Wsparcie wobec problemów społecznych w wybranych obszarach egzystencji by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

OKL_Wsparcie wobec problemow_DRUK3.indd 1

27-04-2018 12:07:25

Wsparcie wobec problemów społecznych w wybranych obszarach egzystencji Konteksty interdyscyplinarne Redakcja naukowa Jolanta Spętana Danuta Krzysztofiak Przemysław Frąckowiak

KRAKÓW 2018

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Mirosław Kowalski Redakcja techniczna: Joanna Dąbrowska Projekt okładki: Joanna Dąbrowska Fotograﬁa wykorzystana na okładce: pixabay.com Publikacja sfinansowana przez Wielkopolską Wyższą Szkołę Społeczno-Ekonomiczną oraz Fundację Edukacja w Środzie Wielkopolskiej Z powierzonych materiałów wydała Oficyna Wydawnicza „Impuls”

ISBN 978-83-8095-484-7

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018

Spis treści

Jolanta Spętana, Danuta Krzysztofiak, Przemysław Frąckowiak Wsparcie i pomoc a problemy społeczne – refleksje wprowadzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 CZĘŚĆ PIERWSZA GLOBALNE I LOKALNE WYMIARY WSPARCIA WOBEC PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH Jolanta Spętana, Danuta Krzysztofiak Wsparcie wobec problemów społecznych jako pomoc w egzystencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Zbyszko Melosik Młodzież, edukacja i przemiany kultury współczesnej: (re)konstrukcje kontroli, wolności i rozproszenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Peter Odrakiewicz, Michael Gaylord, David Odrakiewicz Innovation supporting society for all in a global organization taking into account various aspects of intellectual capital, including integrity as a social inclusion innovation in an organizational context – revisited in 2017 . . . . . . . . . . . . . 47 Artur Kisiołek Pokolenia XYZ: motywacja i postrzeganie pracy zawodowej

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Elżbieta Subocz Asystentura rodziny jako forma wsparcia rodzin doświadczających problemów życiowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Anna Kaczmarek Obszary wsparcia wobec zjawiska przemocy domowej – z perspektywy pracownika socjalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Zofia Waszak Niekonwencjonalne formy wsparcia osób uzależnionych we wspólnocie Cenacolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ DRUGA SPEKTRUM WSPARCIA A KATEGORIA ZDROWIA Izabela Cytlak, Roman Pawłowski Inkluzja rzeczywista czy postulatywna? Osoby niepełnosprawne versus liderzy społeczności lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Joanna Jarmużek Wybrane aspekty wsparcia młodych dorosłych z niepełnosprawnościami. Perspektywa salutogenetyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Iwona Konieczna, Katarzyna Smolińska Kompetencje komunikacyjne uczniów z zespołem Aspergera – w poszukiwaniu wzajemności i współpracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Agnieszka Foltyn Specjalistyczne usługi opiekuńcze jako forma oparcia społecznego dla przewlekle chorych psychicznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Karolina Kilar Uczestnictwo w życiu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w okresie dorosłości – obszary wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Anna Maria Sierecka O potrzebie wspierania wolontariuszy hospicyjnych. Z perspektywy wolontariusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Jolanta Spętana O potrzebie pomocy i wsparcia w biegu życia z perspektywy egzystencjalnej – refleksje podsumowujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

Jolanta Spętana Wielkopolska Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej

Danuta Krzysztofiak Wielkopolska Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej

Przemysław frąckowiak Wielkopolska Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej

Wsparcie i pomoc a problemy społeczne – reﬂeksje wprowadzające Wobec licznych, z natury zmiennych i dychotomicznych, zjawisk i procesów dekonstruujących funkcjonowanie jednostki na wielu poziomach egzystencji, szczególnego znaczenia nabiera próba całościowej, interdyscyplinarnej analizy ich źródeł, kontekstów i znaczeń, znajdująca swą reprezentację w obszarze analiz współczesnych nauk społecznych. Pozwala to zarówno na wskazanie skomplikowanych uwarunkowań dotyczących wspomnianych zjawisk i procesów identyfikowanych jako problemy społeczne, jak i reorganizację w myśleniu o działaniach zaradczych. Istotnymi zadaniami na tej drodze wydaje się odniesienie do postulatu odpowiedzialności za przyszłe pokolenia1, a także fundamentalnej wartości zachowania humanistycznej natury człowieczeństwa2, co w zderzeniu ze współczesnymi tendencjami dogmatu absolutnej teraźniejszości3 czy redukującego człowieka indywidualizmu4, stawia przed nauką nowe wyzwania. Kwestia wsparcia nabiera tym samym znaczenia globalnego, a prowadzone wokół niej analizy wykraczając poza postulat interdyscyplinarności kierują uwagę ku transdyscyplinarności. Jednocześnie w obliczu wzrastającego stopnia komplikacji rzeczywistości naznaczonej globalną kategorią zmiany sięgającej aspektów cywilizacyjnych, kulturowych i społecznych, uwypukla się potrzeba stałego dookreślania i redefinicji w obszarze ważnych pól znaczeniowych dotyczących podstawowych terminów i pojęć. Kluczowe znaczenie przypisuje się tu kategoriom pojęciowym tradycyjnie obecnym na gruncie nauk społecznych, do których zaliczyć należy m.in. problemy społeczne. 1

