Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 1
17.06.2013 11:29
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 2
17.06.2013 11:29
Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka pod redakcją naukową
Ireny Adamek i Józefy Bałachowicz
Kraków 2013
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 3
17.06.2013 11:29
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013 Recenzenci: prof. UAM, dr hab. Hanna Krauze-Sikorska prof. UŚ, dr hab. Urszula Szuścik Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
ISBN 978-83-7850-122-0
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 4
17.06.2013 11:29
Spis treści Wstęp ..............................................................................................................
9
Irena Adamek Rozdział 1. Kompetencje kluczowe a swoistość kompetencji kreatywnych nauczyciela ....................................................................................................... 15 Wprowadzenie .......................................................................................... 1.1. Ustalenia terminologiczne ................................................................... 1.2. Podstawowe kompetencje kluczowe .................................................... 1.3. Swoistość/charakter kompetencji kreatywnych nauczyciela ................... 1.4. Kreatywność nauczyciela a kształcenie kreatywności uczniów ............... 1.5. Kreatywność i twórczość potrzebą i wartością nauczyciela .................... Podsumowanie ..........................................................................................
15 16 20 25 33 35 45
Irena Adamek Rozdział 2. Metodologia badań własnych ......................................................... 49 2.1. Przedmiot, cele i problematyka badawcza ........................................... 49 2.2. Dobór i uzasadnienie metod badań .................................................... 51 2.3. Charakterystyka badanej próby ........................................................... 51
Elżbieta Marek Rozdział 3. Rozwój zawodowy badanych nauczycieli ........................................ 57 Wprowadzenie .......................................................................................... 3.1. Problemy w pracy zawodowej ............................................................ 3.2. (Samo)doskonalenie ........................................................................... 3.3. Samopoczucie nauczycieli w pracy zawodowej .................................... 3.4. Plany dotyczące rozwoju zawodowego badanych ................................ Podsumowanie ..........................................................................................
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 5
57 59 62 76 80 81
17.06.2013 11:29
6
Spis treści
Iwona Czaja-Chudyba Rozdział 4. Osobowe i profesjonalne uwarunkowania aktywności twórczej nauczyciela .............................................................................................
85
Wprowadzenie ........................................................................................ 85 4.1. Personalne uwarunkowania twórczości .............................................. 86 4.2. Społeczne uwarunkowania kreatywności ........................................... 95 4.3. Osobowe uwarunkowania kompetencji kreatywnych nauczycieli ........ 99 4.4. Społeczne i demograficzne uwarunkowania kompetencji kreatywnych nauczycieli ................................................................... 108 4.5. Kompetencje kreatywne w ocenie badanych nauczycieli .................... 111 Podsumowanie ........................................................................................ 114
Józefa Bałachowicz Rozdział 5. Wiedza nauczycieli o twórczości ............................................ 115 Wprowadzenie ........................................................................................ 5.1. Stan wiedzy nauczycieli o twórczości ................................................. 5.2. Czynniki społeczne, zawodowe i personalne a stan wiedzy nauczycieli o twórczości .................................................................... Podsumowanie ........................................................................................
115 117 121 127
Iwona Czaja-Chudyba Rozdział 6. Kompetencje krytyczne w twórczej refleksji nauczyciela .......... 129 Wprowadzenie ........................................................................................ 6.1. Kompetencje krytyczne z perspektywy psychopedagogiki twórczości .... 6.2. Problemy krytyki i refleksji nauczycieli .............................................. 6.3. Kompetencje krytyczne nauczycieli ................................................... 6.4. Inhibitory i stymulatory kompetencji krytycznych w ocenie badanych nauczycieli ........................................................ Podsumowanie ........................................................................................
129 133 138 142 151 154
Józefa Bałachowicz Rozdział 7. Obraz kreatywnego i idealnego ucznia w poglądach nauczycieli .............................................................................................. 157 Wprowadzenie ........................................................................................ 7.1. Obraz idealnego ucznia w poglądach nauczycieli ............................... 7.2. Czy uczeń idealny to uczeń twórczy? ................................................. 7.3. Czynniki społeczne i zawodowe a preferencje zachowań twórczych w obrazie idealnego ucznia ..............................................................
