Wychowanie a sens życia. Człowiek w obliczu dylematów egzystencjalnych

OKL_Wychowanie a sens zycia_DRUK6.indd 1

04-08-2018 13:45:00

Jolanta Spętana

Wychowanie a sens życia Człowiek w obliczu dylematów egzystencjalnych

Kraków 2018

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 3

08.08.2018 07:10:06

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018

Recenzent: prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Joanna Dąbrowska Fotografia wykorzystana na okładce: pixabay.com Redakcja i korekta zleceniodawcy

Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej oraz Fundacji Edukacja w Środzie Wielkopolskiej

ISBN 978-83-8095-481-6 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 4

08.08.2018 07:10:06

Spis treści Wstęp ................................................................................................................................ 9 Rozdział I O zastosowaniu kategorii badawczej i teorii sensu życia z perspektywy interdyscyplinarnej – wprowadzenie w obszar i metodę badań ................................................................................................................ 15 Rozdział II Osoba w horyzoncie sensu życia a wychowanie ..................................................... 69 1. Pytanie o człowieka i sens istnienia ................................................................ 69 2. Ogólne znaczenie słowa „sens” i pojęcie sensu życia .................................. 77 3. Problem sensu życia według wybranych typologii i koncepcji poznawczych a wątek edukacji .................................................... 82 4. Sens życia na przestrzeni dziejów w wybranych kontekstach teoretycznych ....................................................................................................... 90 5. Zagadnienie sensu życia w świetle opracowań psychologicznych a kwestia wychowania ...................................................... 98 Rozdział III Oblicza „bolesności istnienia” a przestrzeń niedoborów sensu życia ................ 109 1. Historyczne i społeczne uwarunkowania kryzysu sensu Współczesność spod znaku pustki, apatii i alienacji ................................... 109 2. Egzystencjalne wymiary deficytów sensu życia młodzieży i kwestia lęku ........................................................................................................ 118 3. Drogi dookreślania sensów jednostkowych Szyfry egzystencji młodości .............................................................................. 131 4. Cierpienie i śmierć: bezsens czy sens życia ukryty? .................................... 137

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 5

08.08.2018 07:10:06

6 Spis treści Rozdział IV Sposoby usensawniania życia próbą przełomu w pojmowaniu człowieka jako bytu poza sensem ................................................................................................... 147 1. Logoterapia oraz analiza egzystencjalna O metodzie przywracania sensu życia w ujęciu Viktora Frankla ............. 147 2. Sens życia w kontekście dylematu alfa Józefa Kozieleckiego ..................... 156 3. Przestrzeń aktywności nadających sens ludzkiemu istnieniu ................... 161 4. Wiara i religia w procesie usensawniania życia ............................................ 167 5. Aksjologia a nadawanie sensu życia Koncepcja trojakiej struktury wartości Kazimierza Popielskiego ............ 174 Rozdział V Sens życia na tle przeobrażeń współczesnego świata ............................................. 185 1. Społeczeństwo czasu wielkiej zmiany O aksjologicznej „bezdomności” sensu jako istotnym problemie badawczym .............................................................. 185 2. Filozoficzne dezaktualizacje pojmowania sensu życia ................................ 194 3. Postrzeganie osoby w ramach współczesnych analiz teoretycznych a sens życia. Szkic do portretu osamotnionego indywidualisty ................ 198 4. Postmodernistyczne dylematy tożsamościowe a poszukiwanie integralnego modelu wychowania (do sensu życia) ..................................... 207 Rozdział VI Edukacja i wychowanie w otoczeniu wyznaczającym sens życia Kwestia środowisk znaczących i sensotwórczej roli pedagogiki .......................... 217 1. Sens życia w horyzoncie wychowania Życie jako zadanie ................................................................................................ 217 2. Sensotwórcze aspekty spotkania, komunikacji i języka a relacja wychowawcza ....................................................................................... 225 3. Osoba na drodze poszukiwań sensu ............................................................... 231 4. Sens życia percypowany w środowisku rodzinnym O zagadnieniu wskazywania drogi w dialogu międzypokoleniowym ...................................................................... 239

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 6

08.08.2018 07:10:06

Spis treści

7

Rozdział VII Ku odbudowie idei człowieczeństwa Personalistyczna wykładnia pedagogiki a sens życia .............................................. 251 1. W trosce o personalistyczny kontekst wychowania Relacja „ja – ty” i jej odniesienie do kategorii sensu ..................................... 251 2. Relacyjna koncepcja człowieka w pedagogice jako podstawa ujmowania sensu życia na gruncie personalizmu ........................................ 261 Podsumowanie ................................................................................................................. 271 Bibliografia ........................................................................................................................ 275 Wykaz schematów i tabel .............................................................................................. 295

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 7

08.08.2018 07:10:06

Wstęp Problem sensu życia stanowiący płaszczyznę porozumienia na historycznej arenie dziejów człowieka, wewnątrz której istnieje nieusuwalne miejsce dla określenia konstytutywnych racji istnienia osoby, wykraczających poza ramy determinizmu i psychologizmu, ze szczególną wyrazistością dochodzi do głosu w kolejnych pokoleniach młodej generacji predestynowanej do poszukiwania odpowiedzi na pytania i dylematy egzystencjalne1. Wprzęgnięty w wybory drogi życiowej młodości, znaczonej tłem szeregu dyslokacji tożsamościowych, niezmiennie uobecnia on swoją postać w dyskursie filozoficznym, który z czasem – wraz z rozwojem nauk humanistycznych i społecznych – ewoluował na kolejne dyscypliny wiedzy, by znaleźć się w polu zainteresowania nauk o wychowaniu.

Pytania o sens życia konstruowane na intelektualnym poziomie ukonstytuowania własnej egzystencji w świecie, odnoszone do pozaintelektualnej sfery bytu zakorzenione są zarówno w sferze praxis, jak i transcendentnej sferze wykraczającej poza empiryczne ramy doświadczenia, stąd należy je rozpatrywać w szerokim horyzoncie interdyscyplinarnym. Jeśli bowiem, jak to ujął H.-G. Gadamer, nowoczesna nauka odniosła niezaprzeczalny tryumf, a naukowe przesłanki kultury, w przekonaniu współczesnego człowieka, w sposób oczywisty przenikają jego świadomość istnienia, to ludzka myśl koncentruje się ciągle na pytaniach, na które szuka odpowiedzi2, gdyż nie jest w stanie zagwarantować nośnego sensu życia, wartości i celów zatrzymujących napór pytań: „po co?”, „dokąd?”, „dlaczego?”.

W warunkach szerzącego się sceptycyzmu i nihilizmu, pustki wewnętrznej i bezradności, coraz trudniej odkrywać ponowoczesnemu człowiekowi sens własnej egzystencji i cel ludzkiej historii3. Jak mówi M. Lurker, po oświeceniowych i pozytywistycznych prądach ostatnich dwóch stuleci, abstrahujących wokół wiedzy opartej na konkretach, wiedzy faktograficznej, coraz częściej uznanie znajduje 1 Zob. J. Kupperman, Ethics and Qualities of Life, University Press, Oxford 2007. Zwłaszcza rozdział I “Existential choices and dislocations”.

2 H.-G. Gadamer, Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000, s. 65.

3 J. Mariański, Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1998, s. 22.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 9

08.08.2018 07:10:06

10 Wstęp wiedza dająca się zaklasyfikować w obrębie wiedzy semantycznej, nie zawsze pozwalającej się wymierzyć, przyporządkować kategoriom logicznym, a tym samym wskazać na sens ukryty za ideami4.

Egzystencjalny charakter pytań o sens życia5 wykracza daleko poza ramy chaosu kulturowego, cywilizacji informacyjnej oraz ewolucji ocen i głębokich przewartościowań w świecie postaw etycznych, wyznaczających horyzont potrzeb współczesnego młodego pokolenia. Powyższe refleksje nabierają szczególnego znaczenia w wymiarze wzrastającego stopnia komplikacji otaczającej rzeczywistości oraz licznych przeobrażeń powstałych na społecznym i cywilizacyjnym tle, które nie pozostają bez oddźwięku w polu edukacyjnych i wychowawczych poszukiwań. W połączeniu z dylematami młodej mocy życia, przynosi to młodzieży wyjątkowo trudne zadanie budowania własnej tożsamości poprzez kształtowanie osobowych i społecznych wartości nadających generalny sens życiu6 na zróżnicowanym i wieloaspektowym gruncie odniesień.