D. Birnbacher, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. E. Fromm, O byciu człowiekiem, Wydawnictwo vis-a-vis etiuda, Kraków 2013. 3 K.H. Bohrer, Absolutna teraźniejszość, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003. 4 W. Zuziak, W jaki sposób indywidualizm redukuje człowieka?, w: C. Piecuch (red.), Kondycja człowieka współczesnego, UNIVERSITAS, Kraków 2006. 2

JOLANTA SPĘTANA, DANUTA KRZYSZTOFIAK, PRZEMYSŁAW FRĄCKOWIAK

Decydując się na jedną z rozlicznych propozycji definicyjnych wspomnianego terminu, można je ujmować jako trudności życiowe, podzielane przez całe grupy czy zbiorowości, które „wynikają z niedostosowania organizacji życia zbiorowego do specyficznych potrzeb społecznych i indywidualnych ich członków; na skutek kumulacji różnych czynników stwarzają dla tych grup i zbiorowości sytuacje szczególnie trudne; wprowadzają zakłócenia w rozwoju społeczeństwa”5. Sama obecność problemów, jednoznacznie destabilizujących ład społeczny, a ponadto niosących w dalszej perspektywie kolejne, nawarstwiające się zagrożenia społeczne, nie tylko uzasadnia, ale i przynagla podejmowanie działań zaradczych, począwszy od trafnej diagnozy problemu (z uwzględnieniem jego źródeł, przyczyn, skali występowania, zróżnicowania wewnętrznego, konsekwencji), aż po wdrożenie i ewaluację konkretnych rozwiązań pomocowych. Jerzy Modrzewski proponuje socjopedagogiczne ujęcie pomocy, odnosząc je do teorii socjalizacji. Pomoc w rozumieniu prezentowanym przez wspomnianego autora, rozumieć można jako kulturowo uwzorowaną formę reakcji społecznej, uruchamianą w odniesieniu do sytuacji, które są zagrażające wobec uczestnictwa społecznego danej jednostki6. Pojęciem silnie wiązanym w obszarze nauk społecznych z kategorią pomocy, jest wsparcie społeczne, będące zarówno pewnym rodzajem altruistycznego działania, jak i relacji społecznej. Z punktu widzenia „dawców” wsparcia, szczególnie istotna jest jego skuteczność, wyrażająca się w sprawnym pokonaniu trudności (rozwiązaniu sytuacji problemowej) oraz wzmocnieniu jednostki, wyposażeniu jej w umiejętności i zdolności radzenia sobie z podobnymi problemami w przyszłości. Ze wsparciem nieskutecznym, a nawet szkodliwym, mamy do czynienia wówczas, gdy obniża ono motywację wspieranego do działania na rzecz pokonania danej trudności. Udzielający wsparcia staje niejednokrotnie przed tzw. „dylematem Samarytanina”, musząc odpowiedzieć sobie na pytanie, w jaki sposób i na ile pomagać, by od owej pomocy nie uzależniać7. Działania o charakterze pomocowym, wspierającym podejmowane na rzecz drugiego człowieka, nie powinny być uruchamiane jedynie w celu usuwania, łagodzenia zjawisk, stawiających go w sytuacji deprywacji, dewiacji czy patologii, a więc nie powinny odnosić się jedynie do czynności o charakterze interwencyjnym, doraźnym. Tego typu działalność rozumieć można znacznie szerzej, jako pomoc jednostkom czy grupom w „pokonywaniu życia”, układaniu się z nim, nabywaniu (rozwijaniu) samodzielności,

J. Auleytner, K. Głąbicka, Polityka społeczna pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Warszawa 2000, s. 28. 6 J. Modrzewski, Socjalizacja i uczestnictwo społeczne. Studium socjopedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004, s. 207. 7 S. Kawula, Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2004, s. 63.

