dyscyplinujący charakter. Narzucają pewien porządek dyskursu, z którym niekoniecznie zgodzą się Autorzy tekstów wykorzystanych przeze mnie do opowiedzenia własnej narracji. Bliska jest mi jednak postawa dystansu wobec arbitralnie przyjętych metod, która wynika ze świadomości zajmowania uprzywilejowanej pozycji jako badaczki definiującej i konstruującej przedmiot swoich analiz. Wierzę jednak, że przedstawiona praca otwiera, a nie domyka przestrzeń krytycznej refleksji nad stanem i perspektywami urządzania młodzieży. Pracę nad Urządzaniem młodzieży rozpoczęłam w 2008 roku, przygotowując się do aplikowania o grant na projekt badawczy własny Ministerstwa Nauki i Szkolnic twa Wyższego „Wiedza i władza w dyskursach o młodzieży – konteksty nauki, rządu i mediów”. Recenzje, jakie wówczas otrzymałam, i zakwalifikowanie projektu do finansowania potwierdziły moje przeczucia i wzmocniły przekonanie o tym, że jest to problematyka warta eksploracji. Na etapie przygotowania projektu nieoceniona była bezinteresowna pomoc dr Fiony Beals z Uniwersytetu Wiktorii w Wellington, dzięki której poznałam wiele cennej anglojęzycznej literatury z zakresu krytycznych studiów młodzieży. Źródła do napisania Urządzania młodzieży gromadziłam również podczas kwerend bibliotecznych prowadzonych w Bibliotece Narodowej w Londynie oraz Bibliotece Uniwersyteckiej w Southampton. Dzięki gościnnym pobytom na tym uniwersytecie miałam nieograniczony dostęp do reprezentatywnej literatury przedmiotu i możliwość zapoznania się z nurtami badań młodzieży prowadzonych w obszarze anglojęzycznym. Dlatego w tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować dr Paulinie Trevenie z Departamentu Nauk Społecznych Uniwersytetu w Southampton, dzięki której wizyty te stały się możliwe. Osobne podziękowania

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 19

21.12.2015 13:57

Wprowadzenie

kieruję w stronę Profesora Zbyszka Melosika, którego niezwykle budująca recenzja wzmocniła moją wiarę w sens i znaczenie zrealizowanych badań. Poza wskazanymi wyżej teoretycznymi i metodologicznymi inspiracjami, które wyznaczyły przyjęte w Urządzaniu młodzieży perspektywy: poznawczą i krytyczną, dla mojego sposobu myślenia i rozwoju naukowego niezwykle cenna okazała się lektura książek autorstwa Zbyszka Melosika i Tomasza Szkudlarka, podejmujących w zróżnicowanych kontekstach problemy relacji wiedzy-władzy w pedagogice i w edukacji. Ważną rolę w rozumieniu przeze mnie przemian i mechanizmów polityki edukacyjnej oraz współczesnych orientacji pedagogicznych odegrały publikacje Teresy Hejnickiej-Bezwińskiej i Bogusława Śliwerskiego. Z kolei moja wrażliwość na problematykę badań młodzieży, ich metodologiczne i teoretyczne komplikacje, została ukształtowana pod wpływem lektury prac Barbary Fatygi i Hanny Świdy-Ziemby. Tym i wielu innym Autorom, których teksty wpłynęły na mój rozwój naukowy, a których nie sposób w tym miejscu wyliczyć, składam wyrazy szczególnej wdzięczności.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 20

21.12.2015 13:57

Zakończenie – urządzanie młodzieży Zadaniem głównym jest dziś bez wątpienia nie odkrycie jacy jesteśmy, lecz odmowa bycia kimś takim, jacy jesteśmy. Trzeba nam sobie wyobrazić siebie i skonstruować nas samych, jakimi moglibyśmy być, abyśmy zdołali dzięki temu wyzwolić się z „podwójnego przymusu” politycznego, który stanowią splecione ze sobą indywidualizacja i totalizacja władzy nowoczesnej. Rzecz można by [...], że problemu, który dziś stoi przed nami, politycznego, etycznego, społecznego i filozoficznego zarazem, nie rozwiązuje bynajmniej usiłowanie wyzwolenia jednostki od Państwa i jego instytucji, ale wyzwolenia nas od wiążącego się z tym Państwem typu indywidualizacji. Trzeba nam promować nowe formy podmiotowości i przeciwstawiać się tym samym typowi indywidualności narzuconemu nam w okresie trwania kilku wieków ostatnich1.

Zaproponowałam zastosowanie kategorii urządzania do opisu i interpretacji szczególnej postaci władzy, której sprawowanie zasadza się na możliwości poznania człowieka, sił tkwiących w jednostce i zbiorowości. Starałam się pokazać, że praktyka tworzenia i przetwarzania wiedzy naukowej o młodzieży może być rozumiana jako element procesu urządzania. Moje zainteresowanie koncepcją urządzania zostało wzbudzone poniekąd potrzebą pomyślenia o kwestii produkcji prawd o młodzieży w kontekście nie tyle represyjnego działania aparatów państwa, ile przede wszystkim współczesnej praktyki badań i tworzenia ekspertyz „w celu zarządzania niepewnym w imię pewności”2. W zakończeniu chciałabym podkreślić, że urządzanie młodzieży można rozpatrywać i rozumieć co najmniej na dwóch poziomach: reprezentacji (wiedzy, episteme, racjonalności, problematyzowania) oraz interwencji (techne, technik, strategii). Z ich połączenia wyłaniają się szczególne postaci tożsamości młodzieży.

1 M. Foucault, Dits et écrits, 1954–1988, par..., t. 4, Éditions Gallimard, Paris 1994, s. 232, cyt. za: J. Kmita, Jacy moglibyśmy być [w:] M. Kwiek (red.), „Nie pytajcie mnie, kim jestem...” Michel Foucault dzisiaj, WN IF UAM, Poznań 1998. 2 P. Kelly, Youth..., op. cit., s. 312.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 201

21.12.2015 13:57

202

Zakończenie – urządzanie młodzieży

Episteme Tworzenie i przetwarzanie wiedzy o młodzieży jest wpisane w proces rządzenia. Wyodrębnienie głównych epistemicznych profili opisu młodzieży było próbą ukazania formowania się przedmiotu(ów) dyskursu naukowego w odniesieniu do kategoryzacji opartej na wieku. Pokazałam, że od czasów dwutomowego dzieła Halla nauka włączyła swój głos w tradycję tworzenia wiedzy o nastolatkach jako istotach z natury niekompetentnych i nieodpowiedzialnych. Wraz z przyjęciem uniwersalnego, naturalnego charakteru wieku dojrzewania odniesienia do wieku były pozbawiane osadzenia w zróżnicowanych warunkach strukturalnych, materialnych i ideologicznych. Już wówczas dla Halla wiedza o młodzieży stała się punktem odniesienia i uzasadnieniem polityk rządowych. W profilach socjologicznym i historycznym kwestia miejsca i funkcji człowieka w społeczeństwie i państwie jest szczególnie eksponowana. W tych porządkach dyskursu młodzież wyłania się jako grupa o szczególnej pozycji społecznej, uwikłana w nieustanne zmiany społeczne, zależna od instytucji i przez nie kontrolowana. Część pracy zatytułowana Problematyzacja dyskursów naukowych o młodzieży miała służyć ukazaniu, że urządzanie młodzieży nie jest procesem homogenicznym, jednokierunkowym, tak jak wiedza o młodzieży nie jest esencjalistyczna i jednorodna. Koncentracja moich analiz na dyskursie wywołanym samobójstwem Ani zaowocowała wydobyciem szczególnych postaci wiedzy o młodzieży – reprezentacji młodości jako zagrożenia. Z problematyzacji młodości w kontekście wiedzy o ryzyku i wiedzy o rozwoju wyłania się obraz młodzieży, która stanowi podwójne zagrożenie: dla siebie samej i dla reszty społeczeństwa. Pokazałam, że łączenie podejmowania ryzyka z okresem dojrzewania jest uproszczone, gdyż ogranicza czas skłonności do ryzykownych zachowań do wieku dojrzewania i pozycjonuje młodych ludzi jako społeczny problem. Tymczasem warto podkreślić za Johanną Wyn i Robem White’em, że: Zachowania nazywane ryzykownymi z perspektywy rozwoju młodzieży mogą być rozumiane jako rezultat negocjacji młodych ludzi w zakresie złożoności relacji płci, klasy, rasy i wieku. Rezultaty mogą okazać się ryzykowne, ale dla samych młodych ludzi mogą być po prostu konwencjonalną odpowiedzią na złożoną sytuację3.