Przeobrażenia i zmiany o charakterze cywilizacyjnym, kulturowym i gospodarczym, umożliwiają zarazem wszechstronny rozwój i edukację, otwierają nowe perspektywy życiowe, pozwalają na podejmowanie wyzwań w obszarze kształcenia i oświaty, a także motywują do tworzenia mobilnych układów funkcjonalnych i wytyczania nowych ścieżek edukacyjnych. Kształtujący się etos społeczny i kulturowy stwarza szansę pozytywnych przemian w systemach uznawanych wartości egzystencjalnych, przede wszystkim w kierunku poszerzenia horyzontu indywidualnych preferencji o wartości moralne oraz wyzwalania się dążeń i aspiracji wychodzących poza syndrom afiliacyjno-indywidualny7. W połączeniu z możliwościami oddolnego niwelowania negatywnych skutków zmiany społecznej, oznacza to wielopłaszczyznowy rozwój młodej generacji, uwzględniający przekraczanie cyklów życiowych, uwarunkowań socjoekonomicznych i psychospołecznych, jak i zaspokajanie egzystencjalnych potrzeb wyższego rzędu. Niedosyt, jaki staje się udziałem człowieka zaangażowanego w zaspokajanie potrzeb wyższych, otwiera przed nim perspektywę potrzeby sensu, przygotowuje na moment akceptacji własnej niewystarczalności w zakresie rozwoju i twórczości, a jednocześnie tęsknoty do pełni w zakresie prawdy, dobra i piękna8.

4 M. Lurker, Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994, s. 9.

5 M. Holmberg, Narrative, Transcendence and Meaning. An essay on the question about the meaning of life, “Studia Philosophiae Religionis”, Uppsala 1994, s. 100 i nast.

6 Por. J. Mariański, W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Wydawnictwo KUL, Lublin 1990.

7 J. Mariański, Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej, op. cit., s. 11.

8 E. Sujak, ABC psychologii komunikacji, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s. 57.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 10

08.08.2018 07:10:06

Wstęp

11

Odnoszone tu do rozwoju, dążenie do zbudowania siebie, o którym pisze R. Rorty, polegać może na poszukiwaniu więzi między własną kulturą, a kulturą minionego okresu9, a zarazem zaprzeczać indyferentnemu ja, diagnozowanemu przez T.W. Adorno10. Potencjał ogólnorozwojowy młodego pokolenia bazujący zarówno na kapitale kulturowym, społecznym, jak i zasobach jednostkowych, zdaje się tym samym coraz wyraźniej akcentować potrzeby twórczej adaptacji i pasji rozwoju, jak i odsłaniać kondycję egzystencjalną młodości. Zarówno bowiem nowe ruchy społeczne, przełom informacyjny, jak i postęp w dziedzinie kształcenia i formacji młodego pokolenia nie odcinają od fundamentalnych pytań o sens egzystencji, tym samym sfera ta jest nadal esencjalnie usankcjonowanym obszarem, którego negacja prowadziłaby do zaprzeczenia racji istnienia człowieka jako bytu wychylonego ku sensowi, nazwanego „wszechobejmującym”11. W tym złożonym kontekście wpływów i uwarunkowań coraz silniej zarysowuje się potrzeba zwrócenia wnikliwej uwagi na rangę zagadnień egzystencjalnych, w tym przede wszystkim na potrzebę wskazywania i rozpoznania obszarów sensotwórczych, jako obszarów związanych z zagrożeniami, jak również szansami, co wiąże się z postrzeganiem osoby jako bytu relacyjnego, którego ujęcie w ramach orientacji personalistycznej pozwala na holistyczne uwzględnienie jego noetycznej (duchowej) struktury.

Człowiek w obszarze egzystencjalnych dookreśleń staje zatem w polu zainteresowania złożonej, interdyscyplinarnej refleksji wpisującej się w dyskurs współczesnych nauk teoretycznych i praktycznych. W efekcie zróżnicowane, wielopłaszczyznowe konteksty zagadnienia sensu życia, odsyłając źródłowo do filozofii, psychologii, socjologii i antropologii, kierują uwagę ku obszarom pedagogiki, oświaty i wychowania, a także wskazują na potrzebę wzmacniania kondycji egzystencjalnej, odnoszonej do pojemnych kategorii zdrowia, psychoprofilaktyki i psychoterapii. Analiza zagadnienia sensu egzystencji nabiera w konsekwencji charakteru uniwersalnego, w którym horyzont edukacyjny staje się jednym z niezbędnych odniesień, głównie ze względu na mediacyjną rolę, jaką pełni edukacja pomiędzy młodym człowiekiem, a jej aktualnym otoczeniem, czego dowodzi A. Konior12. W tym kontekście wyzwanie, jakie stoi przed edukacją jest niebagatelne, ponieważ progres od charakteru opresyjnego, negatywnych wzmocnień oraz niedostosowanych do bieżących potrzeb rozwiązań systemowych, w kierun 9 R. Rorty, Filozofia a zwierciadło natury, Wydawnictwo Spacja, Fundacja Aletheia, Warszawa 1994, s. 319.

10 T.W. Adorno, Dialektyka negatywna, PWN, Warszawa 1986, s. 509.

11 Por. W. Stróżewski, Byt i sens, w: R. i I. Ziemińscy (red.), Byt i sens. Księga pamiątkowa VII Ogólnopolskiego Zjazdu Filozoficznego w Szczecinie 14–18 września 2004 roku, op. cit., s. 23.

12 A. Konior, Edukacja a sens bycia, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań – Leszno 2007, s. 11.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 11

08.08.2018 07:10:06

12 Wstęp ku edukacji uwzględniającej potrzeby egzystencjalne i wychowującej do doświadczania sensu życia, jawi się jako zadanie wieloaspektowe i wymagające zarówno jednostkowej świadomości, społecznego uczestnictwa, jak również refleksji metafizycznej.

Wychowanie i edukacja młodego pokolenia do doświadczenia sensu życia i kreowania własnej drogi życiowej na podstawie podejmowanych wyborów, pamiętając o wysokim stopniu odpowiedzialności społecznej, jakim obdarzone jest to zadanie, podniesione jest tym samym do rangi powołania i może być rozpatrywane w kategoriach zawodu niemożliwego, który w ramach wszelkich działań o charakterze wychowawczym składa się na budowanie etosu pedagoga. Społeczny wymiar dojrzewania do finalizowania zdolności i potencjalności, które realizują się na tej drodze, wyznaczony został ugruntowaną na arenie nauk społecznych linią opisu pedagogiki. Wieloparadygmatowość i wieloaspektowość pedagogicznego rozpatrzenia zarówno pozwala ujmować potrzeby rewitalizacji, kompensacji i wspomagania na szerokim polu oddziaływań wychowawczych, jak i wskazuje na konieczność wychowania do doświadczania sensu życia.

Niniejsza praca, stanowiąc studium teoretyczne zagadnienia sensu życia, wpisuje się w refleksję nad teoretycznymi podstawami współczesnych nauk kulturowych, a prowadzone w niej rozważania lokują się w obrębie nurtu personalistycznego, którego istotą jest podkreślanie znaczenia fenomenu duchowości uwzględnianego w naukach kulturowych13. Badania nad problemem sensu życia w odniesieniu do młodego człowieka doby ponowoczesnej, odnosząc się do sfery wychowania rozumianego jako „stawanie się”, mają na celu ukazanie możliwości zastosowania kategorii pojęciowej sensu życia oraz teorii sensu życia w interdyscyplinarnym obszarze pedagogiki, a tym samym możliwość wzajemnego przenikania teorii z zakresu pedagogiki, filozofii i psychologii, aby dowieść komplementarności wymienionych nauk. W charakterystycznym dla pedagogiki podejściu wielopłaszczyznowym, filozofia, której zwykło się przypisywać pierwszeństwo we wskazywaniu sensu, kooperuje tu z wiedzą z zakresu nauk o wychowaniu, a także psychologią, socjologią, teologią czy antropologią, aby współtworzyć wspólny obszar badawczy, z jego centrum w postaci osoby. U źródeł myśli pedagogicznej leżą bowiem filozoficzne rozważania o istocie człowieczeństwa, egzystencji ludzkiej w stale rozwijającej się cywilizacji, a ich konkretyzacja zawierająca się 13 Szerzej w kwestii miejsca i konsekwencji obecności pedagogiki wśród nauk kulturowych (nauk o duchu) patrz m.in. w: K. Ablewicz, Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w pedagogice, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1994; D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006; A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo PAT, Kraków 1987.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 12

08.08.2018 07:10:06

Wstęp

13

w odwiecznym pytaniu: kim jest człowiek? odsyła zarówno do współczesnych filozoficznych kierunków antropologicznych, jak i znajduje wyraz w analizach, refleksjach i badaniach prowadzonych przez pedagogów14.