WSPARCIE I POMOC A PROBLEMY SPOŁECZNE  REFLEKSJE WPROWADZAJĄCE

tworzeniu jak najbardziej korzystnych warunków egzystencji, kreowaniu odpowiedniej „niszy ekologicznej” czy „łożyska społecznego”8. Wsparcie jako kategoria pojemna i wieloznaczna, występując w wielu teoretycznych i praktycznych kontekstach, aktualizuje się w postaci komplementarnych ujęć reprezentatywnych dla zróżnicowanych perspektyw i paradygmatów. Desygnat tego terminu umiejscawiany w kontekście aktualnej, wielowymiarowej egzystencji ludzkiej w różnych formach społeczno-przestrzennych, odnosząc się do rozmaitych sytuacji, układów życiowych oraz różnych faz życia ludzkiego9 kieruje uwagę na pojemne kategorie zdrowia i niepełnosprawności. W przypadku zagadnienia niepełnosprawności, znajdującego swoją reprezentację w niniejszym opracowaniu, wczesne działania wspierające polegające na rozpoznaniu potrzeb i skoordynowaniu działań wspierających, mają zawsze wymiar zapobiegający, co ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż efektywność rewalidacji zależy od funkcjonowania ważnych obszarów wsparcia np. w postaci rodziny, jako ekosystemu i jej relacji w ramach środowiskowej sieci społecznej10. Niepełnosprawność implikuje potrzebę podejścia do kwestii wsparcia szerzej, dzięki czemu pojawia się kategoria wspierania, uwzględniająca dynamiczny i ewoluujący charakter tego zjawiska, w postaci trzech faz w procesie skutecznego przetwarzania i wykorzystywania wsparcia: reinterpretacji znaczenia zdarzenia, mobilizacji oraz działań autonomicznych11. W przypadku osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami szczególnego znaczenia ze względu specyfikę wsparcia w procesie rewalidacji nabierają działania kategoryzowane w dwu wariantach: wsparcia uzyskiwanego od systemu podstawowego tj. najbliższej rodziny, krewnych, przyjaciół, sąsiadów oraz systemu wtórnego tj. organizacji i instytucji oraz specjalnych programów12. W kontekście obu kategorii wsparcia Teresa Żółkowska, słusznie jednak zwraca uwagę na fakty, pojawiających się wraz z indywidualizacją ograniczeń wsparcia ze strony wspólnoty, zaniku tożsamości lokalnej oraz trudności w rozumieniu nowych warunków funkcjonowania środowiska lokalnego13. Przeobrażenia te wpisują się 8

Ibidem, s. 54. E. Kantowicz, M. Ciczkowska-Giedziun, L. Willan-Horla (red.), Wielowymiarowość wsparcia współczesnej rodziny polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 7. 10 G. Kwaśniewska, Jakość pomocy udzielanej rodzinie dziecka niepełnosprawnego w procesie informacyjno-terapeutycznym, w: G. Kwaśniewska, A. Wojnarska (red.), Aktualne problemy wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004, s. 220. 11 B. Bartosz, Znaczenie społecznego wsparcia w przezwyciężaniu problemów, „Prace Psychologiczne. Acta Universitatis Wratislaviensis”, Wrocław 1992, ss. 46-47. 12 A. Bujnowska, Korelaty społecznego wsparcia młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, w: G. Kwaśniewska, A. Wojnarska (red.), Aktualne problemy wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych, op. cit., s. 149. 13 T. Żółkowska, Społeczna dewaloryzacja roli osoby niepełnosprawnej, w: Z. Gajdzica (red.), Człowiek z niepełnosprawnością w rezerwacie przestrzeni publicznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013, s. 47. 9