Reżimy prawdy obecne w dyskursach o młodzieży ustanawiają normę rozwojową podatności na ryzyko oraz szczególną sytuację młodego człowieka w społeczeństwie ryzyka. W analizowanych tekstach medialnych i rządowych wiedza o ryzyku pełni funkcję instancji ustalającej przedmiot dyskursu – łączy i koordynuje praktyki dyskursywne z poziomu reprezentacji na poziom interwencji. W kolejnych częściach książki wskazywałam systemy wiedzy, które podtrzymują programy władzy pasterskiej, biopolitycznej i neoliberalnej. Rozwój pa3 J. Wyn, R. White, Rethinking..., op. cit., s. 70.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 202

21.12.2015 13:57

203

Zakończenie – urządzanie młodzieży

storalnych technik siebie ufundowany jest na idei wyznania i prawdomówności, drobiazgowym gromadzeniu wiedzy o młodym człowieku, jego duszy, wiedzy, której „posiadanie” daje poczucie panowania nad sytuacją i rozumienia zdarzeń, w których się uczestniczy. W praktykach ekspertyzy młodzież wyłania się jako obiekt, który jest poznawalny, który daje się sprowadzić do postaci liczb, wykresów i statystyk, i na podstawie tych „twardych” danych – definiować, różnicować i dzielić. Na wyobrażeniu niepewności związanej z żywiołową naturą człowieka, ryzyka widzianego w „szalejących hormonach” nastolatków i uwarunkowaniach rozwoju człowieka zasadzają się biopolityczne techniki rządzenia procesami życiowymi. Z kolei neoliberalne zabezpieczenie przyszłości i opanowywanie niepewności ma zapewnić aktywne zaangażowanie młodzieży w pomnażanie własnych „zasobów” (intelektualnych, społecznych, materialnych) oparte na idei przedsiębiorczości jako podstawie wszelkiej aktywności i inicjatywy. Z praktyk Otwartych Metod Koordynacji wyłania się tożsamość człowieka konstruowana wedle reguł konkurencyjności i przedsiębiorczości. Młody człowiek jest widziany jako „przedsiębiorca samego siebie”. Praktyki Otwartych Metod Koordynacji intensyfikują produkcję prawdy o młodzieży w takich dziedzinach jak mobilność i edukacja. Przez dostarczanie efektów uczenia się, umiejętności i kompetencji, nieustanny audyt i porównywanie wyników w europejskiej polityce młodzieżowej wiedza o młodzieży tworzona i przetwarzana jest w dyskursie „uczenia się przez całe życie”. Koniec XX wieku wydobył idee wiedzy i edukacji jako kluczowe dobro, które na poziomie zdroworozsądkowym postrzegane jest jako efekt życia w epoce postindustrialnej, w warunkach globalizacji i informatyzacji4. Od lat 90. ubiegłego wieku kwestia młodzieży wyraźnie wiąże się z dyskursami edukacji całożyciowej5. Znaczenie tego programu dla konstruowania dominujących reprezentacji młodzieży widać w pojęciu gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy. Są to kategorie, za pomocą których opisuje się warunki, w jakich wiedza w większym niż kiedykolwiek stopniu stanowi podstawę wytwarzania bogactwa i decyduje o przewadze na rynku pracy6.

Techne W rozdziale szóstym próbowałam pokazać, że współczesne badania młodzieży są powszechnie umiejscawiane w zinstytucjonalizowanych przestrzeniach, które stały się coraz bardziej zależne od zdolności pozyskania finansowania badań ze strony różnych podmiotów. Ich główną troską jest zdolność poznania młodzieży w bardziej zaawansowany sposób po to, by spełnić obietnicę redukcji niepewności w zakresie gładszego przejścia „ze szkoły na rynek pracy”, bezpieczniejszego używania 4 L.T. Smith, Na grząskim gruncie. Badania tubylców w erze niepewności [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań..., t. 1, Warszawa 2009, op. cit. 5 A. France, Understanding youth..., op. cit. 6 L.T. Smith, Na grząskim gruncie..., op. cit.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 203

21.12.2015 13:57

204

Zakończenie – urządzanie młodzieży

środków psychoaktywnych, bezpiecznej szkoły czy też bardziej stosownych zachowań społecznych i działań publicznych. Pastoralne techniki gromadzenia wiedzy zbierają i przetwarzają dane o populacji, ustalają naukowo normy oraz identyfikują, definiują i porównują problemy. Obok koncentracji na dewiacjach i odstępstwach od normy konstruowane są „normalne” dojrzewanie i młodość. W procesy produkcji prawdy o młodzieży nie są zaangażowane wyłącznie agendy rządowe i instytucje naukowe, ale ogromną rolę w tworzeniu i przetwarzaniu zdroworozsądkowej wiedzy odgrywają media. Wnioski płynące z przeprowadzonych badań odsyłają zatem do punktu wyjścia – do wydarzenia, które stało się przedmiotem publicznego dyskursu i impulsem dla nowych programów politycznych skierowanych do młodzieży. Mowa oczywiście o samobójstwie Ani, które zostało „opracowane” w dyskursie medialnym i rządowym z wykorzystaniem „naturalnej” i „oczywistej” kategorii opisu człowieka w XXI wieku – kategorii wieku. Dyspozytyw wieku jawi się jako dominujący aparat (mechanizm) dostarczający pojęć, koncepcji, uzasadnień i technik do identyfikacji, normalizacji oraz kontroli jednostek i zbiorowości. Temporalizacja doświadczenia młodego człowieka od wieków w sposób „naturalny” lokuje „problemy” młodzieży w instytucji szkoły, która jest doskonałym narzędziem i miejscem rządzenia. Tak więc dyskurs o śmierci dziewczynki uruchamia wiedzę o szkole, po raz kolejny staje się argumentem na rzecz interwencji i koniecznych zmian, które odwracają uwagę od realnego życia współczesnego młodego człowieka. Dyskurs rządowy wsparty naukowymi ekspertyzami i uogólnioną atmosferą ryzyka pozycjonuje młodych jako zagrożenie, zarówno dla siebie, jak i dla reszty społeczeństwa. Pobrzmiewa tu wielowiekowa tradycja tworzenia wiedzy o młodości jako czasie nieuniknionej „burzy i stresu”, kryzysu tożsamości i skłonności do ryzykownych zachowań. Oswajanie rzeczywistości przez te dobrze znane wyobrażenia daje poczucie pewności. Takiemu poczuciu sprzyjają także mnożące się w ostatnich latach raporty z badań nad współczesną młodzieżą, realizowane przez instytucje do tego powołane. To „rozgadanie” – jak powiedziałby Foucault – na temat młodzieży sprawia, że im więcej uwagi kierujemy w stronę „zagrożeń”, „wyzwań”, „problemów” młodego pokolenia, tym więcej prawdy o związkach nastolatka z zagrożeniem, problemem zostaje w ten sposób utrwalone. W odpowiedzi na społeczne i naukowe wyobrażenia o przypisanych do określonego wieku zadaniach rozwojowych pojawiają się kategorie „nastoletnich ciąż” i „przedwczesnego macierzyństwa”, które wiążą seksualność człowieka z technikami biopolitycznego rządzenia. To wyobrażenie o tym, że na wszystko jest odpowiedni czas dyscyplinuje społeczeństwo w utrwalonych praktykach trajektorii życia i zarezerwowanej dla dorosłości sfery macierzyństwa, zakładania rodziny, pełnego zatrudnienia. Dyspozytyw zagrożenia przyjmuje dziś znacznie bardziej zróżnicowane formy. Nie chodzi tutaj bowiem już tylko o dyscyplinowanie nastoletniego ciała będącego poza kontrolą, podatnego na wpływy rówieśników i nieodpowiedzialne zachowania. Młody człowiek jako podmiot neoliberalnych technik rządzenia jest w sytuacji paradoksalnej. Neoliberalne programy skierowane do młodzieży operują ideami przedsiębiorczości, sprawstwa, w których