Relacyjny i komunikacyjny wymiar wychowania oraz szerzej – egzystencji ludzkiej, a szczególnie towarzyszące im podejście humanistyczne, wnosząc do współczesnego klimatu badań pedagogicznych problem sensu życia, ukazują zatem nowy obszar aktualnych zagadnień, którym pedagogika poświęca coraz bardziej skoncentrowaną uwagę. Dlatego, jak podkreślają w swych pracach m.in.: J. Mariański, M. Kubinowski, K. Popielski, M. Nowak, J.T. Michalski, a także A. Konior, w przestrzeni badań pedagogicznych uwzględniających usensawnianie życia i działalności ludzkiej, tak istotne jest, aby pedagogika zorientowana humanistycznie i personalistycznie ukierunkowywała badania na kategorie sensu i znaczenia15. Istotą tak pojmowanej pedagogiki jest podejście, w którym wyraża się troska o wartość danego człowieka jako indywiduum i jakość jego szczególnej egzystencji, czyli zainteresowanie sensem jego życia16. Jeżeli zaś działalność wychowawcza jest wyrazem troski człowieka, o jego duchowe trwanie oraz przynależność do ludzkiej wspólnoty kulturowej (głównie w kategoriach konstytuowania wartości etycznych), to uzasadnionym jest tu zastosowanie metod badawczych, które w jak najszerszym stopniu umożliwią odsłonięcie i poznanie prawdy przedmiotu w charakterystycznym dla niego kontekście17. Stąd podejście fenomenologiczne oraz hermeneutyczne w warstwie metodologicznej wyznacza niezbędną drogę do interpretacji i rozumienia sensu życia, w ramach których dotarcie do podstawowego, nieredukowalnego fenomenu sensu jest jednym z wiodących zadań. Kluczowe dla publikacji zagadnienie sensu życia jest wprzęgnięte w zakres założeń pedagogiki hermeneutycznej i pedagogiki fenomenologicznej, zgodnie z założeniami których, wychowanek w procesie wychowawczym za pomocą realizacji wartości rozpoznaje, kreuje i wyznacza sens swego życia.

Problem sensu życia w nawiązaniu do wiodącej w opracowaniu koncepcji Viktora Frankla, w myśl której sens życia stanowi podstawowy dynamizm jednostki, uwarunkowany wartościami i celami, pozwala na odczytanie osoby jako 14 A. Horbowski, Bogdan Suchodolski o wychowaniu i edukacji ustawicznej, w: „Nauczyciel i Szkoła” 2008, nr 3–4 (40–41), s. 31.

15 D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 9.

16 J. Łysek, O podstawach kreowania racjonalności hermeneutycznej w pedagogice, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998, s. 101. Szerzej na temat zagadnienia sensu życia jako problemu badawczego pedagogiki: J. Spętana, Sens życia jako problem badawczy we współczesnej pedagogice, w: J. Spętana, D. Domagała, V. Drabik-Podgórna (red.), Filozoficzne implikacje w pedagogice.

O sensie życia, edukacji i wychowaniu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2015.

17 J. Łysek, O podstawach kreowania racjonalności hermeneutycznej w pedagogice, op. cit., s. 101.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 13

08.08.2018 07:10:06

14 Wstęp bytu zorientowanego na sens18. Swoistość założeń metodologicznych, jakie zastosowano w publikacji źródłowo podyktowana jest założeniami fenomenologii i hermeneutyki, zaliczanych do jakościowej orientacji badawczej, wraz z podstawowymi kategoriami badawczymi w postaci rozumienia oraz interpretacji.

Całościowy horyzont metodologiczny, w którym zaprezentowano szczegółowy przebieg procesu badawczego włączając problem sensu życia do kategorii form symbolicznych oraz rozpatrując go w wyznaczonych na użytek pracy perspektywach badawczych, ujęty został w postaci odrębnego rozdziału.

Praca nad zagadnieniem sensu życia, była z założenia próbą zebrania i syntezy na tyle szerokiego spektrum wiedzy, aby jej efekty stały się podstawą do wykorzystania ich w praktyce wychowawczej i pedagogicznej, ku czemu ma służyć opracowanie zarysu programu wychowawczego uwzględniającego potrzebę sensu życia. Dorobek naukowy wybitnych osobowości humanistyki i fenomen nauki dowodzą w tym kontekście istnienia tego rodzaju powołania, jakim jest wskazywanie drogi młodej generacji na mocy tworzenia teorii naukowej, co w przełożeniu na praktykę edukacyjną wyraża się wskazywaniem sensu, wartości i rangi życia, będących cechami atrybutywnymi każdego istnienia. Prezentowane refleksje mogą być dzięki temu lokowane w szerokim nurcie humanistyki wspartej o ducha personalizmu, co pozwala edukację i procesy z nią związane ujmować w nowym świetle, jako przestrzeń działania społecznego, w której sens życia jest uwzględniany, kreowany i wskazywany, by na tej drodze nasycać środowisko wychowawcze wartościami sensotwórczymi i tym samym edukować oraz wychowywać młodzież do doświadczania sensu życia.

*** Publikacja powstała dzięki pomocy i wsparciu promotora pracy doktorskiej, będącej podstawą niniejszego opracowania, prof. dr. hab. Tadeusza Frąckowiaka, ku któremu kieruję wspomnienia oraz wdzięczność. Podziękowania składam recenzentowi prof. zw. dr. hab. Zbyszkowi Melosikowi, dzięki któremu praca zawdzięcza swój ostateczny kształt. Wyrazy wdzięczności pragnę skierować rów­nież do władz Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej oraz Fundacji Edukacja ze Środy Wielkopolskiej za sfinansowanie książki, a także do Osób, których cenne uwagi, pytania, inspiracja i wsparcie towarzyszyły na drodze jej powstawania.

18 Por. V. Frankl, Homo patiens. Logoterapia i jej kliniczne zastosowanie. Pluralizm nauk a jedność człowieka. Człowiek wolny, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1984 oraz idem, Das Leiden am sinnlosen Leben. Psychoterapie für heute, Herder, Wien 1983.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 14

08.08.2018 07:10:07

Podsumowanie Teoretyczna diagnoza sytuacji egzystencjalnej młodego człowieka, ze szczególnym odniesieniem do problemu sensu życia stanowi próbę zwrócenia uwagi na zakres zagadnień, jakie w praktyce i teorii pedagogicznej stają się współcześnie wyrazem troski o kondycję egzystencjalną generacji wstępującej. W rzeczywistości o niebywale wysokim wskaźniku rozwoju i przeobrażeń cywilizacyjnych szereg sytuacji utrudnia stabilny rozwój osobowościowy, prowadzi do dezintegracji egzystencjalnej, moralnej i psychicznej, a w efekcie powoduje zachwiane poczucie sensu życia, przekładające się na życiowe wybory młodości. Kluczowym zadaniem jest tu udzielenie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób kreować rzeczywistość wychowawczą, aby nosiła ona miano sensotwórczej?

Problem sensu życia młodzieży w wymiarze wychowawczym i edukacyjnym niezmiennie wprzęgnięty w rzeczywistość określaną przez narastające problemy czasu transformacji, postmetafizyczne myślenie opatrzone pustką duchową oraz postmodernistyczne niedookreślenia, wraz z dominantą kultury masowej konsumpcji, wolnością przejawiającą się zniewoleniem, a także niemocą aksjologiczną, fundują tu szeroki kontekst rozpatrzeń i odniesień pozwalających uchwycić wymiar permanentnej zmiany i fragmentaryczności, w jakim koegzystuje młody człowiek doby ponowoczesności. Zarazem postęp cywilizacyjny wyrażający się na polu nauki, techniki i kultury umożliwia zarówno ekspansję ekonomiczną, powszechny dostęp do edukacji, informacji i rynku pracy, jak i wyzwala liczne i wszechstronne możliwości rozwoju młodzieży, co w zestawieniu z nieograniczoną mobilnością przyczynia się do zmian na poziomie stylu i jakości życia, a w konsekwencji poszerzania szans życiowych. W tak zróżnicowanym horyzoncie uwarunkowań fakt wzrastającego zainteresowania przestrzenią dylematów egzystencjalnych młodej generacji, wyrażający troskę o jej dobro znaczone wagą odpowiedzialności, zdaje się wydobywać z przestrzeni teoretycznego dyskursu współczesnych nauk społecznych, niezbędne wytyczne odnośnie praktyki edukacyjnej i wychowawczej, co pozwala mieć nadzieję, że sfera pedagogicznej praxis będzie oddolnie kształtowana i kreowana „do” doświadczania sensu życia.