JOLANTA SPĘTANA, DANUTA KRZYSZTOFIAK, PRZEMYSŁAW FRĄCKOWIAK

w zmieniającą się i stale ewoluującą perspektywę ujmowania niepełnosprawności, wobec której podejmowane są zarazem liczne inicjatywy i działania o charakterze wspierającym, jak i przestrzeni w której mają miejsce działania pozorowane i nieefektywne, często nie znoszące trudności oraz niedostosowane do realiów zmieniającego się dynamicznie świata. Z perspektywy teoretycznej pojawia się istotne zagrożenie procesów pomocy i wsparcia wobec problemów osób z niepełnosprawnościami jakim jest lokowanie ich w kontekście kategorii rezerwatu: fizyczno-materialnego, społeczno-kulturowego, instytucji totalnej czy wreszcie psychicznego14. Wszystko to wskazuje zarazem na szereg zróżnicowanych, często dychotomicznych zmian mających miejsce w obszarze wsparcia osób z niepełnosprawnościami, pozostających w systemowych jak i indywidualnych kontekstach wsparcia, w których jednak wielość możliwości deprecjacji: poprzez stereotypy wizerunkowe, uprzedmiotowienie czy niekompetencje w opisie15, skutkuje brakiem szans na pełną i całościową integrację. W przypadku niepełnosprawności idea absolutnej różności i sprawiedliwości społecznej, choć niezmiernie istotna dla wszystkich osób i instytucji działających w imię dobra społecznego, z pewnością nie jest łatwa do zrealizowania, jednak o czym warto pamiętać, minimalizacja negatywnych zjawisk (np. egalitaryzmu, ekskluzji społecznej) jest możliwa, a jej skuteczność jest tym większa, im pełniejszą wiedzę dotyczącą uwarunkowań procesów wsparcia zdobędą osoby oraz instytucje powołane do projektowania działań naprawczych16. Narracje zebrane w części dotyczącej pojemnego znaczeniowo terminu zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem pojęcia niepełnosprawności, stanowią próbę egzemplifikacji tego rodzaju idei w podejściu do zróżnicowanych problemów dotykających człowieka w jego egzystencji. Niniejsze opracowanie składa się z dwóch części, dla których kategoria wsparcia staje się kluczowym wymiarem lokowania zróżnicowanych tematycznie i odmiennie prezentowanych refleksji badawczych, umożliwiając tym samym uchwycenie komplementarności i kontekstualności kategorii badawczej, jaką stanowi wsparcie. Część pierwsza, zatytułowana Globalne i lokalne wymiary wsparcia wobec problemów społecznych, mieści siedem opracowań. Otwiera ją artykuł autorstwa Jolanty Spętanej i Danuty Krzysztofiak (Wsparcie wobec problemów społecznych jako pomoc w egzystencji) odnoszący się m.in. do wieloznaczności i zmienności w obszarze identyfikowania 14

D. Prysak, Założone a rzeczywiste funkcje terapii zajęciowej w domach pomocy społecznej dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, w: Z. Gajdzica (red.), Człowiek z niepełnosprawnością w rezerwacie przestrzeni publicznej, op. cit., ss. 284-297. 15 Por. D. Podgórska-Jachnik, Deprecjacja osób z niepełnosprawnością w dyskursie publicznym za pośrednictwem mediów, w: Z. Gajdzica (red.), Człowiek z niepełnosprawnością w rezerwacie przestrzeni publicznej, op. cit., ss. 65-103. 16 I. Chrzanowska, Wstęp, w: I. Chrzanowska, Zaniedbane obszary edukacji pomiędzy pedagogiką a pedagogiką specjalną. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009, s. 10.