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 204

21.12.2015 13:57

205

Zakończenie – urządzanie młodzieży

wzorzec aktywnego obywatelstwa współgra z wyobrażeniem młodzieży jako „przyszłości”. Ten aktywny młody obywatel staje się zakładnikiem idei budowania lepszego społeczeństwa. Neoliberalny dyskurs uwalnia jego potrzebę sprawczości i jako aktywny podmiot staje się podatny na rządzenie. Idea odpowiedzialnego podmiotu leży jednak w sprzeczności z dominującym dyskursem o młodości jako czasie niedojrzałości, utożsamianej z brakiem kompetencji do podejmowania racjonalnych decyzji. Katalog celów, założeń i priorytetów programów europejskich pokazuje porządek aksjologiczny, którego przestrzeganie nadzorują Narodowe Agencje. Ten sztuczny porządek wpisuje pojedyncze projekty, inicjatywy młodzieży (a co za tym idzie – wartości, postawy, zachowania, zdolności) w pewien integralny system, stanowiący obszar dyferencjacji, porównań, naśladowania. Jednak te współczesne „miękkie” techniki urządzania młodzieży, rządzenia na dystans doskonale zagospodarowały potencjał „głosu” młodzieży, głosu od wieków zagłuszanego w tradycyjnych instytucjach, z którymi w „naturalny” sposób wiązano młodego człowieka. Ten uwolniony głos może się wypowiadać w miejscach do tego powołanych, na zasadach i warunkach określonych przez dorosłą część społeczeństwa. Głoszona przez Komisję Europejską zasada Nemo iudex idoneus in propria causa („Nie można być sędzią we własnej sprawie”) określa relacje władzy w zakresie opiniowania dystrybucji środków finansowych na programy dla młodzieży. W kwestiach rozstrzygających głos młodzieży jest marginalizowany, a prawo do wypowiadania się przysługuje ekspertom i przedstawicielom organizacji pozarządowych zajmujących się polityką młodzieżową. Młodzieży przysługuje prawo do zabierania głosu w strukturach do tego powołanych, m.in. w radach i forach młodzieży. „Ciała” młodzieży są normalizowane w sensie rozwijania określonych form tożsamości, aby żyły w sposób odpowiednio regulowany, przedsiębiorczy i odpowiedzialny w uogólnionej atmosferze samodoskonalenia. Lecz takie wydarzenia, jak masowy sprzeciw młodych ludzi wobec projektu ACTA i nerwowe reakcje rządu na te protesty, pokazują inny obraz podmiotu społecznego zaangażowania młodzieży. Swego czasu postawiłam tezę, że współczesne naukowe diagnozy młodego pokolenia jako „pokolenia bez obywateli” i „deficytu obywatelstwa” wśród młodzieży podtrzymują dyskurs nowoczesnego obywatelstwa. Rządzenie młodzieżą zgodnie z Metodą Otwartej Koordynacji, przez instytucje i fora, oparte na racjonalności współpracy w ramach odgórnie przewidzianych i utworzonych w tym celu miejsc, zasadza się właśnie na nowoczesnej idei obywatelstwa. Takie zjawiska jak Ruch Oburzonych ujawniają nowe, opisane przeze mnie w innym miejscu, ponowoczesne oblicza obywatelskości7. 7 Na podstawie analizy cech dyskursów o obywatelskości młodzieży określonych przez dominanty ideowe (dominujące wartości wiązane z kategorią obywatelskości), dominanty regulatywne (główne formy aktywności obywatelskiej) oraz dominanty interrogacyjne (podstawowe praktyki stawiania pytań o zagadnienie obywatelstwa) (por. B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy..., op. cit.; B. Misztal, Teoria socjologiczna..., op. cit.) wyodrębniłam dyskurs przednowoczesnej, nowoczesnej i ponowoczesnej obywatelskości (H. Ostrowicka-Miszewska, Dyskursy obywatelskości..., op. cit.).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 205

21.12.2015 13:57

Bibliografia (brak autora), Drogi sąsiedzie!, „Gazeta Wyborcza”, 13.01.2007. (brak autora), MEN zmieni program wychowania do życia w rodzinie, „Gazeta Wyborcza”, 20.01.2007. (brak autora), Obojętność, brak wrażliwości, agresja i poniżenie, „Dziennik Gazeta Prawna”, 26.10.2006. Adam B., Czas, Sic!, Warszawa 2010. Adam B., Reflexive modernization temporalized, „Theory Culture Society” 2003, 20. Adamski W., Dwa pokolenia pracowników przemysłu, IW CRZZ, Warszawa 1980. Adamski W., Młodzież jako przedmiot badań. Orientacje teoretyczne i problematyka w perspektywie porównawczej [w:] J. Głuszyński (red.), Teoretyczno-metodologiczne problemy badań nad młodzieżą, Ośrodek Analiz Społecznych, Poznań [b.r.]. Anasz W., Wartości młodego pokolenia w dobie transformacji ustrojowej Polski, WSP, Częstochowa 1995. Ariès P., Historia dzieciństwa: dziecko i rodzina w dawnych czasach, Marabut, Gdańsk 1995. Armstrong D., A risky business? Research, policy, governmentality and youth offending, „Youth Justice” 2004, 4. Armstrong D., Becoming criminal: The cultural politics of risk, „International Journal of Inclusive Education” 2006, 10(2–3). Bachtin M., Problemy literatury i estetyki, Czytelnik, Warszawa 1982. Baker K.M., A Foucauldian French Revolution? [w:] J. Goldstein (red.), Foucault and the writing of history, Blackwell, Oxford 1994. Ball S.J., Education reform: A critical and post-structural approach, Open University Press, Buckingham 1994. Ball J.S., Foucault i edukacja. Dyscypliny i wiedza, Impuls, Kraków 1992. Beals F., Reading between the lines: Representations and constructions of youth and crime in, Aotearoa – VDM Verlag, New Zealand – Germany 2008. Beck U., Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Scholar, Warszawa 2005. Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa 2004. Berger P., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW, Warszawa 1983. Bergmann W., Das Problem der Zeit in der Soziologie. Ein Literaturüberblick zum Stand der „zeitsoziologischen”, „Theorie und Forschung” 1983, 35, 3. Bernstein P.L., Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, Warszawa 1997. Besley A.C.T., Counseling youth: Foucault, power, and the ethics of subjectivity, Praeger, Westport, Connecticut London 2002.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 207

21.12.2015 13:57

208

Bibliografia

Besley A.C.T., Foucault, truth telling and technologies of the self: Confessional practices of the self and schools [w:] M.A. Peters, A.C. Besley (red.), Why Foucault? New directions in educational research, Peter Lang Publishing, New York 2008. Bessant J., Watts R., Youth, myth making and young people in a time of change, „Family Matters” 1998, 49. Best A., Representing youth: Methodological issues in critical youth studies, University Press, New York 2007. Bilińska-Suchanek E., Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradygmatu oporu, Impuls, Kraków 2011. Bishop R., Kaupapa Maori. Przezwyciężyć neokolonializm w badaniach społecznych [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, PWN, Warszawa 2009. Bishop R., Glynn T., Culture counts: Changing power relation in education, Dunmore Press, Palmerston Nort, New Zealand 1999. Borowicz R., Zakres i mechanizmy selekcji w szkolnictwie, PWN, Warszawa 1983. Borowicz R., Plany życiowe młodzieży, ich realizacja, świat wartości. Badania longitudinalne, „Socjologia Wychowania”, nr 14, AUNC, Toruń 2000. Borowska T., Zasoby emocjonalne młodzieży a prezentowane przez nią wartości, „Forum Oświatowe” 2007, nr 2. Bourdieu J.P., Passeron J.C., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 1990. Bronfenbrenner U., The ecology of human development: Experiments by nature and design, Harvard University Press, Cambridge, MA 1979. Brosch A., Komunikacja tekstowa a poczucie alienacji wśród młodzieży, „Kultura i Edukacja” 2007, nr 2. Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Scholar, Warszawa 2000. Bykowski P., Filozofia codzienności a wyzwania pedagogiki społecznej – na przykładzie badań nad młodzieżą gimnazjalną, „Kultura i Edukacja” 2010, nr 4. Cackowska M., Mendel M., Strużyńska-Kujałowicz A., Szkudlarek T., Analiza dyskursu w europejskich badaniach porównawczych – między fenomenografią a hermeneutyką. Przykład dyskursywnej konstrukcji granic profesjonalizmu w kształceniu psychologów [w:] A. Horolets (red.), Europa w polskich dyskursach, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006. Canguilhem G., Normalne i patologiczne, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2000. Catalano R., Hawkins D., The social development model: A theory of antisocial behaviour [w:] J.D. Hawkins (red.), Delinquency and crime, Cambridge University, Cambridge 2000. Charmaz K., Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, PWN, Warszawa 2009. Cohen S., Folk devils and moral panics: The creation of the mods and rockers, wyd. 2, St. Martin’s Press, New York 1980. Cohen P., Ainley P., „In the country of the blind?”: Youth studies and cultural studies in Britain, „Journal of Youth Studies” 2000, 3. Coie J.D., Watt N.F., West S.G., Hawkins J.D., Asarnow J.R., Markman H.J., Ramey S.L., Shure M.B., Long B., Profilaktyka. Teoria i badania, „Nowiny Psychologiczne” 1996, nr 2.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 208