Zakres rozstrzygnięć w płaszczyźnie wychowawczej, opiekuńczej i edukacyjnej stanowiących odpowiedź na potrzebę sensu życia zawiera się w działaniach

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 271

08.08.2018 07:10:18

272 Podsumowanie skierowanych na ujawnianie i wydobywanie twórczego potencjału, zdolności i predyspozycji tkwiących w młodości, uwarunkowanych czynnikami środowiskowymi, społecznymi, kulturowymi, a także osobowościowymi i rodzinnymi, w obrębie których fakt sensu życia1 zyskuje rangę i znaczenie. Pedagogika ze swoim rezerwuarem tradycji oraz dorobku pokoleń wychowawców i pedagogów, inspirowana duchem personalizmu, stanowi tu niezastąpiony rezerwuar wiedzy i metod pracy opartych na podstawach pedagogiki aksjologicznej respektujących teorię normy personalistycznej i uwzględniającej holistyczny obraz człowieka, w którym potrzeby egzystencjalne koegzystują na równych prawach z psychologicznymi w trosce o całościowy wymiar wychowania, w którym sens życia może być w sposób aktywny kreowany, wskazywany oraz realizowany. W przypadku praktyki wychowawczej i edukacyjnej nie uwzględniającej potrzeby sensu życia, można mówić o rosnącym ryzyku zaburzeń egzystencjalnych i nerwicowych, a w rezultacie zagrożeniu próżnią noologiczną i vacuum egzystencjalnym, stanami depresyjnymi oraz zachowaniami suicydalnymi. Wartości oderwane od bytu stają się wówczas problematyczne, świat przestaje być zrozumiały jako całość, a wychowanek wraz z obaleniem wszelkich autorytetów traci wszelkie znaki przewodnie swej wolności2 warunkujące kryzys „prowadzenia”. Kryzys taki prowadzący do poczucia braku sensu życia odcina się od istnienia V. Frankla „woli sensu”, najgłębiej wyrażającej dynamikę motywacyjną człowieka, gdyż zdrowy człowiek szuka sensu swego życia, potencjalnie tkwiącego w każdej sytuacji życiowej: tworzeniu dzieła, spełnieniu czynu, spotkaniu kogoś, doświadczeniu czegoś, a jeśli trzeba w znoszeniu cierpienia. Tworzy się w ten sposób pewna norma dorastania do zadania oddolnego kształtowania poczucia sensu życia młodzieży, mająca odniesienie do sfery wartości, celów, słowem życia przesyconego działaniami sensotwórczymi, w których aktywizacji czynny udział biorą siły wsparcia społecznego. Norma ta ma szczególne zastosowanie w okresie adolescencji, kiedy obraz świata i siebie kształtowany jest na podstawie całości czynników oddziaływania zewnętrznego, włączając w horyzont wpływów pełen zakres funkcji będących wykładnikiem pedagogiki opartych na rewitalizacji, kompensacji i wspomaganiu młodzieży zagrożonej licznymi negatywnymi zjawiskami, procesami i trendami ogólnospołecznymi, a w konsekwencji podwyższonym ryzykiem utraty sensu życia.

1 Por. M. Holmberg, Narrative, Transcendence and Meaning. An essay on the question about the meaning of life, Uppsala 1994, s. 71 i nast.

2 R. Rudziński, Człowiek w obliczu nieskończoności. Metafizyka i egzystencja w filozofii Karla Jaspersa, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1980, s. 256.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 272

08.08.2018 07:10:19

Podsumowanie

273

Praktycznym sposobem rewitalizacji sfery sensotwórczej jest wprowadzanie wychowanka w aksjologiczną przestrzeń szeregu wartości, w tym także wartości niesamoistnych, dzięki czemu orientacja na poszukiwanie i kreowanie sensu życia ma szansę, aby stać się obowiązującą, zmniejszając ryzyko odczytywania egzystencji młodego człowiek jako bytu poza sensem3. Budowanie sfery sensotwórczej wiąże się również z aktywnością na poziomie psychicznym, duchowym i egzystencjalnym, kreowanej na poziomie aksjologicznego wypełniania życia treścią wartości realizowanych na drodze osobistych doświadczeń m.in. za pomocą wyznaczania celów edukacyjnych, projektu własnego życia, samorozwoju i samodoskonalenia, spotkania z osobami ważnymi dla budowania własnej tożsamości i wypełniania życia wartościami wyższego rzędu (sacrum), budowania trwałych relacji z innymi (rówieśnikami, nauczycielami, członkami rodziny, wspólnot), podejmowania zadań i ról wyznaczonych wiekiem i płcią. Rozumienie wychowanka przez wychowawcę staje się w tym ujęciu jednym z nieodzownych elementów stawiających proces wychowania i edukacji w hermeneutycznym horyzoncie interpretacji, gdzie ranga spotkania ważnych znaczeniowo osób i podjęcia kategorialnych relacji z drugim wyznacza obręb sfery sensotwórczej. Pozwala to wyznaczyć zasadniczy kierunek, w jakim można młodego człowieka „prowadzić”, ku jakim celom budzić jego zainteresowania, na jakie postawy i wartości uwrażliwiać, aby jego życiowe wybory przynosiły odpowiedź w postaci życia odczytywanego jako całość sensowna i wartościowa.

Mediacyjna rola, jaką pełni tu edukacja (pomiędzy jednostką, a jej aktualnym otoczeniem), coraz wyraźniej w swym współczesnym obliczu odchodziłaby dzięki temu od przypisywania jej opresyjnego charakteru oraz takich metod i narzędzi wychowawczych, zaś nowe wyzwania, jakie stawia przed sobą pedagogika, zaświadczając o jej wzrastającej autonomii stawałyby się determinantą funkcjonowania praktyki społecznej, dzięki czemu edukacja przejmowałaby rolę konstruowania i kreowania rzeczywistości społecznej, której wymiarem egzystencjalnym jest sens ludzkiego istnienia4.

Tym samym przestrzeń wychowawcza, jako podstawowe i zasadnicze tło dla rozpatrywania zarysowanych wyżej refleksji, przy przyjęciu założenia o człowieku jako istocie kulturowo-historycznej, dającej wyraz swej niepowtarzalności i autonomiczności w języku, działaniu i dziełach symbolicznych, którego świadomość jest zawsze świadomością czegoś, wychowanie jako rdzeń i zasada ludzkiego historyczno-kulturowego trwania byłoby ściśle związane z wartością, rangą i wszechstronnie kształtowanym poczuciem sensu życia, wpisanym w procesy 3 A. Zachariasz, Człowiek wobec pytania o sens istnienia. Wprowadzenie do antropologii anatelicznej, op. cit., s. 57 i nast.

4 A. Konior, Edukacja a sens bycia, op. cit., s. 11.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 273

08.08.2018 07:10:19

274 Podsumowanie edukacji, wychowania i socjalizacji młodzieży jako społeczności niezmiennie osadzonej w konkretnej niszy kultury, tradycji, wartości, znaków i symboli decydujących o przynależności do wspólnoty sensu życia.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 274

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia Ablewicz K., Doświadczenie naturalne podstawą pedagogiki per se, w: F. Adamski (red.), Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1993.

Ablewicz K., Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w pedagogice, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1994.

Ablewicz K., Hermeneutyka i fenomenologia w badaniach pedagogicznych, w: S. Palka (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998.

Ablewicz K., Miejsce badań fenomenologicznych w poznawaniu sytuacji wychowawczych, w: D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.

Adamski F. (red.), Edukacja – Rodzina – Kultura. Studia w pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Adamski F. (red.), Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1993.

Adamski F. (red.), Wartości – Społeczeństwo – Wychowanie, Studia z pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1995.

Adamski F. (red.), Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Adamski F., Edukacja wobec wyzwań aksjonormatywnego ładu społeczno-moralnego, w: I. Wojnar (red.), Etos edukacji w XXI wieku, Warszawa 2000.

Amery J., Poza winą i karą. Próby przełamania podjęte przez złamanego, Wydawnictwo Homini, Warszawa 2007.

Anzenbacher A., Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo PAT, Kraków 1987.

Apanowicz J., Metodologia nauk, Dom Organizatora TNOiK, Toruń 2003.

Appignanesi R. (red.), Postmodernizm od podstaw, Wydawnictwo Emblemat, Warszawa 2001.

Arendt H., Wola, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1996.

Aster E., Historia filozofii, Wydawnictwo Naukowe PTP, Warszawa 1969.

Augustyn J., O miłości, małżeństwie i rodzinie, Wydawnictwo M, Kraków 2004.

Banaszczyk T., Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II, w: W. Świątkiewicz (red.), W trosce o rodzinę, Societas Scientiis Favendis Silesiae Superioris, Katowice 1994.

Baranowska M.M., Obraz człowieka według Schelera i Ingardena, „Kwartalnik Filozoficzny” 1998, nr 4.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 275

08.08.2018 07:10:19

276 Bibliografia Bauman Z., Nowoczesność wieloznaczna, wieloznaczność nowoczesna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1995.

Bauman Z., Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.

Bauman Z., Płynne życie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007.

Bauman Z., Ponowoczesne wzory osobowe, „Studia Socjologiczne” 2011, nr 1 (200).

Bauman Z., Śmierć i nieśmiertelność. O wielości strategii życia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.

Baumgartner H.M., Rozum skończony. Ku rozumieniu filozofii przez siebie samą, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996.

Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistości, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2004.

Benesch H., Atlas Psychologii, tom 2, Prószyński i S-ka, Warszawa 2003.

Berne E., W co grają ludzie. Psychologia stosunków międzyludzkich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Białobłocki T., Moroz J., Nowina-Konopka M., Zacher L.W. (red.), Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania, WAiP, Warszawa 2006.

Biblia Jerozolimska, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań 2007.

Bieńkowska E., Spór o dziedzictwo europejskie, Wydawnictwo W.A.B, Warszawa 1998.

Bierdiajew M., O przeznaczeniu człowieka, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2006.

Bierdiajew M., Sens twórczości. Próba usprawiedliwienia człowieka, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2001.