WSPARCIE I POMOC A PROBLEMY SPOŁECZNE  REFLEKSJE WPROWADZAJĄCE

współczesnych problemów społecznych implikujących potrzebę uwzględnienia niespecyficznej kategorii kondycji egzystencjalnej człowieka. W kolejnym tekście Zbyszko Melosik (Młodzież, edukacja i przemiany kultury współczesnej: (re)konstrukcje kontroli, wolności i rozproszenia) podejmuje problematykę przemian współczesnej kultury i edukacji, ogniskując swe rozważania na kategorii młodzieży. Peter Odrakiewicz, Michael Gaylord i David Odrakiewicz (Innovation supporting society for all in a Global Organization Taking into Account Various Aspects of Intellectual Capital, Including Integrity as a Social Inclusion Innovation in an Organizational Context – Revisited in 2017), poruszając wątek innowacyjnych form wsparcia zwracają uwagę na szereg zagrożeń implikowanych na bazie współczesnych przeobrażeń społecznych. Tekst Artura Kisiołka, oparty o przeprowadzone przez Autora badania empiryczne, traktuje o motywacji i postrzeganiu pracy zawodowej przez przedstawicieli pokolenia XYZ (Pokolenia XYZ: motywacja i postrzeganie pracy zawodowej). Elżbieta Subocz (Asystentura rodziny jako forma wsparcia rodzin doświadczających problemów życiowych), dokonuje interesującej poznawczo analizy asystentury rodziny – stosunkowo nowej profesji powołanej do wspierania rodzin doświadczający trudności życiowych, zwłaszcza w sferze opiekuńczo-wychowawczej. Anna Kaczmarek (Obszary wsparcia wobec trudności życiowych osób dotkniętych przemocą domową – z perspektywy pracownika socjalnego), podejmuje ważny społecznie problem przemocy lokując go w polu zainteresowań i działań zawodowych pracownika socjalnego. Zofia Waszak (Niekonwencjonalne formy wsparcia osób uzależnionych we wspólnotach Cenacolo), przedstawia mało znaną (nazwaną przez Autorkę alternatywną i niekonwencjonalną) formę pomocy osobom uzależnionym, realizowaną we Wspólnocie Cenacolo. Podejmując próbę uszczegółowienia wymiarów wsparcia znajdujących reprezentację w istotnym obszarze egzystencji jednostki, odniesiono się do pojemnej i wieloaspektowej kategorii zdrowia. Druga część opracowania – Spektrum wsparcia a kategoria zdrowia – mieści sześć interdyscyplinarnych tekstów skupionych wokół wspomnianej kategorii zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości wsparcia w obszarze szeroko pojętej niepełnosprawności. Otwiera ją artykuł autorstwa Izabeli Cytlak i Romana Pawłowskiego, (Inkluzja rzeczywista czy postulatywna? Osoby niepełnosprawne versus liderzy społeczności lokalnych), w którym autorzy dokonują retrospektywnego ujęcia niepełnosprawności z uwzględnieniem m.in. pojęć inkluzji i integracji społecznej, lokując ją w kontekście środowiska lokalnego. Joanna Jarmużek (Wybrane aspekty wsparcia młodych dorosłych z niepełnosprawnościami. Perspektywa salutogenetyczna), przedstawia problem niepełnosprawności z uwzględnieniem kategorii dorastania, odwołując się w warstwie teoretycznej do teorii salutogenezy. Iwona Konieczna i Katarzyna Smolińska (Kompetencje komunikacyjne uczniów z zespołem Aspergera – w poszukiwaniu wzajemności i współpracy) zwracając uwagę na możliwości wsparcia uczniów z zespołem Aspergera diagnozują zarazem szereg obszarów utrudniających pełną współpracę zaangażowanych podmiotów. Agnieszka Foltyn

JOLANTA SPĘTANA, DANUTA KRZYSZTOFIAK, PRZEMYSŁAW FRĄCKOWIAK

(Specjalistyczne usługi opiekuńcze jako forma oparcia społecznego dla przewlekle chorych psychicznie) przedstawia możliwości wsparcia na bazie zasobów indywidualnych jednostki ujętych w perspektywie środowiskowej. Karolina Kilar (Uczestnictwo w życiu społecznym osób z niepełnosprawnością intelektualną w okresie dorosłości) podejmując empiryczną próbę analizy zajęć terapeutycznych odsłania możliwości wsparcia osób z niepełnosprawnościami poprzez udział w warsztatach terapii zajęciowej. Anna Maria Sierecka (O potrzebie wspierania wolontariuszy hospicyjnych. Z perspektywy wolontariusza) przybliża specyfikę wolontariatu hospicyjnego z uwzględnieniem dychotomicznej perspektywy wsparcia świadczonego osobom w terminalnej fazie choroby – dawcy, jak i odbiorcy różnych odmian wsparcia – wolontariuszy hospicyjnych. Zebrane w publikacji narracje zarówno zaangażowanym teoretykom, refleksyjnie zorientowanym praktykom, jak i studentom i absolwentom kierunków humanistycznych i społecznych przybliżają zróżnicowane ujęcia wsparcia wobec problemów społecznych, wpisując się w paradygmat aktualizowania i poszerzania pól badawczych we współczesnych naukach społecznych. Redaktorzy tomu składają serdeczne podziękowania Autorom zebranych narracji za twórczy wkład, refleksyjny namysł oraz badawcze zaangażowanie, składające się na zgromadzony kapitał wiedzy z zakresu wsparcia w nieustannie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kulturowej.

Jolanta Spętana Wielkopolska Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej

O potrzebie pomocy i wsparcia w biegu życia z perspektywy egzystencjalnej – refleksje podsumowujące