21.12.2015 13:57

209

Bibliografia

Cybal-Michalska M., Dylematy tożsamościowe młodzieży w sytuacji zmiany kulturowej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Cybal-Michalska A., Subiektywny aspekt poczucia tożsamości młodzieży w rzeczywistości globalnej zmiany, „Studia Edukacyjne” 2010, nr 11. Cybal-Michalska A., Zjawisko globalizacji współczesnego świata z perspektywy młodzieży szkół średnich, „Studia Edukacyjne” 2008, nr 7. Cylkowska-Nowak M., Street Fashion of Japan jako próba konstruowania tożsamości młodzieży japońskiej, „Przegląd Pedagogiczny” 2009, nr 1. Czyżewski M., Polskie przekłady literatury humanistycznej i „społeczeństwo wiedzy”, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2011, t. 7, nr 2. Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A. (red.), Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, WAiP, Warszawa 2010. Davis J., Youth and the condition of Britain: Images of adolescent conflict, Athlone, London 1990. Dean M., Governmentality. Power and rule in modern society, Sage, London 2010. Deleuze G., Foucault, Wyd. DSWE TWP, Wrocław 2004. Denzin N.K., Lincoln Y.S., Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, PWN, Warszawa 2009. Denzin N.K., Lincoln Y.S. (red.), Metody badań jakościowych, t. 1–2, WN PWN, Warszawa 2010. Donzelot J., The mobilization of society [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), The Foucault Effect: Studies in governmentality, University of Chicago Press, Chicago, IL 1991. Duszak A., Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, PWN, Warszawa 1998. Dwyer P., Wyn J., Youth, education and risk: Facing the future, Falmer Press, New York 2001. Edwards R., Mobilizing lifelong learning: Governmentality in educational practices, „Journal of Education Policy” 2002, 3. Eisenstadt S., From generation to generation. Age groups and social structure, The Free Press, New York 1956. Erikson E.H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Rebis, Poznań 1997. Fairclough N., Discourse and social change, Polity Press, Cambridge 1992. Fairclough N., Wodak R., Critical discourse analysis [w:] T.A. Van Dijk (red.), Discourse as social interaction. Discourse studies: A multidisciplinary introduction, vol. 2, Sage, London 1997. Farrington D., Explaining and preventing crime: The globalisation of knowledge. Key note address to the American society for criminology, „Criminology” 2000, 38(1). Fatyga B., Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Wyd. UW, Warszawa 1999. Fatyga B., Młodość bez skrzydeł. Nastolatki w małym mieście, Wyd. ISNS UW, Warszawa 2001. Fatyga B., Ogólnometodologiczne problemy badań młodzieży [w:] J. Grzelak, M. Sochocki (red.), Ewaluacja profilaktyki problemów dzieci i młodzieży, Sumus, Warszawa 2001. Fatyga B., Oliwińska I., Sińczuch M., Zieliński P. (red.), Biała księga młodzieży polskiej, t. 2: Dwie prawdy o aktywności. Uwarunkowania i możliwości działania młodzieży w środowisku lokalnym w perspektywie polityki młodzieżowej Rady Europy. Raport z badań, Wyd. MEN, Warszawa 2005. Fatyga B., Szymańczak M. (red.), Raport o młodzieży, Interpress, Warszawa 1992.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 209

21.12.2015 13:57

210

Bibliografia

Fatyga B., Tyszkiewicz A. (red.), Dzisiejsza młodzież. Stereotypy i rzeczywistość po 1989 roku, Wyd. ITE, Radom 1997. Fatyga B., Tyszkiewicz A. (red.), Normalność i normalka. Próba zastosowania pojęcia normalności do badań młodzieży, ISNS UW, Warszawa 2001. Fejes A., Fabricating the lifelong learner in an age of neo-liberalism [w:] M. Simons, M. Olssen, M.A. Peters (red.), Re-reading education policies: A handbook studying the policy agenda of the 21st century, Sense Publishers, Rotterdam – Boston – Taipei 2009. Fejes A., Idee Michela Foucault w badaniach nad edukacją dorosłych i całożyciowym uczeniem się, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2009, nr 3. Fejes A., Nicoll K., Foucault and lifelong learning. Governing the subject, Routledge, London 2008. Fimyar O., Using governmentality as a conceptual tool in education policy research, „Educate~” 2008, numer specjalny. Foucault M., Archeologia wiedzy, PWN, Warszawa 1977. Foucault M., Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), The Foucault eﬀect: Studies in governmentality, Hampstead 1991. Foucault M., Dits et écrits, 1954-1988, par..., t. 4, Éditions Gallimard, Paris 1994. Foucault M., Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa 2010. Foucault M., Des supplices aux cellues (rozmowa z M. Foucaultem), „Le Monde” 1975, 21 lutego. Foucault M., Fearless speech, J. Pearson (red.), CA Semiotext(e), Los Angeles 2001. Foucault M., Filozofia, historia, polityka. Wybór pism, PWN, Warszawa – Wrocław 2000. Foucault M., Historia seksualności, Czytelnik, Warszawa 1995. Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Aletheia – Spacja, Warszawa 1998. Foucault M., Podmiot i władza, „Lewą Nogą” 1998, nr 10(8). Foucault M., Porządek dyskursu, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2002. Foucault M., Questions of method [w:] G. Burchell, C. Gordon, P. Miller (red.), The Foucault eﬀect: Studies in governmentality, Hampstead 1991. Foucault M., The political technology of individuals [w:] L. Martin, H. Gutman, P. Hutton (red.), Technologies of the Self: A seminar with Michel Foucault, The University of Massachusetts Press, Massachusetts 1988. Foucault M., Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w College de France 1976, KR, Warszawa 1998. France A., Risk factor analysis and the youth question, „Journal of Youth Studies” 2008, 11(1). France A., Towards a sociological understanding of youth and their risk-taking, „Journal of Youth Studies” 2000, 3. France A., Understanding youth in late modernity, Open University Press, Maidenhead 2007. France A., Utting D., The paradigm of „risk and protection-focused prevention” and its impact on services for children and familie, „Children and Society” 2005, 19(2). Garlicki J., Pluralizm młodzieży – świadomość i postawy polityczne, „Przegląd Humanistyczny” 2002, nr 4. Garlicki J., Świadomość młodzieży a reformy systemu politycznego i gospodarczego [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany polityczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa 1998. Gaś Z.B., Profilaktyka w szkole. Zapobieganie uzależnieniom uczniów, CMPPP, Warszawa 1997.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 210