Bieszczad B., Spotkanie płaszczyzną wychowania, w: B. Gawlina (red.), Wychowanie. Interpretacja jego wartości i granic, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Binnebesel J., Janowicz A., Krakowiak P. (red.), Jak rozmawiać z uczniami o końcu życia i wolontariacie hospicyjnym, Biblioteka Fundacji Hospicyjnej, Gdańsk 2009.

Birnbacher D., Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999.

Bocheński J., O sensie życia, „Znak” 1982, nr 3.

Bocheński J., Zarys historii filozofii, Wydawnictwo Philed, Kraków 1993.

Bollnow O.F., Existenzphilosophie und Pädagogik. Versuch über unstetige Formen der Erziehung, Verlag, Stuttgart 1962.

Bollnow O.F., Rozumienie krytyczne, w: T. Gadacz (red.), Wokół rozumienia. Studia i szkice z hermeneutyki, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków 1993.

Borowicz R., Współczesna młodzież – pola przedsiębiorczości oraz bezradności i bierności, w: K. Przyszczypkowski, A. Zandecki (red.), Edukacja i młodzież wobec społeczeństwa obywatelskiego, UAM – Edytor, Poznań – Toruń 1996.

Breitkopf B., Profilaktyka wychowawcza, w: T. Pilch., B. Smolińska-Theiss (red.), Pedagogika społeczna – poszukiwania i rozstrzygnięcia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1984.

Brzeziński J., Elementy metodologii badań pedagogicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1996.

Brzózy N., Osoba i więzi rodzicielskie w problematyce sztucznej prokreacji, w: M. Jędraszewski (red.), Filozofia chrześcijańska. Osoba i jej relacje, UAM WT, Poznań 2004.

Buber M., Opowieści Chasydów, Wydawnictwo W Drodze, Poznań 1986.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 276

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia

277

Buber M., Problem człowieka, Fundacja Aletheia – Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1993.

Byrska J., Wizerunek człowieka we współczesnym prawie w myśli Ernsta-Wolfganga Böckenfördego, w: C. Piecuch (red.), Kondycja człowieka współczesnego, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2006.

Cackowski Z., Człowiek jako podmiot działania praktycznego i poznawczego, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1979.

Cackowski Z., Trud i sens ludzkiego życia, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1981.

Carr A., Depresja i próby samobójcze młodzieży. Próby przeciwdziałania i reagowania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.

Chauvin R., Bóg uczonych, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1965.

Chojniak A., Człowiek i sens. Frankla koncepcja autotranscendencji, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2003.

Cichocki M., Ciągłość i zmiana. Czy konserwatyzm może być rewolucyjny?, Biblioteka Więzi, Warszawa 1999.

Ciczkowski W. (red.), Prace promocyjne z pedagogiki. Skrypt dla uczestników seminariów: licencjackiego, magisterskiego i doktoranckiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000.

Cioran E., Na szczytach rozpaczy, Oficyna Literacka, Kraków 1992.

Cioran É.M., Z nie wydanych zeszytów, „Zeszyty Literackie” 1998, nr 3.

Clement O., Taize: szukanie sensu życia, Wydawnictwo W Drodze, Poznań 1999.

Csikszentmihalyi M., Przepływ. Jak poprawić jakość życia. Psychologia optymalnego doświadczenia, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 1996.

Czapów C., Rodzina a wychowanie, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1968.

Czerniak S., Rolewski J., Studia z filozofii niemieckiej. Hermeneutyczna tożsamość filozofii, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1994.

Czerny J., Zagrożenia wychowawcze we współczesnym świecie, Wydawnictwo Śląsk, Toruń 1999.

Czeżowski T., Jak rozumieć „sens życia”?, w: T. Czeżowski (red.), Pisma z etyki i teorii wartości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1989.

Czeżowski T., Pisma z etyki i teorii wartości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1989.

Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny. Esej o polityce wolności, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1993.

Dąbrowski K., Dezintegracja pozytywna, Wydawnictwo PIW, Warszawa 1979.

Dąbrowski K., Pasja rozwoju, Studencka Oficyna Wydawnicza ZSP, Warszawa 1988.

Debesse M., Mialaret G., Rozprawy o wychowaniu, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1988.

Delsol C., Esej o człowieku późnej nowoczesności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003.

Derrida J., Pisma filozofii, Wydawnictwo Inter Esse, Kraków 1992.

Descartes R., Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970.

Dilthey W., O istocie filozofii i inne pisma, PWN, Warszawa 1987.

Dolińska-Zygmunt G., Psychologia wobec problematyki sensu życia, w: K. Obuchowski, B. Puszczewicz (red.), Sens życia, Wydawnictwo Nurt, Warszawa 1990.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 277

08.08.2018 07:10:19

278 Bibliografia Dołęga M., J. Kuczyński, A. Woźnicki (red.), Szkoła przeżycia cywilizacyjnego, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 1997.

Downs A., Jak przeżyć życiowy kryzys? Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.

Drucker P.F., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.

Dutkowski M., Wpływ globalizacji na zagrożenia wspólnot lokalnych, w: M. Graban, R. Piekarski (red.), Globalizacja i my. Tożsamość lokalna wobec trendów globalnych, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2003.

Dyk W., Człowiek jako osoba podstawą nowej etyki, w: R. i I. Ziemińscy (red.), Byt i sens. Księga pamiątkowa VII Ogólnopolskiego Zjazdu Filozoficznego w Szczecinie 14–18 września 2004 roku, Szczecin 2005.

Dyoniziak R., K. Iwanicka, A. Karwińska, Z. Pucek, Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, Wydawnictwo Universitas, Kraków 1994.

Dyrda T. (red.), Życie rodzinne – wybrane konteksty, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wyższej Szkoły Biznesu i Przedsiębiorczości, Ostrowiec Świętokrzyski 2006.

Dyrek K., Przezwyciężenie lęku a sens życia ludzkiego, w: J. Augustyn (red.), Jak odkrywać sens życia?, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Dziewiecki M., Osoba i wychowanie. Pedagogika personalistyczna w praktyce, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2003.

Dzięgielewska M., Filozofia codzienności, w: S. Sztobryn, B. Śliwerski (red.), Idee pedagogiki filozoficznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.

Elzenberg H., Z filozofii kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1991.

Fajler M., Szmaglińska K., Tematyka sensu i odpowiedzialności w logoterapii i analizie ­egzystencjalnej Viktora E. Frankla, w: L. Niebrój, M. Kosińska (red.), Health Care: Professionalism and Responsibility, Wydawnictwo Śląskiej Akademii Medycznej, Katowice 2005.

Felcyn M., Ogińska-Bulik N., Poczucie sensu życia osób w żałobie, „Polskie Forum Psychologiczne” 2000.

Ferry L., Człowiek – Bóg czyli o sensie życia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1998.

Feynman R.P., Sens tego wszystkiego, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.

Fizzotti E., Aby być wolnym. Logoterapia na co dzień, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2006.

Flitner W., Systematische Pädagogik. Versuch eines Grundrisses zur Allgemeinen Erziehungswissenschaft, Hirt, Breslau 1933.

Folscheid D., Wielkie daty filozofii starożytnej i średniowiecznej, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2000.

Frankl V., Das Leiden am sinnlosen Leben. Psychoterapie für heute, Herder, Wien 1983.

Frankl V., Homo patiens. Logoterapia i jej kliniczne zastosowanie. Pluralizm nauk a jedność człowieka. Człowiek wolny, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1984.

Frankl V., Nadać życiu sens, „ Życie i Myśl” 1977, nr 4.

Frankl V., Nieuświadomiony Bóg, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1978.

Frassati P.G., Listy do przyjaciół, Wydawnictwo Więź, Warszawa 1995.

Frąckowiak T., Edukacja, demokracja i sumienie, Wydawnictwo Eruditus, Poznań 1998.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 278

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia

279

Frąckowiak T., Nadzieje odnowy człowieczeństwa, w: T. Frąckowiak (red.), Dziecko. Edukacyjne i pomocowe oferty małych ojczyzn, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań – Wągrowiec 2005.

Frąckowiak T., O pedagogice nadziei. Fascynacje i asocjacje aksjologiczne, Wydawnictwo UAM, Poznań 2007.

Frąckowiak T., Obecność dla bliźniego jako zadanie pedagogiki społecznej, w: T. Frąckowiak, A. Rygielski (red.), Na drodze życia duchowego. Inspiracje pedagogiki chrześcijańskiej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań – Wągrowiec 2003.

Fromm E., Niech się stanie człowiek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 2000.

Fromm E., O sztuce istnienia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 1997.

Fromm E., O sztuce miłości, Wydawnictwo Rebis, Poznań 2006.

Fromm E., Ucieczka od wolności, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1978.

Fukuyama F., Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004.

Gadacz T., O umiejętności życia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004.

Gadamer H.-G., Koło jako struktura rozumienia, w: T. Gadacz (red.), Wokół rozumienia.

Studia i szkice z hermeneutyki, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków 1993.

Gadamer H.-G., Prawda i metoda, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Gadamer H.-G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Inter Esse, Kraków 1993.

Gadamer H.-G., Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000.