Funkcjonowanie w rzeczywistości wielowymiarowych przeobrażeń społecznych, gospodarczych, ekonomicznych i kulturowych sięgających globalnej kategorii zmiany cywilizacyjnej, a także w obliczu postmodernistycznych niedookreśleń i braku trwałych wyznaczników, uwydatnia współcześnie zarówno katalog możliwości i szans twórczego korzystania z posiadanych zasobów, jak i obnaża stan kryzysu w licznych wymiarach egzystencji. Rozproszenie i zanik zasad społecznych, w wielu obszarach życia indywidualnego i zbiorowego towarzyszące kolejnym odsłonom problemów społecznych, wskazuje zarazem na dekompozycję podstawowych założeń ładu społecznego, jak i na nieustanne fluktuacje w obrębie świata społecznych odniesień. Ostatecznie przeobrażenia te znajdują odzwierciedlenie na poziomie pojawiających się nowych kombinacji i odsłon problemów społecznych, towarzyszących człowiekowi w biegu jego życia. Jednak o ile kryzys znajdujący reprezentację na poziomie układów społecznych w postaci wspomnianych problemów, kategoryzowany jest na podstawie kwantytatywnych szacunków i danych statystycznych, stanowiąc wielostronny obszar eksploracji badawczych, to kryzys na poziomie osobowym odnoszący się do kryzysu egzystencjalnego sięga globalnej kategorii dehumanizacji życia i z trudem pozwala się ująć w kategoriach policzalnych. Swoiste połączenie obu perspektyw stwarza jednak w przypadku problemów społecznych sytuację dostrzegalnej koegzystencji na linii sytuacja kryzysowa – (powstała na bazie problemów społecznych) kryzys na poziomie kondycji egzystencjalnej. Problemy społeczne będące wypadkową licznych przeobrażeń i przewartościowań w obrębie dynamicznie zmieniających się układów społecznych, stanowiąc ważny obszar dyskursu obecnego we współczesnych naukach społecznych, wielokrotnie łamią mit uniwersalnego porządku społecznego, którego spoiwem są równie uniwersalne i spójne zasady społeczne. Praktyka społeczna naznaczona tym samym zostaje nieustanną potrzebą szukania aktualnych i dostosowanych do realiów zmieniającego się świata rozwiązań wpisanych w nadrzędną potrzebę społecznego wsparcia. Wobec migawkowego tempa zmian, nowych trendów i zjawisk obserwowanych zarówno w skali mikro jak i makro, potrzeba ciągłej aktualizacji i dookreśleń w obszarze tychże problemów,

202

JOLANTA SPĘTANA

staje się zatem zarówno pilnym zadaniem społecznym, jak i wyzwaniem sygnalizującym potrzeby reorganizacji wielu dotychczas stosowanych rozwiązań. Egzemplifikacja wybranych obszarów wsparcia, sytuując je w kontekście problemów społecznych, odsyła do ważnego pojęcia – kapitału wsparcia dysponowanego i realizowanego przez poszczególne podmioty i inicjatorów przemian w obszarze szeroko pojętej pomocy skierowanej na rozwiązywanie problemów jednostki, grupy i rodziny. Kapitał wsparcia obejmuje tu nie tylko tradycyjnie dotąd pojmowany model rozwiązań systemowych, ale także wsparcie wymykające się poza konwencjonalne formy i metody, a odnoszące się do szeroko pojętej ochrony osobowej egzystencji, a z nią kondycji egzystencjalnej na każdym etapie w biegu życia: od dzieciństwa aż po starość. Pojemna kategoria wsparcia identyfikowana z terminem pomocy, szeroko eksploatowana w obrębie pedagogiki społecznej, kieruje uwagę na pojęcie pomocy społecznej, która zdaniem Heleny Radlińskiej zapewnia możność utrzymania i podnoszenia kultury, spożytkowania wszystkich sił ludzkich; uruchamia dorobek, usprawnia prace nadające treść dążeniom; dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co zostało uznane za dobro1. Klasyczny rezerwuar pomocy ujęty w powyższym opisie nie ogranicza się do pomocy instrumentalnej, a wkraczając w świat ludzkiego dobra, kieruje ku uniwersalnej wartości dobra etycznego. Dobro może być więc pojmowane, jako ostateczny (etyczny) cel wszelkich działań pomocowych, stojących w centrum zainteresowania sił społecznych udzielających wielowymiarowego wsparcia. Mikołaj Winiarski uwzględniając preferowane atrybucje pomocy i pomocy w rozwoju sytuuje wsparcie w perspektywie relacji międzypodmiotowej o charakterze społeczno-socjalno-edukacyjnym, gdzie istotę pomocy opisuje się za pomocą: podmiotowości, ukierunkowania aksjologicznego, działalności, sytuacji życiowej, interakcji, kontekstu środowiskowego2. W tak ujętym opisie pomocy podmiotami świadczącymi i odbiorcami mogą być osoby pojedyncze, grupy społeczne, wspólnoty i społeczności, a nawet społeczeństwa i podmioty instytucjonalne, zaś adresatami świadczeń są podmioty osobowe, będące w trudnej sytuacji życiowej, problemowej, stresogennej, niosącej zagrożenia w ich biegu życia3. Ukierunkowanie aksjologiczne przybiera tu dwa wymiary: a) egzystencjalny – przywrócenie i zachowanie samodzielności życiowej oraz zapewnienie odpowiedniego standardu życia podmiotowi wspomaganemu; b) edukacyjno-rozwojowy – odnoszący się do jednostek, grup społecznych, całych społeczności i dotyczący różnych sfer rozwoju tj. somatycznego, społecznego i kulturalnego