21.12.2015 13:57

211

Bibliografia

Giddens A., Konsekwencje nowoczesności, Wyd. UJ, Kraków 2008. Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, PWN, Warszawa 2001. Giddens A., Runaway world: How globalization is reshaping our lives, Profile, London 1999. Gillis J.R., Youth and history: Tradition and change in European age relations, Academic Press, London – New York 1981. Giroux H.A., Fugitive cultures: Race, violence, and youth, Routledge, New York 1996. Giroux H.A., Reprodukcja. Opór i akomodacja [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. I, UMK, Toruń 1991. Giroux H.A., Schooling as a form of cultural politics: Towards a pedagogy of and for difference [w:] H.A. Giroux, P.L. McLaren (red.), Critical pedagogy, the state, and cultural struggle, State University of New York Press, Albany – New York 1989. Glaser B., Strauss A., Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, Nomos, Kraków 2009. Gliński P., Młodzież jako czynnik zmiany społecznej – polityczna mobilizacja i aktywne uczestnictwo w ruchach społecznych [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany społeczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa 1998. Gmerek T., Dyskursy męskości w reklamie współczesnej [w:] Z. Melosik (red.), Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje, Wolumin, Poznań 2001. Gola W., Wsparcie i aktywizacja młodych dorosłych w kryzysie, „Pedagogika Społeczna” 2010, nr 2. Gorzko M., Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, WN US, Szczecin 2008. Gottesman K., Porozmawiajmy o szkolnych bandytach, Rzeczpospolita”, 26.10.2006. Górniewicz J. (red.), Młodzież jako przedmiot badań naukowych. Konteksty teoretyczne i metodologiczne, Wyd. WSP, Olsztyn 1999. Griese H., Socjologiczne teorie młodzieży, Impuls, Kraków 1997. Griffin C., Imagining new narratives of youth. Youth research, the „New Europe” and global out culture, „Childhood” 2001, 8(2). Griffin C., Representations of the young [w:] J. Roche, S. Tucker (red.), Youth in society: Contemporary theory, policy and practice, Sage, London 1996. Griffin C., Representations of youth. The study of youth and adolescence in Britain and America, Polity Press, Cambridge 1993. Griffin C., Typical girls? Young women from school to the job market, Routledge & Kegan Paul, London 1985. Griffin C., Fear of a Black (and working class) planet: Young women and the racialization of reproductive politics, „Feminism and Psychology” 1992, 2(3). Griffiths P., Youth and authority, Oxford University Press, Oxford 1996. Gromkowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Wolumin, Poznań 2002. Gromkowska A., Kobieta epoki wiktoriańskiej: społeczne konstruowanie ciała i tożsamości, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2000, nr 4. Grzymała-Kazłowska A., Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle współczesnych badań nad dyskursem, „Kultura i Społeczeństwo” 2004, nr 1. Hall S.G., Adolescence: Its psychology and its relations to physiology, anthropology, sociology, sex, crime, religion and education, Appleton, New York 1905.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 211

21.12.2015 13:57

212

Bibliografia

Hall S., Jefferson T. (red.), Resistance through rituals: Youth subcultures in post-war Britain, Hutchinson, London 1976. Hammersley M., Atkinson P., Metody badań terenowych, Zysk i S-ka, Poznań 2000. Havighurst R.J., Develepmental tasks and education, Longman, New York 1948. Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa 2008. Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika pozytywistyczna [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, cz. 1, WN PWN, Warszawa 2003. Hejnicka-Bezwińska T., Zarys historii wychowania (1944–1989) (oświata i pedagogika pomiędzy dwoma kryzysami), Wyd. Pedagogiczne, Kielce 1996. Herer M., Od tłumacza [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa 2010. Howarth D., Dyskurs, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008. Howell J.C., Bilchik S., Guide for implementing the comprehensive strategy for serious, violent and chronic juvenile offenders, DC: Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, Washington 1995. Idzikowski B., Narkiewicz-Niedbalec E., Zielińska M., Papiór E. (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, UZ, Zielona Góra 2003. Jacob T., Leonard K., Wpływ rodziny i rówieśników na nadużywanie alkoholu w okresie dorastania [w:] R. Zucker, G. Boyd, J. Howard (red.), Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne, psychospołeczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzależnienia od alkoholu, PARPA, Warszawa 1997. Jarosz M., Bariery życiowe młodzieży, KiW, Warszawa 1986. Jasiecki K., Post B. (red.), Młodzi liderzy zmian?, Scholar, Warszawa 1999. Jaskulska S., Pseudonimy gimnazjalistów w badaniu ankietowym jako źródło wiedzy o młodzieży, „Studia Edukacyjne” 2010, nr 11. Jawłowska A., Drogi kontrkultury, PIW, Warszawa 1975. Jawłowska A., Gotowski B. (red.), Młodzież w procesie przemian, PWN, Warszawa 1977. Jenks Ch., Socjologiczne konstrukty dzieciństwa [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków 2008. Jeżowski M.W., Analiza badawcza programu „Młodzież w działaniu” – RAY, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2011. Jędrzejewski M., Młodzież a subkultury, Żak, Warszawa 1999. Kaczmarek B., Mózg – język – zachowanie, UMCS, Lublin 1994. Kapusta A., Filozofia ekstremalna. Wokół myśli krytycznej Michela Foucaulta, Wyd. UMCS, Lublin 2002. Karnowski M., Właśnie po to jest polityka, „Dziennik Gazeta Prawna”, 27.10.2006. Karwat M., Wzorce i style uczestnictwa młodzieży w polityce [w:] J. Garlicki (red.), Młodzież a zmiany polityczne we współczesnym świecie, INP UW, Warszawa 1998. Kehily M.J., Montgomery H., Niewinność i doświadczenie: historyczne podejście do dzieciństwa i seksualności [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków 2008. Kelly P., The Risk society and young people: Life at the intersection of risk, economy and illiberal governmentalities, „Behavioural Studies Working Paper Series” 2009, 2. Kelly P., Youth as an artefact of expertise: Problematizing the practice of youth studies in an age of uncertainty, „Journal of Youth Studies” 2010, 3(3).

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 212

21.12.2015 13:57

213

Bibliografia

Kempny K., Woroniecka G. (red.), Wymiary globalizacji kulturowej. Wyzwania badawcze, Wyd. WSIiE TWP, Olsztyn 2003. Kiciński K., Młodzież wobec problemów polskiej demokracji, LTW, Warszawa 2001. Kincheloe J.L., McLaren P., Teoria krytyczna i badania jakościowe. Rewizja [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, PWN, Warszawa 2009. Klus-Stańska D., Między wiedzą a władzą. Dziecięce uczenie się w dyskursach pedagogicznych, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2007, nr 1–2. Kłoskowska A., Socjologia młodzieży: przegląd koncepcji, „Kultura i Społeczeństwo” 1987, nr 2. Kmita J., Jacy moglibyśmy być [w:] M. Kwiek (red.), „Nie pytajcie mnie, kim jestem...”. Michel Foucault dzisiaj, WN IF UAM, Poznań 1998. Kochanowski J., Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów, Universitas, Kraków 2004. Konarzewski K., Kształcenie i wychowanie w szkołach podstawowych i gimnazjach w roku szkolnym 2002/2003, ISP, Warszawa 2004. Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, WN PWN, Warszawa 2000. Kopka J., Młodzież – polityka – politycy [w:] D. Walczak-Duraj (red.), Wartości a polityka, Omega – Praksis, Łódź – Pabianice 1999. Koro-Ljungberg M., Greckhamer T., Strategic turns labeled „ethnography”: From description to openly ideological production of cultures, „Qualitative Research” 2005, 5(3). Koseła K. (red.), Młodzież szkolna o rynku i demokracji, Oficyna Naukowa IFIS PAN, Warszawa 1999. Kozakiewicz M., Młodzież – teorie młodzieży [w:] W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psychologii, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1998. Kozakiewicz M., Młodzież w okresie przełomów, LSW, Warszawa 1984. Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, PWN, Warszawa 1975. Krause-Sikorska H., Specyfika relacji interpersonalnych w młodzieżowej „społeczności” Digital Natives, „Studia Edukacyjne” 2010, nr 14. Krzychała S., Ryzyko własnego życia. Indywidualizacja w późnej nowoczesności, Wyd. DSW, Wrocław 2007. Krzychała S. (red.), Społeczne przestrzenie doświadczenia – metoda interpretacji dokumentarnej, WN DSWE, Wrocław 2004. Krzysztofek K., Młodzież szuka silnych wrażeń, Rzeczpospolita”, 27.10.2006. Kurzępa J., Młodzież pogranicza – juma, LTN, Zielona Góra 1998. Kurzępa J., Młodzież pogranicza – świnki, czyli o prostytucji nieletnich, Impuls, Kraków 2010. Kurzępa J., Zagrożona niewinność, Impuls, Kraków 2007. Kwaśnica R., Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, WN DSWE TWP, Wrocław 2007. Kwiecińska M., Zmiana społeczna jako gra dyskursów [w:] Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. V: Studia kulturowe i edukacyjne, Dział Wydawnictw UMK, Toruń 1997. Kwieciński Z., Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza, Edytor, Poznań – Olsztyn 2000. Kwieciński Z., Wykluczanie, Wyd. UMK, Toruń 2002. Księżopolska M., Style rozwiązywania kryzysu tożsamości wśród nadużywających i uzależnionych od alkoholu młodych przestępców – rozważania teoretyczne z opisem badań własnych, „Ruch Pedagogiczny” 2007, nr 5–6.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 213