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 6
157 162 168 171
17.06.2013 11:29
7
Spis treści
7.4. Wiedza nauczyciela o twórczości a wzorzec idealnego ucznia ............. 174 7.5. Czynniki personalne a preferencje zachowań twórczych w obrazie idealnego ucznia .............................................................. 176 Podsumowanie ........................................................................................ 178
Józefa Bałachowicz Rozdział 8. Cechy stylu działań edukacyjnych nauczyciela ........................ 181 Wprowadzenie ........................................................................................ 8.1. Działania edukacyjne w opisie nauczycieli ......................................... 8.2. Osobowe uwarunkowania deklarowanego i obserwowanego stylu działań edukacyjnych nauczycieli ..................................................... 8.3. Czynniki demograficzne i zawodowe a styl działań edukacyjnych nauczyciela ..................................................................................... Podsumowanie ........................................................................................
181 186 195 199 200
Tatiana Kłosińska Rozdział 9. Postawy nauczycieli wobec twórczości ................................... 203 Wprowadzenie ........................................................................................ 9.1. Samopoczucie nauczycieli a czynniki warunkujące postawy wobec twórczości ............................................................................. 9.2. Samopoczucie w zawodzie a postawy nauczycieli wobec zachowań twórczych .............................................................. 9.3. Czynniki warunkujące akceptację zachowań twórczych ....................... 9.4. Staż a samopoczucie nauczycieli w zawodzie ..................................... Podsumowanie ........................................................................................
203 205 209 217 219 222
Tatiana Kłosińska Rozdział 10. Uwarunkowania postawy twórczej w poglądach nauczycieli ... 223 Wprowadzenie ........................................................................................ 10.1. Postawa twórcza – ustalenia terminologiczne ................................... 10.2. Zewnętrzne i wewnętrzne bariery oraz stymulatory warunkujące postawy twórcze ............................................................................ 10.3. Własne osiągnięcia twórcze w opinii badanych nauczycieli ............... 10.4. Styl myślenia a uwarunkowania postawy twórczej w samoocenie badanych ................................................................ 10.5. Nauczyciel wobec własnego potencjału twórczego ........................... Podsumowanie ........................................................................................
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 7
223 224 225 232 235 240 242
17.06.2013 11:29
8
Spis treści
Irena Adamek Józefa Bałachowicz Zakończenie ............................................................................................ 247
Bibliografia .................................................................................................... 253
Aneks ............................................................................................................. 267
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 8
17.06.2013 11:29
Wstęp Współuczestniczenie edukacji w postępie społecznym jest związane z zapotrzebowaniem na myślenie krytyczne, innowacyjne oraz podmiotowość i autonomię w działaniu. Teoria i praktyka pedagogiczna z tym związana wymagają od nauczyciela krytycznej wiedzy dającej mu prawo do oporu wobec schematów i stereotypów, narzucanych ról czy uzasadnień status quo. Pozwala także nauczycielowi na odejście od społecznej zależności i różnego rodzaju uwikłań oraz na samodzielność. W sytuacji zmieniających się warunków społeczno-politycznych nauczyciel musi swoją pracą odpowiadać na to zapotrzebowanie, podjąć refleksję nad sobą i znaleźć odpowiedź na pytanie: co zmienić, a co zostawić 1. Próba rekonstrukcji dyskursu na temat roli kompetencji kreatywnych w edukacji odnosi się do doświadczeń, poszukiwań i badań prowadzonych w pedagogice oraz w dyscyplinach pokrewnych (filozofii, socjologii i psychologii). Nasuwa się jednak pewne zastrzeżenie, że mnogość znaczeń i interpretacji przypisywana takim pojęciom, jak: kreatywność, innowacyjność, podmiotowość oraz refleksyjność, może powodować duże trudności w ich spójności, w pojmowaniu i interpretowaniu. Współistnienie wielu nurtów w dyskusji na temat myślenia krytycznego może również skutkować rekonstrukcją refleksji nad rolą i mechanizmami myślenia krytycznego w procesie twórczym. Stąd obserwuje się zintensyfikowanie badań teoretyków i praktyków edukacji w odniesieniu do problematyki kompetencji nauczycielskich, w szczególności kompetencji kreatywnych. Jest to ważne zagadnienie, chociażby z tego powodu, że współcześnie w świadomości nauczyciela króluje niepodzielnie obraz dziecka jako „system braków”, „system z deficytami”2. W takiej sytuacji uważa on, że dziecko jest 1
2
I. Nowosad, Pomiędzy dwoma światami. Nauczycielskie nastawienia wobec czasu edukacyjnej zmiany [w:] W. Hörner, M.S. Szymański (red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005. J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością [w:] R. Kwiecińska, S. Kowal, M. Szymański, Nauczyciel – tożsamość –
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 9
17.06.2013 11:29
10
Wstęp
niezdolne do rozwiązań i tworzenia sensownych koncepcji dotyczących rozumienia, własnej sprawczości, działania oraz oceny i przewidywania3. Książka jest próbą opracowania zagadnień związanych z kompetencjami kreatywnymi nauczyciela wczesnej edukacji dziecka. Czy rzeczywiście – jak pyta D. Klus-Stańska – zniewolony administracyjnie i biurokratycznie nauczyciel zrzuca z siebie odpowiedzialność za wychowawczą i kształceniową rzeczywistość szkolną?4 Odpowiedź na to pytanie jest ważne, gdyż kompetencje nauczyciela decydują o przebiegu procesu edukacyjnego, o charakterze działań nie tylko jego samego, ale i uczniowskich. Stanowią bowiem kontekst kształtowania się takich samych kompetencji u podopiecznych. Warto nie tylko akcentować znaczenie tych kompetencji, ale i zbadać, jaki jest ich rzeczywisty stan wśród nauczycieli praktyków spędzających z uczniami wiele godzin każdego dnia. Czy są w tym obszarze wzorami dla uczniów? Czy posiadany przez nich poziom kompetencji kreatywnych gwarantuje sprawne i należyte kształcenie kreatywności uczniów? Są to istotne kwestie, gdyż nauczyciel codziennie wchodzi w interakcje z uczniami, którzy mają zróżnicowane doświadczenia społeczne i możliwości uczenia się, a ponadto funkcjonują w rodzinach mających określony świat wartości. Uczeń – gdy pojmować go jako osobę – jest całością indywidualną, niepowtarzalną, nie można więc z góry przewidzieć, przed jakim zadaniem postawi nauczyciela, jaki problem zada mu do rozwiązania jako osoba zdana na jego pomoc, jako osoba, którą nauczyciel wspomaga w rozwoju5.
Zarówno uczeń, jak i nauczyciel mają określone możliwości, na które składa się wiele czynników (m.in.: inteligencja, wiedza, umiejętności, kompetencje społeczne, osobowość) determinujących sposób, w jaki regulują oni swoje stosunki z otoczeniem. Na rozwój zawodowy nauczyciela ogromny wpływ mają także rzeczywistość szkolna, relacje międzyludzkie zachodzące w przestrzeni edukacyjnej oraz problemy, jakie napotyka na co dzień w swojej pracy. Skoro jednym z zadań jest przygotowanie dzieci do zmieniającego się świata, to konieczne, jak podkreśla R. Fischer, staje się nauczenie ich myślenia
3
4 5
rozwój, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007; D. Klus-Stańska (red.), Między wiedzą a władzą. Dziecięce uczenie się w dyskursach pedagogicznych, „Problemy Wczesnej Edukacji” 2007, nr 1/2. J. Bałachowicz, Kategoria podmiotowości jako wyznacznik przemian stylu pracy w spółczesnego nauczyciela, [w:] I. Adamek, E. Żmijewska (red.), Nauczyciel w systemie edukacyjnym teraźniejszość i przyszłość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, s. 13. D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska, Pedagogika wczesnoszkolna dyskursy, problemy, rozwiązania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 15. R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia. O wspomaganiu nauczyciela w rozwoju [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, PWN, Warszawa 2003, s. 294.