H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1961, ss. 238-239. M. Winiarski, Dylemat relacji pojęć „wsparcie” i „pomoc” w przestrzeni działań prorodzinnych – wewnętrznych i zewnętrznych, w: E. Kantowicz, M. Ciczkowska-Giedziun, L. Willan-Horla (red.), Wielowymiarowość wsparcia współczesnej rodziny polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2015, s. 30. 3 Ibidem. 2

O POTRZEBIE POMOCY I WSPARCIA W BIEGU ŻYCIA Z PERSPEKTYWY EGZYSTENCJALNEJ  REFLEKSJE PODSUMOWUJĄCE

poprzez tworzenie odpowiednich warunków ku temu4. Relacja pomocy obiektywizuje się w określonym środowiskowym kontekście społeczno-kulturowym, ponieważ w nim osadzony jest i funkcjonuje zarówno podmiot pomocy potrzebujący, jak i podmiot świadczący tę pomoc, stąd wniosek o środowisku jako znaczącym potencjale sił społecznych w zmaganiu z różnymi zagrożeniami ludzkiej egzystencji5. Z perspektywy teoretycznej wsparcie sięgające do postulatu interdyscyplinarności naukowej pozwala z jednej strony przezwyciężyć moc jednostronnych, z zasady niepełnych ujęć, z drugiej zaś umożliwia udzielanie pomocy i wsparcia o charakterze holistycznym, obejmującym całość egzystencji jednostki w biegu jej życia. Ważne jest zatem pojmowanie samego człowieka jako złożonego bytu biologicznego, psychicznego oraz duchowego, którego egzystencja przebiega w zróżnicowanych przestrzeniach i aspektach (społecznych, socjoekonomicznych, kulturowych, edukacyjnych, egzystencjalnych). U źródeł tak pojmowanej całościowej koncepcji wsparcia leżą istotne założenia teoretyczne mieszczące się m.in. w ramach psychologii life-span jako ogólnej orientacji oraz perspektywy teoretycznej, w ramach której przyjmuje się założenia dotyczące rozwoju człowieka: 1) który jest procesem trwającym przez całe życie jednostki (long-life process), od momentu poczęcia aż do śmierci; 2) ma charakter wielowymiarowy i wielokierunkowy (zmiany progresywne, jak i regresywne); 3) cechuje się intraindywidualną plastycznością; 4) przebiega w zmieniającym się świecie (co wzbogaca, komplikuje oraz indywidualizuje mechanizmy ludzkiego rozwoju); 5) jest „współdeterminowany” przez wiele czynników (m.in. transformacje polityczne i ekonomiczne, niepokoje społeczne, wojny, zmiany w modelu rodziny, czynniki pozanormatywne)6. W koncepcji wsparcia udzielanego jednostce w sytuacjach trudnych, stresogennych, a niejednokrotnie traumatycznych, poznanie człowieka wraz z jego możliwościami rozwojowymi, może być wykorzystywane zarówno w opcji wsparcia systemowego (polityka społeczna, poradnictwo, edukacja, zdrowie), jak i oddolnych działaniach jednostkowych (organizacje pozarządowe). Uważna diagnoza dotycząca wybranych obszarów niewydolności, trudności i niemocy egzystencjalnej wymagających pomocy i wsparcia, nie ograniczając się do wskazania niedostatków i rosnących potrzeb w obszarze stosowanych narzędzi i form wsparcia, koncentrująca się na propozycjach teoretycznych oraz rozwiązaniach praktycznych, w tym oddolnych inicjatywach obywatelskich, stanowi ważną odpowiedź na problemy współczesnego człowieka. Ważną rolę w tego rodzaju działaniach pełni zróżnicowana oferta wsparcia skoncentrowana na niwelowaniu negatywnych skutków traumy i anomii społecznej, podejmowana m.in. na bazie ratownictwa, poradnictwa i psychoterapii w kluczowych obszarach egzystencji tj.: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, rodzina. 4