21.12.2015 13:57

214

Bibliografia

Lemke T., Analityka biopolityki. Rozważania o przeszłości i teraźniejszości spornego pojęcia, „Praktyka Teoretyczna” 2011, nr 2–3. Lemke T., Biopolityka, Sic!, Warszawa 2010. Lemke T., Foucault, rządomyślność, krytyka, „Recykling Idei” 2007, nr 9. Lemke T., Eine Kritik der politischen Vernunft. Foucaults Analyse der modernen Gouvernementalität, Argument, Hamburg 1997. Leppert R., Młodzież – świat przeżywany i tożsamość. Studia empiryczne nad bydgoskimi licealistami, Impuls, Kraków 2002. Leppert R., Pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Młodzież jako obiekt badań naukowych w Polsce w ostatniej dekadzie XX wieku, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2000, numer specjalny. Leppert R., Tożsamość młodzieży w społeczeństwie naśladowczym [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B. (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Leppert R., Melosik Z., Wojtasik B., Wprowadzenie [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Lerner R., America’s youth in crisis: Challenges and opptions for programs and policies, Sage, Thousand Oaks 1995. Lesko N., Act your age! A cultural construction of adolescence, Routledge Falmer, New York 2001. Luke A., The jig is up: An alternative history of psychology or why current concepts of identity and development are part of the problem rather than part of the solution, „NZAC Newsletter” 2000, 3. Łosiewicz D., Zło w tej szkole sięgnęło zenitu, „Fakt”, 27.10.2006. Machel H., Wszeborowski K., Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Wyd. UG, Gdańsk 1999. Majerek B., Między rezygnacją a kreatywnością. Nowy portret młodego pokolenia, „Pedagogika Społeczna” 2011, nr 1. Marshall J.D., Foucault and neo-liberalism: biopower and busno-power [w:] A. Neiman (red.), Philosophy of Education 1995, Philosophy of Education Society, Illinois 1995. Marshall J.D., Michel Foucault: Personal autonomy and education, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1996. Maruszewski T., Wiedza potoczna jako reprezentacja rzeczywistości [w:] T. Maruszewski (red.), Filozofia – poznanie – psychologia, „Poznańskie Studia z Filozofii i Nauki” 1986, z. 10. Masschelein J., Experience and the limits of governmentality, „Educational Philosophy and Theory” 2001, 4. Masschelein J., Simon M., Bröckling U., Pongratz L., The learning society from the perspective of governmentality, „Educational Philosophy and Theory” 2007, numer specjalny. McClintock A., Imperial leather: rase, gender and sexuality in the colonial context, Routlegde, New York 1995. McLaren P.L., Schooling the postmodern body: Critical pedagogy and the politics of enflashment, „Boston University Journal of Education” 1988, 130, 3. McRobbie A., Working class girls and the culture of femininity [w:] Women’s Studies Group (red.), Women take issue. Aspects of women’s subordination, Hutchinson, London 1978. Melosik Z., Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Wolumin, Poznań 2002.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 214

21.12.2015 13:57

215

Bibliografia

Melosik Z., Młodzież a przemiany kultury współczesnej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Edytor, Poznań – Toruń 1996. Melosik Z., Uniwersytet i społeczeństwo. Dyskursy wolności, wiedzy i władzy, Impuls, Kraków 2009. Miles M.B., Huberman A.M., Analiza danych jakościowych, Trans Humana, Białystok 2000. Mills J.S., Wyobraźnia socjologiczna, WN PWN, Warszawa 2007. Misztal B., Grupy rówieśnicze młodzieży, Ossolineum, Wrocław 1974. Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, PWN, Warszawa 1980. Misztal B., Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Universitas, Kraków 2000. Młodzież 2010, CBOS, Warszawa 2011. Moske T., Wyrzucić bandytów ze szkół!, „Fakt”, 30.10.2006. Muncie J., Youth and crime, Sage, London 2004. Musialska K., Aspiracje i motywy kontynuacji kształcenia i wyboru zawodu przez młodzież, „Pedagogika Pracy” 2009, nr 54. Nalaskowski A., Czy pedagogika ułatwia zrozumienie młodzieży?, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2000, numer specjalny: Teraźniejszość młodego pokolenia. Nicoll K., Fejes A., Lifelong learning: A pacification of „know how”, „Studies in Philosophy and Education” 2011, 4. Nietzsche F., O prawdzie i kłamstwie w pozamoralnym sensie [w:] F. Nietzsche, Pisma pozostałe 1962–1975, Inter Esse, Kraków 1993. Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2007. Nowak S. (red.), Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, PWN, Warszawa 1989. Nowicka M., „Urządzenie”, „zastosowanie”, „układ”... – kategoria dispositif u Michela Foucaulta, jej tłumaczenia i ich implikacje dla postfoucaultowskich analiz władzy, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2011, t. 7, nr 2. Ober-Domagalska B., Normy etyczne, jakich powinien przestrzegać pracownik – w opinii polskiej i norweskiej młodzieży szkół średnich, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 4. Obuchowska I., Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania dla rodziców i wychowawców, WSiP, Warszawa 1996. Olechnicki K., Antropologia obrazu, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003. Olssen M., Michel Foucault: Materialism and education, Bergin & Garvey, Westport CT – London 2006. O’Malley P., Governmentality and risk [w:] J. Zinn (red.), Social theories of risk and uncertainty, Blackwell Publishing, Oxford 2008. O’Malley P., Imagining insurance. Risk, thrift and insurance in Britain [w:] T. Baker, J. Simon (red.), Embracing risk, University of Chicago Press, Chicago 2002. Ostaszewski K., Dylematy oszacowań grup ryzyka na podstawie badań ankietowych nad młodzieżą [w:] M. Prajsner (red.), Młodzież z grup ryzyka, perspektywy profilaktyki, PARPAMEDIA, Warszawa 2003. Ostrowicka H., Foucaultowska koncepcja „urządzania” w krytycznej refleksji nad neoliberalną polityką edukacyjną, „Kultura i Edukacja” 2012, nr 1. Ostrowicka H., Horyzont oczekiwań – z recepcji myśli Michela Foucaulta w badaniach pedagogicznych, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2010, nr 3.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 215

21.12.2015 13:57

216

Bibliografia

Ostrowicka H., Paradoks obywatelstwa młodzieży w perspektywie koncepcji rządomyślności Michela Foucaulta [w:] T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Dyskursy o statusie naukowym i dydaktycznym, Wyd. UKW, Bydgoszcz 2011. Ostrowicka-Miszewska H., Dochodzenie w sprawie Strategii Państwa dla Młodzieży – z inspiracji myślą Michela Foucaulta, „Kultura i Edukacja” 2004, nr 3. Ostrowicka-Miszewska H., Dyskursy obywatelskości a tożsamość młodzieży [w:] B. Zimoń-Dubowik, M. Gamian-Wilk (red.), Oblicza tożsamości: perspektywa interdyscyplinarna, Wyd. DSW, Wrocław 2008. Ostrowicka-Miszewska H., „Jak porcelana rzucona o beton...” – dyskursy o młodzieży, polityce i polityce młodzieży, Impuls, Kraków 2006. Ostrowicka-Miszewska H., Orientacje młodych polityków wobec ładu społecznego [w:] B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papior (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra 2003. Ostrowicka-Miszewska H., Zakładnicy przyszłości – o dyskursywnej polityce wobec młodzieży, „Przegląd Pedagogiczny” 2007, nr 1. Ostrowska K., Tatarowicz J., Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, CMPPP, Warszawa 1998. Ostrowska K., Surzykiewicz J., Zachowania agresywne w szkole. Badania porównawcze 1997– –2003, CMPPP, Warszawa 2005. Ozga E., Obywatelska aktywność młodzieży w środowisku lokalnym, „Pedagogika Społeczna” 2007, nr 4. Pacewicz P., Ania została sama, „Gazeta Wyborcza”, 26.10.2006. Peters M.A., Foucault and governmentality: Understanding the neoliberal paradigm of education Policy, „The School Field” 2001, 5–6. Peters M.A., Education, enterprise culture and the entrepreneurial self: A Foucauldian perspective, „Journal of Educational Enquiry” 2001, 2. Peters M.A., Introduction. Governmentality, education and the end of neoliberalism? [w:] M.A. Pe ters, A.C. Besley, M. Olssen, S. Maurer, S. Weber (red.), Governmentality studies in education, Sense, Rotterdam – Boston – Taipei 2009. Pezda A., Giertych kontra gimnazja, „Gazeta Wyborcza”, 28.10.2006. Piklington H., Russia’s youth and its culture, Routledge, London – New York 1994. Piorunek M., Młodzież wobec edukacyjno-zawodowej przyszłości – kontekst transformacji kulturowych [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Pluskota-Lewandowska A., Fenomen optymizmu – pesymizmu młodzieży w kontekście emancypacyjnej roli edukacji, „Kultura i Edukacja” 2009, nr 3. Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej 2007. Pongratz L., Voluntary self-control: Education reform as a governmental strategy, „Educational Philosophy and Theory” 2006, 4. Prajsner M. (red.), Młodzież z grup ryzyka. Perspektywy profilaktyki, PARPAMEDIA, Warszawa 2003. Przyszczypkowski K., Zandecki A. (red.), Edukacja i młodzież wobec społeczeństwa obywatelskiego, Edytor, Poznań – Toruń 1996. Rancew-Sikora D., Analiza konwersacyjna jako metoda badania rozmów codziennych, Trio, Warszawa 2007.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 216