Gajda J., Pedagogika kultury w zarysie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008.

Gajda J., Wartości w życiu człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1997.

Galarowicz J., Blask godności. O etyce Karola Wojtyły i nie tylko, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2005.

Garczyński S., Potrzeby psychiczne. Niedosyt. Zaspokojenie, Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa 1969.

Gawlik S., Dialog wychowawczy w rodzinie, w: T. Dyrda (red.), Życie rodzinne – wybrane konteksty, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wyższej Szkoły Biznesu i Przedsiębiorczości, Ostrowiec Świętokrzyski 2006.

Gawlina B., Dorastanie młodzieży do odpowiedzialności, w: B. Gawlina (red.), Wychowanie. Interpretacja jego wartości i granic, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998.

Giddens A., Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Głaz S., Osobowościowe uwarunkowania przeżyć religijnych, Wydawnictwo Fundacja Humaniora, Poznań 2003.

Głaz S., Sens życia, Wydawnictwo WAM, Kraków 1998.

Gnitecki J., Elementy metodologii badań w pedagogice hermeneutycznej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1996.

Gnitecki J., Filozofia nauki i edukacja w okresie nowoczesności i ponowoczesności, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań 2002.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 279

08.08.2018 07:10:19

280 Bibliografia Gnitecki J., Globalistyka, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań 2000.

Gnitecki J., Kapitał intelektualny i jego przemiany w gospodarce opartej na wiedzy i cywilizacji informacyjnej, w: T. Frąckowiak (red.), Wychowanie w przestrzeni wolności współczesnego społeczeństwa, WWSSE PTWP, Poznań 2007.

Gnitecki J., Ontologiczno-epistemologiczne wyzwania szyfrów transcendencji w przestrzeni edukacyjnej, w: W. Pasterniak, J. Kaliszan (red.), Wartości i symbole w przestrzeni edukacyjnej, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, Gorzów Wielkopolski 1997.

Gnitecki J., Supernauczanie. Perspektywy nowej edukacji, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań 1997.

Gnitecki J., Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1993.

Goćkowski J., Machowska K., Społeczeństwo wiedzy a społeczeństwo informatyczne, w: B. Chyrowicz (red.), Społeczeństwo informatyczne: szansa czy zagrożenie? Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2003.

Gogacz M., Osoba zadaniem pedagogiki, Oficyna Wydawnicza NAVO, Warszawa 1997.

Golka M., Czy koniec „człowieka zabawy”?, „Kultura i Społeczeństwo” 2006, nr 1.

Gołaszewska M., Istota i istnienie wartości. Studium o wartościach estetycznych na tle sytuacji aksjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990.

Goriszowski W., Podstawy metodologiczne badań pedagogicznych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2006.

Góralczyk P., Sens życia, sens śmierci, Wydawnictwo Apostolicum, Ząbki 2003.

Górny G., Nuda niedzieli, „W Drodze” 2007, nr 4.

Grygiel J., Cywilizacja smutku i kultura radości, „Życie Duchowe” 1996, nr 8.

Grzegorczyk A., Europa – odkrywanie sensu istnienia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Guardini R., Bóg daleki, Bóg bliski, Wydawnictwo W Drodze, Poznań 1991.

Guitton J., Sens czasu ludzkiego, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1999.

Haegenbarth A., Być artystą, Wydawnictwo „Viola Books”, Poznań 1994.

Heidegger M., Bycie i czas, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

Heidegger M., Co zwie się myśleniem?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 2000.

Hejnicka-Bezwińska T., Konsekwencje badawcze wynikające z uznania dyskursów edukacyjnych przedmiotem pedagogiki, w: D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.

Heller M., Sens życia i sens wszechświata, Wydawnictwo Biblos, Tarnów 2002.

Hersch J., Wielcy myśliciele Zachodu. Dzieje filozoficznego zdziwienia, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2001.

Hessen S., O sprzecznościach i jedności wychowania. Zagadnienia pedagogiki personalistycznej, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1997.

Holmberg M., Narrative, Transcendence and Meaning. An essay on the question about the meaning of life, Coronet Books, Uppsala 1994.

Horbowski A., Bogdan Suchodolski o wychowaniu i edukacji ustawicznej, „Nauczyciel i Szkoła” 2008, nr 3–4.

Horney K., Neurotyczna osobowość naszych czasów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 280

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia

281

Hryniewicz W., Bóg jest polifoniczny, „Przegląd Filozoficzny. Nowa seria” 2006, nr 1.

Hudzik J., Sens życia jako wartość kultury współczesnej, w: T. Szkołut (red.), Wartości i antywartości w kontekście przeobrażeń kultury współczesnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999.

Huk T., Wychowanie dzieci i młodzieży do doświadczania sensu życia, w: J. Augustyn (red.), Jak odkrywać sens ludzkiego życia, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Husserl E., Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1974.

Ingarden R., Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987.

Ingarden R., Wstęp do fenomenologii Husserla. Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo (15 wrzesień–17 listopad), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1974.

Jacyna-Onyszkiewicz Z., Wszechwiedza, Wydawnictwo Sorus, Poznań 2002.

Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.

Janaszek-Ivaničková H., Od modernizmu do postmodernizmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996.

Janczur E., Wartości jako wyznaczniki sensu życia, w: F. Adamski (red.), Wartości – Społeczeństwo – Wychowanie. Studia z pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1995.

Jasińska K., S. Ruciński, Istota i formy patologii moralnej oraz jej społeczne uwarunkowania, w: F. Adamski (red.), Wartości – Społeczeństwo – Wychowanie, Studia z pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1995.

Jaspers K., Autobiografia, Wydawnictwo Comer, Warszawa 1993.

Jaspers K., Filozofia egzystencji, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990.

Jaspers K., Szyfry transcendencji, Wydawnictwo Znak, Warszawa 1994.

Jedliński K., Jak pomagać człowiekowi, który utracił sens życia?, w: J. Augustyn (red.), Jak odkrywać sens ludzkiego życia, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Johnson W., Życie w miłości, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Jopkiewicz J., Suliga E., Biologiczne podstawy rozwoju człowieka, Instytut Technologii i Eksploatacji, Radom – Kielce 1998.

Kaczmarek K., Gadacz T., Racje za personalistyczną filozofią wychowania, w: F. Adamski (red.), Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1993.

Kaczmarek S., Rozważania o życiu ludzkim, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979.

Kaczocha W., Lokalne społeczeństwo obywatelskie jako siła przeciwważna wobec globalizacji gospodarczej oraz medialnej, w: M. Graban, R. Piekarski (red.), Globalizacja i my, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2003.

Kamiński T., Na marginesie społeczeństwa konsumpcyjnego: ekskluzja rzeczywista czy pozorna, „Roczniki Naukowe Caritas” 1999, nr 3.

Kant I., Krytyka czystego rozumu, Wydawnictwo Antyk, Warszawa 2001.

Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralności, PWN Warszawa 1953.

Karkowska M., Literackie obrazy relacji uczeń – mistrz w wychowaniu, w: S. Sztobryn, B. Śliwerski (red.), Idee pedagogiki filozoficznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.

Kasprzyk L., Węgrzecki A., Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo Naukowe PWN, War­ szawa 1985.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 281

08.08.2018 07:10:19

282 Bibliografia Kawula S., Mozaikowatość i koloryt współczesnej rodziny. Szkic do portretu, w: S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke (red.), Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005.

Kawula S., Studia z pedagogiki społecznej, WSP, Olsztyn 1996.

Kerckhove de D., Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości, Wydawnictwo Mikom, Warszawa 1996.

Kępiński A., Poznanie chorego, Wydawnictwo PZWL, Warszawa 1989.

Kępiński A., Rytm życia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.

Kierkegaard S., Albo-albo, PWN, Warszawa 1982.

Klamut R., Cel, czas, sens życia, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002.

Klamut R., Potrzeba sensu życia a obraz siebie, „Roczniki Psychologiczne” 1998, nr 1.

Koc-Seniuch G., Professional competencies of a third millennium teacher, w: A. Kozłowska, B. Kožuh (red.), The quality of education in the light of educational challenges and tendencies of the third Millennium, Wydawnictwo WSB w Częstochowie, Częstochowa 2001.

Kofta M., Szustrowa T., Złudzenia, które pozwalają żyć, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Kołakowski L., Jeśli Boga nie ma, Wydawnictwo Znak, Kraków 1988.

Kołakowski L., Mini wykłady o maxi sprawach, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.

Kołakowski L., Wśród znajomych. O różnych ludziach mądrych, zacnych, interesujących i o tym, jak czasy swoje urabiali, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004.

Konior A., Edukacja a sens bycia, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań – Leszno 2007.

Konstańczak S., Odkryć sens życia w swej pracy. Wokół problematyki etyki zawodowej, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Słupsk 2000.

Kotarbiński T., Medytacje o życiu godziwym, Wiedza Powszechna, Kraków 1988.

Kowalczyk S., Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa 1979.

Kowalski J., Starożytni o sensie życia, Wydawnictwo Czytelnik, Kraków 1988.