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 10
17.06.2013 11:29
11
Wstęp
twórczego6. Jak jest w rzeczywistości szkolnej? W jakim stopniu działania nauczyciela mają charakter intuicyjny, a w jakim oparte są na wiedzy na temat twórczości? Na ile konstatacja rzeczywistości edukacyjnej – dziś i jutro – ma wymiar tylko idealistycznych, teoretycznych postulatów, a na ile praktycznych rozwiązań? Na te i wiele innych pytań autorki poszczególnych rozdziałów próbują, w wyniku analizy – syntezy, a także oceny jakościowej i ilościowej materiału empirycznego (badania wśród 460 nauczycieli wczesnej edukacji), znaleźć rzetelną, odpowiadającą rzeczywistości edukacyjnej, odpowiedź. Książka składa się z dziesięciu rozdziałów. W pierwszym, zatytułowanym Kompetencje kluczowe a swoistość kompetencji kreatywnych nauczyciela, Irena Adamek prezentuje różnorodność myślenia o kompetencjach kluczowych i kreatywnych nauczycieli. Uzasadnia, że w obliczu zmienności i złożoności świata konieczne staje się posiadanie przez nich kompetencji kreatywnych w układach jednostkowych, grupowych i instytucjonalnych, warunkujących wyższą jakość edukacji. Tacy nauczyciele uczą krytycznego myślenia, autorefleksji, mówienia własnym głosem, szukania źródeł swoich przekonań i działań oraz bycia świadomymi ograniczeń. Ponadto mobilizują do usuwania wszelkich przeszkód. W kolejnym rozdziale, pt. Metodologia badań własnych, ta sama autorka przedstawia przedmiot, cele i problematykę badań, charakteryzuje metody i narzędzia oraz dobór grupy do badań. O tym, jaki jest nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, decyduje jego rozwój zawodowy, a w szczególności samodoskonalenie i doskonalenie. W teoriach rozwojowych praca zawodowa jest uznawana za najważniejszą, obok życia rodzinnego, aktywność dorosłego człowieka. Analizę ilościowo-jakościową wyników badań sondażowych przedstawia Elżbieta Marek w rozdziale zatytułowanym Rozwój zawodowy nauczyciela. W rozwoju kreatywności ważne wydaje się stymulowanie osobowości i elastyczności nauczyciela. Tylko takie działanie może uchronić przed metodyczną rutyną, wykształcić pedagogów, którzy celowo i skutecznie będą potrafili rozwijać zdolności twórcze wychowanków i w praktyce stwarzać takie sytuacje, w których twórczy uczeń i twórczy nauczyciel prawdziwie „spotkają się nawzajem” – jak podkreśla Iwona Czaja-Chudyba w rozdziale zatytułowanym Osobowe i profesjonalne uwarunkowania aktywności twórczej nauczyciela. Wiedza o twórczości jest kluczowym składnikiem kompetencji nauczycielskich, w tym kreatywnych. Stanowi podstawę poznawczą interpretacji i rozumienia sensu rzeczywistości edukacyjnej oraz działania praktycznego nauczyciela. Jak pisze Józefa Bałachowicz w podsumowaniu rozdziału pt. Wiedza nauczycieli o twórczości, można powiedzieć, że rozumienie znaczenia twórczości idzie w parze z docenianiem niezależności jako ważnego wymiaru 6