21.12.2015 13:57

217

Bibliografia

Rapley T., Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, WN PWN, Warszawa 2010. Remiszewska Z., Młodzi: jak żyć?, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 3. Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postronkowej, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001. Rogers W.S., Promocja lepszego dzieciństwa: konstrukcje troski o dziecko [w:] M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Wyd. WAM, Kraków 2008. Rogowska B. (red.), Młode pokolenie Polski, UWr, Wrocław 2000. Rose N., Governing the soul: The shaping of the private self, Routledge, London – New York 1990. Rose N., Inventing our selves: Psychology, power and personhood, Cambridge University Press, Cambridge 1996. Rose N., Polityka życia samego, „Praktyka Teoretyczna. Biopolityka” 2011, nr 2–3. Rose N., Powers of freedom: Reframing political thought, Cambridge University Press, Cambridge 1999. Rostocki A., Bezradny respondent. Trudność pytań w wywiadzie kwestionariuszowym, Instytut Socjologii UŁ, Łódź 1992. Rudnicki P., Oblicza buntu w biografiach kontestatorów, WN DSW, Wrocław 2009. Ryk A., Pokolenie zmiany: studium porównawcze wartości i perspektyw życiowych młodzieży włoskiej i polskiej, WN AP, Kraków 2004. Rzeźnicka-Krupa J., Komunikacja – edukacja – społeczeństwo. O dyskursie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, Impuls, Kraków 2007. Said E.W., Kultura i imperializm, Wyd. UJ, Kraków 2009. Sekuła P., Kultura polityczna młodzieży polskiej w dobie zmian systemowych [w:] B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra 2003. Senellart M., Umiejscowienie wykładów [w:] M. Foucault, Bezpieczeństwo, terytorium, populacja, WN PWN, Warszawa 2010. Senellart M., Umiejscowienie wykładów [w:] M. Foucault, Rządzenie żywymi. Wykłady w Collège de France, 1979–1980, WN PWN, Warszawa 2014. Siellawa-Kolbowska K.E., Ocena projektu rządowego programu „Zero tolerancji dla przemocy w szkole”, ISP, Warszawa 2007. Silverman D., Interpretacja danych jakościowych. Metody analizy rozmowy, tekstu, interakcji, WN PWN, Warszawa 2007. Silverman D., Prowadzenie badań jakościowych, WN PWN, Warszawa 2008. Simons M., Learning as investment: Notes on governmentality and biopolitics, „Educational Philosophy and Theory” 2006, 4. Sięgień A.J., Poczucie tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Perspektywa edukacji miedzykulturowej, „Kultura i Edukacja” 2006, nr 2–3. Simons M., Masschelein J., The governmentalization of learning and the assemblage of a learning apparatus, „Educational Theory” 2008, 4. Simons M., Olssen M., Peters M.A., The critical education policy orientation [w:] M. Simons, M. Olssen, M.A. Peters (red.), Re-reading education policies. A handbook studying the Policy Agenda of the 21st Century, Sense Publishers, Rotterdam – Boston – Taipei 2009. Sińczuch M., Młodzież w polityce Unii Europejskiej, „Remedium” 2006, t. 166, z. 12.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 217

21.12.2015 13:57

218

Bibliografia

Sińczuch M., Polityka młodzieżowa jako odrębny obszar działania Unii Europejskiej [w:] G. Zielińska (red.), Polityka młodzieżowa, Studia BAS, Warszawa 2009. Sińczuch M., The history of youth work in Poland. The ideological background [w:] G.Verschelden, F. Coussée, T. Van de Walle, H. Williamson (red.), The history of youth work in Europe. Relevance for youth policy today, Council of Europe Publishing, Strasbourg 2009. Sińczuch M., Ustanawianie wiedzy o młodzieży. Metanarracje w europejskiej socjologii młodzieży [w:] K. Szafraniec (red.), Młodość i oświata za burtą przemian, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Sińczuch M., Wchodzenie w dorosłość w warunkach zmiany społecznej, IS UW, Warszawa 2002. Skrzydłowska-Kalukin K., Brutalni i bezlitośni, „Dziennik Gazeta Prawna”, 27.10.2006. Skrzydłowska-Kalukin K., Szkoła pozwoliła na śmierć, „Dziennik Gazeta Prawna”, 26.10.2006. Skrzydłowska-Kalukin K., Olejniczak D., 14-letnia Ania nie przeżyła koszmarnego upokorzenia, „Dziennik Gazeta Prawna”, 26.10.2006. Slany K., Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Nomos, Kraków 2002. Słownik współczesnego języka polskiego, Wilga, Warszawa 1996. Smith L.T., Decolonizing methodologies: Research and indigenous peoples, Zed Books, London 1999. Smith L.T., Na grząskim gruncie. Badania tubylców w erze niepewności [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, PWN, Warszawa 2009. Sopińska A., Waszkielewicz B., Premier: Nie będziemy więcej pobłażać łobuzerii, „Dziennik Gazeta Prawna”, 28.10.2006. Stańczyk P., Młodzież wobec ideologii merytokracji – pozytywna socjalizacja oszukanego pokolenia, „Forum Oświatowe” 2009, nr 1. Stemplewska-Żakowicz K., Koncepcje narracyjnej tożsamości. Od historii życia do dialogowego „ja” [w:] J. Trzebiński (red.), Narracja jako sposób rozumienia świata, GWP, Gdańsk 2002. Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole, CMPPP, Warszawa 2001. Szafraniec K., Anomia okresu transformacji a orientacje normatywne młodzieży. Perpektywa międzygeneracyjna [w:] J. Mariański (red.), Kondycja moralna społeczeństwa polskiego, Graffiti BC, Toruń 2002. Szafraniec K., Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011. Szafraniec K., Pokoleniowe preferencje dotyczące ładu społecznego [w:] B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, Wyd. UZ, Zielona Góra 2003. Szafraniec K., „Porzucona generacja” – polska młodzież wobec wyzwań społeczeństwa ryzyka [w:] M. Dziemianowicz, B.D. Gołębniak, R. Kwaśnica (red.), Przetrwanie i rozwój jako niezbywalne powinności wychowania, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Szafraniec K. (red.), Młodość i oświata za burtą przemian: z prac Sekcji Socjologii Edukacji i Młodzieży PTS, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Szkudlarek T., Ekonomia i polityka: przemieszczenia dyskursu edukacyjnego, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2001, numer specjalny. Szkudlarek T., Poststrukturalizm a metodologia pedagogiki, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Socjologia Wychowania XIII” 1997, z. 317.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 218