Ibidem. Ibidem. 6 M. Straś-Romanowska, I Konferencja Psychologów Life-Span: między psychologią rozwojową a psychologią rozwoju, w: „Przegląd Psychologiczny” 2001, tom 44, nr 1, ss. 93-103. 5

203

204

JOLANTA SPĘTANA

Coraz większego znaczenia nabiera także kwestia profilaktyki społecznej oraz psychoprofilaktyki i profilaktyki zdrowia, zwłaszcza wobec negatywnych zjawisk i trendów, ujawnianych i sygnalizowanych jako potencjalne źródło wielu spośród istniejących problemów społecznych, destabilizujących jakość życia, ogólną orientację życiową i poczucie dobrostanu. W ramach propozycji całościowego wsparcia, obejmującego różne sfery funkcjonowania człowieka w tym m.in. społeczny, zdrowotny i egzystencjalny, ważnym modułem jest również zaangażowanie w zróżnicowane formy edukacji całożyciowej (permanentnej) będącej wartością ponadczasową i priorytetową, a zarazem odpowiedzią na wielowymiarowe przeobrażenia współczesnego świata. Równie istotnym wydaje się lokowanie źródeł wsparcia we wspólnotach o charakterze nieformalnym i pozaformalnym, w obrębie których istnieje możliwość zaspokojenia wielu potrzeb, w tym również potrzeb wyższych – egzystencjalnych. Indywidualne możliwości regulowania i rozwiązywania powstałych w biegu życia napięć i trudności, na bazie kapitału umiejętności własnych, stanowią bowiem ważny zasób jednostki, który może być rozwijany i rozbudowywany np. poprzez edukację, autoedukacje, dokształcanie, budowanie sieci wsparcia. Stworzenie całościowej i spójnej koncepcji wsparcia z uwzględnieniem różnorodnych orientacji teoretycznych, zasygnalizowanej tu, a wymagającej rozwinięcia i uszczegółowienia, przyczynia się do praktycznego wdrażania konkretnych działań zaradczych, pozwala projektować perspektywiczne plany i rozwiązania pomocowe, a także podnosić skuteczność stosowanych rozwiązań. Ważnym zadaniem w ramach tak pojmowanej koncepcji wsparcia jest zebranie całościowych informacji zwrotnych dostarczających wiedzy na temat wielowymiarowych uwarunkowań, przebiegu oraz skuteczności pomocy i wsparcia m.in. odwołując się do statystyk, raportów, badań empirycznych, programów wdrożeniowych, projektów badawczych. Jednym z uzupełniających źródeł tejże wiedzy może być opisywana w naukach społecznych narracja, jako opowieść indywidualna, tekst kultury, a także uniwersalny, powszechny sposób komunikowania się, w ramach którego przedmiotem zainteresowania jest podstawowy fakt antropologiczny w postaci przeżywanego życia, jako złożonej i dynamicznej całości7. Refleksje wokół ciągłej potrzeby dookreślania kategorii pomocy, wsparcia oraz problemów społecznych, a więc analiz i rozważań na kanwie wiedzy z zakresu tradycyjnie pojmowanych nauk społecznych i humanistycznych, rzucają nowe światło na osobową egzystencję człowieka współczesnego w biegu jego życia. Pomoc ta dotyczyć powinna również, a może przede wszystkim, sfery egzystencjalnej, chroniąc ją przed ekstremalną wersją egzystencjalnej opresji i bezradności oraz wyniszczającymi i degradującymi ludzkie życie zjawiskami kryzysowymi tj.: pustka, niedobór sensu 7

M. Straś-Romanowska, Psychologia wobec małych i wielkich narracji, w: M. Straś-Romanowska, B. Bartosz, M. Żurko (red.), Psychologia małych i wielkich narracji, Wydawnictwo Psychologii i Kultury Eneteia, Warszawa 2010, ss. 21-23.

O POTRZEBIE POMOCY I WSPARCIA W BIEGU ŻYCIA Z PERSPEKTYWY EGZYSTENCJALNEJ  REFLEKSJE PODSUMOWUJĄCE

i motywacji8. Wieloznaczne kategorie pomocy i wsparcia nabierają tym samym znaczenia uniwersalnego i wpisują się w postulat humanistycznej kultury bycia, w której pomoc potrzebującym jest wyrazem ochrony dogmatu godności każdego człowieka wraz z jego osobową egzystencją.

R. Kwaśnica, Dyskurs edukacyjny po inwazji rozumu instrumentalnego. O potrzebie refleksyjności, Dolnośląska Szkoła Wyższa, Wrocław 2014, s. 89.

205