Kowalski P., Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.

Kozacki P., Nie bójcie się!, „W Drodze” 2007, nr 4.

Kozielecki J., Psychologiczne koncepcje człowieka, Wydawnictwo Akademickie Żak, Poznań 1996.

Kozielecki J., Transgresja i kultura, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2002.

Kozielecki J., Z Bogiem albo bez Boga, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991.

Kozłowska A., Kožuh B., The quality of education in the light of educational challenges and tendencies of the Third Millennium, Wydawnictwo WSB w Częstochowie, Częstochowa 2001.

Krakowiak J.L., Tragizm ludzkiej egzystencji jako problem filozoficzny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.

Krakowiak K., Uczestnictwo w kulturze młodzieży niepełnosprawnej, w: F. W. Wawro (red.), Młodzież w kontekście formowania się nowoczesnych społeczeństw, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 282

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia

283

Krok D., Religijny system znaczeń i poczucie sensu życia jako predyktory eudajmonistycznego dobrostanu psychicznego u osób chorych na nowotwór, „Studia Psychologica” 2014, nr 14(2).

Krokos J., Fenomenologia Edmunda Husserla, Aleksandra Pfandera, Maxa Schelera, Agencja Wydawnicza Katolików, Warszawa 1992.

Krüger H.H., Metody badań pedagogicznych, w: B. Śliwerski (red.), Pedagogika wobec edukacji, polityki oświatowej i badań naukowych, tom 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006.

Kruk J., Filozoficzno-pedagogiczne aspekty rozumienia tekstu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1998.

Kruszelnicki M., Etyka poza fenomenologią i ontologią? Głos w sprawie pedagogicznego flirtu z Emmanuelem Levinasem, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2007, nr 1.

Krzysztofiak, Oblicza starości w perspektywie lokalnej. Studium socjopedagogiczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2016.

Kubinowski D., Nowak M. (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.

Kuligowski W., Miłość na Zachodzie. Historia antropologiczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004.

Kuligowski W., Siedem szkiców do antropologii miłości, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2002.

Kumaniecki K. (opr.), Słownik łacińsko-polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.

Kupperman J., Ethics and Qualities of Life, University Press, Oxford 2007.

Kushner H.S., Czy musimy być doskonali?, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.

Kwaśnica R., Dwie racjonalności. Od filozofii sensu, ku pedagogice ogólnej, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu, Wrocław 1987.

Kwieciński Z., Swoistość i swojskość pedagogiki społecznej, w: T. Frąckowiak (red.), Koncepcje pedagogiki społecznej, Wydawnictwo „Eruditus”, Poznań 1996.

Längle A., Analiza egzystencjalna – poszukiwanie zgody na życie, „Psychoterapia” 2003, nr 2 (125).

Längle A., Cierpienie – wyzwanie egzystencjalne. Rozumienie, postępowanie i radzenie sobie z cierpieniem z perspektywy analizy egzystencjalnej, w: R. Jaworski, A. Rusak, W. Simon (red.), Wobec cierpienia, Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 2004.

Lech M., Mechanizmy kształtowania się poczucia sensu życia, „Prace Psychologiczne” 1982, nr 16.

Lessig L., Wolna kultura, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2005.

Lévi-Strauss C., Antropologia strukturalna, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.

Loksova I., New trends in creativ teaching, w: A. Kozłowska, B. Kožuh (red.), The quality of education in the light of educational challenges and tendencies of the third Millennium, Wydawnictwo WSB w Częstochowie, Częstochowa 2001.

Lorenc W., Hermeneutyczne koncepcje człowieka. Dilthey, Misch, Bollnow, tom 2, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008.

Lurker M., Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1978.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 283

08.08.2018 07:10:19

284 Bibliografia Łobocki M., Wychowanie moralne w zarysie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002. Łomny Z., Imperatyw etosowej i humanistycznej służby nauki na rzecz bezpiecznej i sprawiedliwej przyszłości świata, w: I. Wojnar (red.), Etos edukacji w XXI wieku, Wydawnictwo „Elipsa”, Warszawa 2002. Łysek J., O podstawach kreowania racjonalności hermeneutycznej w pedagogice, Wy­ dawnictwo Śląsk, Katowice 1998.

Mach D., Miejsce sacrum w religii i kulturze, „Annales Universitatis Paedagogicae ­Cracoviensis” 2009, nr VII. Majdański K., Schooyans M., Kłys J. (red.), Arena bitwy o życie. Aktualne sytuacja demograficzna w świecie i w Polsce, Fundacja „Pomoc Rodzinie”, Łomianki 2000.

Majka J., Filozofia społeczna, Wydawnictwo WKA, Wrocław 1984.

Malebranche N., Medytacje chrześcijańskie i metafizyczne, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002.

Marek Aureliusz, Rozmyślania, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Warszawa 1984.

Mariański J., Kondycja moralna rodziny (główne tendencje przemian), w: W. Świątkiewicz (red.), W trosce o rodzinę, Societas Scientiis Favendis Silesiae Superioris, Katowice 1994.

Mariański J., Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1998.

Mariański J., Religia a sens życia: na podstawie badań socjologicznych, „Studia Płockie” 1994, nr 22.

Mariański J., Sens życia, wartości, religia. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe KUL, Lublin 2013.

Mariański J., W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Wydawnictwo Naukowe KUL, Lublin 1990.

Marody M., Giza-Poleszczuk A. (red.), Przemiany więzi społecznych. Zarys teorii zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

Marquardt O., Apologia przypadkowości, Oficyna Naukowa, Warszawa 1994.

Marynowicz-Hetka E. (red.), Pedagogika społeczna, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Marynowicz-Hetka E. (red.), Pedagogika społeczna. Debata, tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Marynowicz-Hetka E., Miejsce wartości w polu działania społecznego, w: S. Sztobryn, B. Śliwerski (red.), Idee pedagogiki filozoficznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.

Materne J. (red.), Wychowanie wobec problemów współczesności, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Zielona Góra 1991.

Mattelart A., Mattelart M., Teorie komunikacji. Krótkie wprowadzenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 2001.

Matusewicz C., Charakter i motywy aktywności młodzieży, Wydawnictwo Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1968.

May R., Miłość i wola, Wydawnictwo Rebis, Poznań 1993.

Melebranche N., Medytacje chrześcijańskie i metafizyczne, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002.

Melosik Z., Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, Wydawnictwo Edytor, Toruń – Poznań 1995.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 284

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia

285

Melosik Z., Szkudlarek T., Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1998.

Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007.

Melosik Z., Teoria w sytuacji „wielości rzeczywistości”, w: M. Cylkowska-Nowak (red.), Młodzież, edukacja i społeczeństwo. Szkice z teorii i praktyki, Wydawnictwo Wolumin, Poznań 2003.

Melosik Z., Współczesne amerykańskie spory edukacyjne. Między socjologią edukacji a pedagogiką postmodernistyczną, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1994.

Mentel E., Sensotwórcza rola cierpienia w rozwoju jednostki – w koncepcji V. Frankla i K. Dąbrowskiego, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Merton T., Szukanie Boga, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1988.

Michalak U., Sens bycia człowiekiem, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2006.

Michalski J.T., Sens życia a pedagogika. Impulsy myśli Viktora E. Frankla, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011.

Michałowski S.C., Spotkanie jako metoda bycia w pedagogice personalistycznej, w: F. Adamski (red.), Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Michałowski S.C., Wizja pedagogii personalistycznej skierowanej na wychowanie integralne człowieka, w: W. Korzeniowska (red.), Przemiany edukacyjne w Polsce i na świecie a modele wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001.

Milerski B., B. Śliwerski (red.), Pedagogika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Miłosz C., Kultura masowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

Misztal B., Grupy rówieśnicze młodzieży, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.

Moneta-Malewska J., Dla siebie i dla innych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2003.

Morawiec E., O filozoficznym pojęciu sensu życia ludzkiego, w: P. Mazanka (red.), Filozoficzne orientacje w wyborze sensu życia, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2000.

More T., Pisma więzienne, Wydawnictwo W Drodze, Poznań 1985.

Musielak Ł., Człowiek wobec śmierci, czyli Zygmunta Baumana koncepcja kultury, „Kultura i Społeczeństwo” 2006, nr 1.

Myrdzik B., Karwatowska M. (red.), Relacje między kulturą wysoką i popularną w literaturze, języku i edukacji, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005.

Naisbitt J., High Tech, high touch. Technologia a poszukiwanie sensu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003.

Narski Z., Sens czy bezsens życia. Niepokoje epoki postmodernizmu, Wydawnictwo Temat, Toruń 1997.

Nęcki Z., Kompetencje i umiejętności komunikacyjne nauczyciela – zarys problemów, w: Z. Nęcki (red.), Komunikowanie społeczne w edukacji – dyskurs nad rolą komunikowania, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.