21.12.2015 13:57

219

Bibliografia

Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, CMPPP, Warszawa 2002. Śliwerski B., Pedagogika analityczno-krytyczna Michela Foucaulta, „Społeczeństwo Otwarte” 1998, nr 1. Środa M., Przemoc ma płeć, „Gazeta Wyborcza”, 2.11.2006. Świda H. (red.), Młodzież i wartości, Wyd. UW, Warszawa 1979. Świda-Ziemba H., Młodzież końca tysiąclecia. Obraz świata i bycia w świecie. Z badań młodzieży licealnej, ISNS UW, Warszawa 2000. Tait G., Youth, sex, and government, Peter Lang, New York 2000. Tanner J.M., Rozwój w okresie pokwitania, PZWL, Warszawa 1953. Tarkowska E., Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje, IFiS PAN, Warszawa 1992. Taylor-Gooby P., Zinn J.O., Risk in social science, University Press, Oxford 2006. Thorne B., Gender play: Girls and boys in school, Rutgers University Press – Open University Press, New Brunswick, New York – Buckingham, England 1993. Trempała J., Psychologia rozwoju jako nauka o genezie życia psychicznego: przełomowe dokonania i kierunki przyszłych badań, „Psychologia Rozwojowa” 2012, nr 1. Turowska A., Alokacja kontroli u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” 2009, nr 2. Turowska A., Preferencje rozdziału dóbr u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 4. Turowska A., Znaczenie samooceny w funkcjonowaniu społecznym, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 2. Van Dijk T. (red.), Dyskurs jako struktura i proces, PWN, Warszawa 2001. Van Krevelen D.A., Psychoses in adolescence [w:] J.G. Howells (red.), Modern perspectives in adolescent psychiatry, Oliver and Boyd, Edinburgh 1971. Walters W., Haahr J.H., Rządzenie Europą. Dyskurs, urządzanie i integracja europejska, PWN, Warszawa 2011. Wawro F. (red.), Problemy współczesnej młodzieży w ujęciu nauk społecznych, KUL, Lublin 2007. West D.J., Farrington D., The delinquent way of life, Heinemann, London 1977. White R., Youth studies: Debate and diversity [w:] R. White (red.), Youth subcultures: Theory, history and the Australian experience, National Clearinghouse for Youth Studies, Hobart 1993. Wielka encyklopedia PWN, t. 25, PWN, Warszawa 2004. Wikstrom P.O., Sampson R.J., Social mechanisms of community influences on crime and pathways in criminality [w:] B. Lahey, T. Moffitt, A. Caspi (red.), Causes of conduct disorder and juvenile delinquency, The Guildford Press, New York 2003. Willis P., Learning to labour: How working class kids get working class jobs, Saxon House, Farnborough 1977. Wiłkomirska A., Wiedza obywatelska młodzieży w Polsce i na świecie – komunikat z badań międzynarodowych, „Forum Oświatowe” 2011, nr 1. Witkowski L., O stanie i problemach recepcji amerykańskiej pedagogiki radykalnej w Polsce. Próba świadectwa osobistego i refleksji o „doświadczeniu pokoleniowym” [w:] L. Witkowski, H.A. Giroux, Edukacja i sfera publiczna, Impuls, Kraków 2010. Witkowski L., Tożsamość i zmiana. Wstęp do analizy epistemologicznej kontekstów edukacyjnych, UMK, Toruń 1988.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 219

21.12.2015 13:57

220

Bibliografia

Witosz B., Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji, Wyd. UŚ, Katowice 1997. Wodak R., Krzyżanowski M. (red.), Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, Łośgraf, Warszawa 2011. Wojtasik B., Edukacyjno-zawodowe wybory nastolatków w „społeczeństwie ryzyka” [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, WN DSWE TWP, Wrocław 2005. Wolniewicz B., Młodzież nie trudna, lecz występna, „Rzeczpospolita”, 31.10–1.11.2006. Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, Strzelec, Kielce 1998. Wyka A., Badacz społeczny wobec doświadczenia, Wyd. IFIS PAN, Warszawa 1993. Wyn J., White R., Rethinking youth, Sage, London 1997. Youth in Europe. A statistical portrait, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2009. Zielińska G., Rola państwa w realizacji polityki dla młodzieży [w:] G. Zielińska (red.), Polityka młodzieżowa, Studia BAS, Warszawa 2009. Zielińska M., Młodzież jako przedmiot badań socjologicznych. Uwagi teoretyczne i metodologiczne [w:] B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór (red.), Młodzież polska w nowym ładzie społecznym, UZ, Zielona Góra 2003. Znaniecki Z., Socjologia wychowania. Społeczeństwo wychowujące, PWN, Warszawa 1973.

Źródła internetowe Besley A.C.T., Hybridised world-kids: Youth cultures in the postmodern era, paper presented at the European Conference on Educational Research, University of Lisbon, 11–14 September 2002, http://www.leeds.ac.uk/educol/documents/00002362.htm, data dostępu: 20.04.2006. Deklaracja z Cardiff (Spotkanie Młodzieży UE, Wlk. Brytania 25–27 października 2005), http://europa.eu/youth/news/index_2965_pl.html, data dostępu: 10.12.2011. Europejskie Centrum Strategii dla Młodzieży dostępne online – http://www.youth-know ledge.net, data dostępu: 10.12.2011. Europejski Portal Młodzieżowy – http://www.europa.eu/youth, data dostępu: 10.12.2011. Europejski Portal Mobilności Zawodowej (EURES) – http://www.europa.eu.int/eures, data dostępu: 10.12.2011. Gawlicz K., Konstruowanie nieudacznika. Praktyki normalizacji i wykluczania w przedszkolu, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0072gawlicz2008.pdf, data dostępu: 10.08.2009. Lemke T., The birth of biopolitics. Michel Foucault’s lecture at the Collége de France on Neo-liberal Governmentality, „Economy and Socety” 2001, http://www.ekologiasztuka.pl, data dostępu: 20.01.2010. Lewicki M., Fragmenty pracy doktorskiej, Polski dyskurs transformacyjny w perspektywie teorii modernizacji i czasu, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. M. Marody, http://www. is.uw.edu.pl/wp-content/uploads/lewicki2.doc, data dostępu: 12.11.2010. Portal dla szkół zainteresowanych współpracą ze szkołami z innych państw UE eTwinning – http://www.etwinning.net, data dostępu 12.01.2012. Program w liczbach, http://www.mlodziez.org.pl/program/program-w-liczbach, data dostępu: 29.12. 2011.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 220

21.12.2015 13:57

221

Bibliografia

RC, Badania: polska młodzież woli seks od religii, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/smutne-wyniki-badan-dot-mlodziezy-i-uzywek,1,4231702,wiadomosc.html, data dostępu: 4.04.2011. Youth in Europe. A statistical portrait, Eurostat, Luksemburg 2009, www.men.gov.pl/images/stories/youth/youthineurope.pdf, data dostępu: 12.12.2011.

Dokumenty i akty prawne Biała Księga Komisji Europejskiej. Nowe impulsy dla młodzieży europejskiej, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 2001. Europejski Pakt na rzecz Młodzieży, Komisja Europejska, Bruksela 2005. Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej 2007. Program Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa 2003. Strategia Państwa dla Młodzieży na lata 2003–2012, MEN, Warszawa 2003. Rządowy program na lata 2008–2013 „Bezpieczna i przyjazna szkoła”. Załącznik do uchwały nr 172/2008 Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 2008 r., Warszawa 2008. Rządowy program poprawy stanu bezpieczeństwa w szkołach i placówkach „Zero tolerancji dla przemocy w szkole”. Załącznik do Uchwały Nr 28/2007 Rady Ministrów z dnia 6 marca 2007, Warszawa 2007. Znowelizowana europejska karta uczestnictwa młodych ludzi w życiu lokalnym i regionalnym, MEN, Warszawa 2005.

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 221

21.12.2015 13:57

Spis tabel Tabela 1. Retoryka oceny młodości i młodzieży ....................................................... 10 Tabela 2. Teorie rozwoju jako zmiany ukierunkowanej i stadialnej ........................... 70 Tabela 3. Zadania rozwojowe w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości według Roberta J. Havighursta .................................................................. 73 Tabela 4. Narzędzie do opisu pozycji badacza w badaniach młodzieży ..................... 100 Tabela 5. Elementy uniwersalne i partykularne w pojęciu młodzieży ....................... 114 Tabela 6. Pojęcia młodości i dorosłości ..................................................................... 133 Tabela 7. Element ewaluacji Programu „Młodzież w działaniu” ............................... 197

Ostrowicka_Urzadzanie mlodziezy.indb 222

21.12.2015 13:57