R. Fisher, Uczymy, jak myśleć, WSiP, Warszawa 1999, s. 44.
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 11
17.06.2013 11:29
12
Wstęp
własnej osobowości i otwartego stylu poznawczego. Nauczyciele o takich cechach rozumieją twórczość jako dyspozycję i zdolność do sensownego dla nich wyrażania siebie, prezentują otwartość na nowe informacje, rozpoznają warunki wzmacniające kreatywność człowieka. Podmiotowy sposób postrzegania siebie determinuje sposób postrzegania ucznia i konstytuowanie się kompetencji zawodowych nauczyciela7. Rozważania i analizę kompetencji krytycznych w twórczej refleksji badanych zawiera następny rozdział pt. Kompetencje krytyczne w twórczej refleksji nauczyciela. Nauczyciele pozbawieni pomocy i zarzucani ciągle nowymi zadaniami skazani są na ryzyko działania intuicyjnego, metodą „prób i błędów” – być może cenną, ale wymagającą refleksyjności, autonomicznych działań edukacyjnych i bardzo wysokich kompetencji intelektualnych. Należy raczej przychylić się do wniosku, że w konfrontacji z rzeczywistością edukacyjną w obecnej i bliskiej perspektywie koncepcje te mają nadal wymiar idealistycznych postulatów, stawiając polską oświatę daleko od zainteresowania i wdrażania światowych trendów. Większe szanse na rozwój swoich zdolności i podniesienie poziomu osiągnięć szkolnych ma ten uczeń, którego nauczyciel postrzega jako zdolnego, kreatywnego, o dużych możliwościach rozwojowych. Nauczycielski obraz uczniów jest bowiem fundamentem interpretacji ich możliwości oraz gotowości do uczenia się, służy także nauczycielowi do interpretacji rzeczywistych działań ucznia, ich nazywania i ewaluacji zgodnie z przyjętym wcześniej wzorcem. Na jego podstawie nauczyciel przypisuje dziecku określoną rolę w pracy szkolnej, jak gdyby była ona oczywista i obiektywna, a także przekazuje mu wskazówki odnoszące się do jego możliwości i udziału w zajęciach. Na te kwestie zwraca uwagę Józefa Bałachowicz w rozdziale pt. Obraz kreatywnego i idealnego ucznia w poglądach nauczycieli. Wiedza ma związek ze stylem pracy nauczycieli. Poprzez twórczy styl pracy uruchamiają oni autokreację uczniów i ich pełne inwencji relacje ze światem. Czynnikiem określającym kreatywnego nauczyciela jest innowacyjny styl pracy. Dzięki niemu można efektywnie wyzwalać kreatywność dziecięcą. To przecież w pracy z uczniem przejawia się oryginalność nauczyciela i jego dzieło, a nie w konkretnych przedmiotach. Zagadnienie to analizuje Józefa Bałachowicz w rozdziale zatytułowanym Cechy stylu działań edukacyjnych nauczyciela. W tekście pt. Postawy nauczycieli wobec twórczości Tatiana Kłosińska pokazuje, że nastawienia nauczycieli wobec twórczości uwarunkowane są ich predyspozycjami oraz czynnikami społeczno-demograficznymi. W procesie wchodzenia w rolę nauczyciela powyższe czynniki determinują postawy wobec twórczości. 7
H. Kwiatkowska, Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią, GWP, Gdańsk 2004.
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 12
17.06.2013 11:29
13
Wstęp
Atmosfera, w jakiej przebiega nauczanie, ma niebagatelne znaczenie. Twórczości sprzyjają: klimat otwartości, unikanie nadmiernej krytyki, wymagania dostosowane do możliwości uczniów (ale nie sztywne, czyli takie same dla każdego), plastyczność przebiegu procesu dydaktycznego oraz indywidualne podejście do uczniów. Atmosfera, jaka rzeczywiście panuje w szkole, jest w dużym stopniu warunkiem powodzenia podejmowanych działań twórczych. O tym problemie pisze Tatiana Kłosińska w ostatnim rozdziale pt. Uwarunkowania postawy twórczej w poglądach nauczycieli Publikację zamyka podsumowanie wyników przeprowadzonych badań. Książka nie mogłaby powstać bez trudu i życzliwości nauczycieli edukacji początkowej i studentów Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, którzy uczestniczyli w badaniach i pomagali nam je przeprowadzić. Szczególne podziękowania jesteśmy też winne Recenzentkom: profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, dr hab. Hannie Krauze-Sikorskiej i profesor Uniwersytetu Śląskiego, dr. hab. Urszuli Szuścik, których uwagi i komentarze przyczyniły się nie tylko do udoskonalenia książki, ale i do ujrzenia w nowym świetle poruszanych w niej problemów. Mamy nadzieję, że przedstawione wyniki badań dotyczących stanu kompetencji kreatywnych nauczyciela i związane z nimi rozważania przyczynią się do ponownego podjęcia dyskursu nad kształceniem i doskonaleniem nowoczesnego nauczyciela. Irena Adamek, Józefa Bałachowicz
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 13
17.06.2013 11:29
Adamek Balachowicz_Kompetancje....indb 14
17.06.2013 11:29