Nietzsche F., Ecce Homo. Jak się staje – kim się jest, Wydawnictwo vis-a-vis etiuda, Kraków 2006.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 285

08.08.2018 07:10:19

286 Bibliografia Niewęgłowski J., Wychowanie wobec wyzwań nowych modeli kulturowych, w: W. Korzeniowska (red.), Przemiany edukacyjne w Polsce i na świecie a modele wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001.

Nohl H., Einführung in die Philosophie, Verlag, Frankfurt 1948.

Nowak M., Metodologia pedagogiki między „naukowością/teoretycznością” a „praktycznością”, w: D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.

Nowak M., Między rajem a apokalipsą. O potrzebie wychowania ku wartościom uniwersalnym, w: M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.), Wychowanie. Pojęcia, procesy, konteksty, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.

Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999.

Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1982.

Nowakowski P., Cierpienie – między światłem i ciemnością, „W Drodze” 1992, nr 3.

Nuttin J., Struktura osobowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1968.

Obuchowski K., Puszczewicz B. (red.), Sens życia, Wydawnictwo Nurt, Warszawa 1990.

Obuchowski K., Wprowadzenie do problemu sensu życia, w: K. Obuchowski, B. Puszczewicz (red.), Sens życia, Wydawnictwo Nurt, Warszawa 1990.

Ogryzko-Wiewiórowska M., Świat dla młodych u progu nowego wieku, w: F.W. Wawro (red.), Młodzież w kontekście formowania się nowoczesnych społeczeństw, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004.

Okoń W., Nowy Słownik Pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.

Okońska A., Systemy wartości w świetle niektórych współczesnych teorii pedagogicznych, w: M. Feiner (red.), Wartości w procesie wychowania, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Krakowie, Kraków 1992.

Okólski M., Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

Olbrycht K., Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002.

Oleś P., Problematyka doświadczenia sensu i wartości w okresie „połowy życia”, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Oliwa-Ciesielska M., Bunt przeciw wartościom i sposób na życie – hipisi, yuppie, bobo, w: M. Golka (red.), Od kontrkultury do popkultury, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002.

Opoczyńska M., Człowiek wobec wartości, w: A. Gałdowa (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości, Wydawnictwo UJ, Kraków 1995.

Opowieści Pielgrzyma, Wydawnictwo W Drodze, Poznań 1988.

Ostrowska K., Wychowanie jako wprowadzenie w życie wartościowe, „Problemy Edukacyjne” 2007, nr 1.

Ostrowski T.M., Sens życia jako predyktor subiektywnej oceny zdrowia, w: M. Górnik-Durose, J. Mateusiak (red.), Psychologia zdrowia: konteksty i pogranicza, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2011.

Oszajca W., Zbawić śmierć, „W Drodze” 1992, nr 2.

Ozimek E., Wychowanie do miłości, Fundacja Bonum Commune, Poznań 2002.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 286

08.08.2018 07:10:19

Bibliografia

287

Paczkowska-Łagowska E. (red.), Filozofia jako hermeneutyka życia, w: E. Paczkowska-Łagowska (red.), Logos życia, Wydawnictwo Słowo/Obraz/Terytoria, Gdańsk 2000.

Palka S. (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998.

Palka S., Pedagogika w stanie tworzenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Palka S., Pedagogika w stanie tworzenia. Kontynuacje, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003.

Parys J., Między logiką a wiarą. Z Jozefem M. Bocheńskim rozmawia Jan Parys, Wydawnictwo Literackie Noir sur Blanc, Warszawa 1995.

Pascal B., Rozprawy i listy, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1962.

Pasterniak W., Frąckowiak T., Bliskie i nieznane. Integracja treści a integracja osoby, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2004.

Pasterniak W., Głębia i pewność. O pedagogice teonomicznej u progu trzeciego tysiąclecia, Wydawnictwo Poznańskie Towarzystwo Pedagogiczne, Poznań 1999.

Pawełczyńska A. (red.), Wartości i ich przemiany, Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 1992.

Perz Z., Życie dla życia, wezwanie Boże i zadanie człowieka, Wydawca Bobolanum, Warszawa 2000.

Piecuch C., Kondycja człowieka współczesnego, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2006.

Piecuch C., Samotność jednostki (Z myśli Karla Jaspersa), „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis” 2005, nr 30.

Piekarski R., M. Graban (red.), Globalizacja i my. Tożsamość lokalna wobec trendów globalnych, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2003.

Pilch T., Bauman T. (red.), Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001.

Pilch T., Lepalczyk I. (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1995.

Pilch T., Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971.

Pleskaczyński J., Kryzys sensu życia w doświadczeniu choroby i śmierci, w: J. Augustyn (red.), Jak odkrywać sens ludzkiego życia?, Wydawnictwo WAM, Kraków 1997.

Plessner H., Pytanie o conditio humana, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988.

Płużek Z., Osobowościowe uwarunkowania pytania o sens życia, w: K. Popielski (red.), Człowiek, wartości, sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Poniatowski T., Treść wierzeń religijnych, Książka i Wiedza, Warszawa 1965.

Popielski K., „Sens i wartość” życia jako kategorie antropologiczno-psychologiczne, w: K. Popielski (red.), Człowiek – pytanie otwarte, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987.

Popielski K., Analiza poczucia sensu życia. Test noodynamiki. Wprowadzenie, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1991.

Popielski K., Doświadczenie sensu i jego znaczenie dla egzystencji, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria.

Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 287

08.08.2018 07:10:19

288 Bibliografia Popielski K., Koncepcja człowieka i jej znaczenie dla psychoterapii i poradnictwa – propozycje K. Wojtyły i V. Frankla, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Popielski K., Poczucie sensu życia jako doświadczenie egzystencjalnie znaczące i potrzeba rozwojowa, w: M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak (red.), Wychowanie. Pojęcia, procesy, konteksty, tom 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.

Popielski K., Psychologiczno-egzystencjalna interpretacja problematyki sensu i sensowności, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Popielski K., Pytanie o człowieka, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Popielski K., Sens i wartość życia jako kategorie antropologiczno-psychologiczne, w: K. Popielski (red.), Człowiek – pytanie otwarte, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987.

Potyrała B., Współczesna cywilizacja a przestrzeń edukacyjna, w: T. Frąckowiak (red.), Przemiana, myśl i poznanie. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Wojciechowi Pasterniakowi, Wydawnictwo Naukowe PTP, Poznań 2003.

Prężyna W., Społeczno-religijne odniesienia dla poczucia sensu życia i psychoterapii, w: K. Popielski (red.), Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji. Logoteoria i nooteoria. Logoterapia i nooterapia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996.

Prokopiuk J., Sens życia w psychologii głębi, w: K. Obuchowski, B. Puszczewicz (red.), Sens życia, Wydawnictwo NURT, Warszawa 1990.

Przecławska A., Personalistyczne odniesienia pedagogiki społecznej, w: F. Adamski (red.), Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków 1993.

Radlińska H., Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1935.

Radziewicz-Winnicki A., Pedagogika społeczna. W obliczu realiów codzienności, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

Radziewicz-Winnicki A., Społeczeństwo w trakcie zmiany, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004; Ratzinger J., Czas przemian w Europie, Wydawnictwo M, Kraków 2001.

Ricoeur J., Język, tekst, interpretacja. Wybór pism, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989.

Ringel E., Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Wydawnictwo Glob, Szczecin 1987.

Romanowska-Łakomy H., Droga do człowieczeństwa. Usłysz wewnętrzny nakaz bycia człowiekiem, Wydawnictwo A, Kraków 2001.

Rorty R., Zwierciadło natury, Wydawnictwo Spacja, Warszawa 1994.

Rostek H., Młodzież a problemy egzystencji, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1982, nr 3/4.

Rudziński J., Człowiek w obliczu nieskończoności. Metafizyka i egzystencja w filozofii Karla Jaspersa, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1980.

Ryk A., (Po)nowoczesny podmiot w doświadczeniu spotkania. Antropologiczne aspekty pedagogiki spotkania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 288

08.08.2018 07:10:19

Wykaz schematów i tabel Schemat 1. Sfera faktów, wartości i działania jako przedmiot refleksji pedagogiki ogólnej ...................................................................................... 27 Schemat 2. Sens życia wyłoniony z diagnozy „pomiędzy” w procesie wychowania ............................................................................. 29 Schemat 3. Komplementarność pedagogiki i filozofii a proces nadawania sensu życia ............................................................... 64 Schemat 4. Struktura osobowego sensu ..................................................................... 102 Schemat 5. Desygnaty doświadczenia braku sensu życia ....................................... 122 Schemat 6. Relacja między elementami procesu sensotwórczego ujęta w perspektywie czasowej ................................................................ 136 Tabela 1. Typy teorii w zależności od rodzajów badań naukowych ..................... 17 Tabela 2. Obiektywny i subiektywny aspekt określania jakości życia – sensu życia ........................................................................................................ 106 Tabela 3. Dylemat alfa w opracowaniu Józefa Kozieleckiego ................................. 158 Tabela 4. Strukturalizacja dylematu alfa .................................................................... 159

Spetana_Wychowanie a sens zycia.indb 295

08.08.2018 07:10:20