Marzena Adamowicz Alicja Ostrowska
Orientacje życiowe twórczych i odtwórczych 13–16-latków
Kraków 2021
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 3
13.04.2021 08:21:14
© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, 2020 © Copyright by Alicja Ostrowska, 2020
Recenzentki: dr hab. Katarzyna Sadowska prof. dr hab. Urszula Szuścik Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Projekt okładki Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Sergey Novikov | Depositphotos.com Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski
ISBN 978-83-8095-946-0
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 4
13.04.2021 08:21:14
Spis treści Wprowadzenie ...................................................................................
7
1. Fenomen twórczości ..................................................................... 11 1.1. Polisemia terminu „twórczość” ..................................................... 1.2. Interakcyjna teoria twórczości ..................................................... 1.3. Wyobraźnia i marzenia w osobistych doświadczeniach ................ 1.4. Myślenie twórcze ....................................................................... 1.5. Twórcze postawy .......................................................................
11 27 38 46 52
2. Orientacje życiowe 13–16-latków ........................................... 59 2.1. Rola wartości w funkcjonowaniu młodego pokolenia .................... 2.2. Poszukiwanie sensu życia w okresie adolescencji .......................... 2.3. Orientacje rodzinne, personalistyczne ......................................... 2.4. Orientacje obserwacyjne i hedonistyczne ..................................... 2.5. Orientacje przywódcze i zawodowe ........................................... 2.6. Orientacje społeczne i twórcze ...................................................
59 72 81 85 87 90
3. Opis metodologiczny badań własnych ...................................... 97 3.1. Problematyka badań ................................................................... 97 3.2. Procedura badawcza ................................................................... 99 3.3. Organizacja, teren i próba badawcza ........................................... 103
4. Orientacje życiowe twórczych i odtwórczych 13–16-latków w empirycznych poszukiwaniach ..................... 105 4.1. Myślenie twórcze adolescentów .................................................. 4.2. Postawy twórcze badanych ......................................................... 4.3. Osoby twórcze i odtwórcze ........................................................ 4.4. Orientacje życiowe twórczych i odtwórczych respondentów ........ 4.5. Orientacje życiowe w percepcji adolescentów .............................. 4.6. Twórcze orientacje życiowe twórczych i odtwórczych badanych .................................................................................... 4.7. Sylwetki twórczych adolescentów ................................................
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 5
105 109 116 119 134 138 144
13.04.2021 08:21:14
6
Spis treści
Podsumowanie, konkluzje i postulaty ............................................. 167 Literatura cytowana ........................................................................... 173 Aneksy .................................................................................................. 185
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 6
13.04.2021 08:21:14
Wprowadzenie Problematyka związana z istnieniem człowieka, sensem jego życia od lat intryguje badaczy różnych dziedzin nauki, przy czym w ostatnich dekadach zainteresowanie to wzrosło. Pytanie o sens życia przestało być domeną teologów, filozofów, historyków i pisarzy. Stało się ono obecnie tak powszechne jak w żadnym innym okresie w przeszłości, zarówno w wymiarze globalnym, jak i jednostkowym. Na ten stan rzeczy mają wpływ wszelkie zagrożenia i wstrząsy, wytrącające człowieka z codziennego, uporządkowanego, powszedniego, spokojnego życia i zmuszające do krytycznej refleksji. Dokonujące się w Polsce zmiany, oprócz pozytywnych skutków, powodują pogłębienie się wielu negatywnych zjawisk, takich jak: bezrobocie, spadek dochodów ludności (zwłaszcza wiejskiej), brak poczucia stabilizacji życiowej i zawodowej, brak poczucia bezpieczeństwa socjalnego, poczucie osamotnienia. Tak zmieniający się świat oczekuje ludzi wykształconych, wrażliwych, nonkonformistycznych, twórczych, którzy mogą wpłynąć na rozwój społeczeństwa. Świat wymaga ustawicznego kształcenia, bo ono inspiruje jednostki do działania, do nabywania umiejętności niezbędnych do aktywności. Zauważyć można, iż postawa twórcza odgrywa ważną rolę w codziennym życiu. Przed ogromnymi wyzwaniami stoi także szkolnictwo. Młody człowiek zmuszany jest do ciągłych wyborów, balansowania między dobrem a złem, prawdą – fałszem, pięknem – brzydotą. Nie wystarcza już przystosowywanie się do świata. Współczesna, stale zmieniająca się rzeczywistość społeczna, gospodarcza, polityczna wymaga osób twórczych. Jak podkreśla Dorota Turska1, poglądy badaczy opisujące polską szkołę jako środowisko szkodliwe dla jednostki są zauważalne w literaturze od lat pięćdziesiątych XX wieku. Stanowią one próbę wyjaśnienia gwałtownego spadku potencjału twórczego osób dorastających między innymi na skutek oddziaływania szkoły. 1
D. Turska, Uczeń w szkole – czyli dlaczego Marek Aureliusz miał szczęście?, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1996, nr 1; zob. B. Śliwerski, Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Warszawa 2009.
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 7
13.04.2021 08:21:14
8
Wprowadzenie
Charakterystyki rozwojowe wykazują bowiem, iż to właśnie faza adolescencji usposabia do podejmowania twórczości świadomej, ze względu na opanowanie myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego i motywację skłaniającą do „kosmicznych prób przebudowy świata”2.
Dlatego też interesujące są orientacje życiowe wychowanków, traktowanych jako podmioty kształcenia i jednostki samorealizujące się. Jak zauważają badacze, człowiek twórczy przechodzi trzy kryzysy: – pierwszy – około 10. roku życia – w tym okresie dostosowuje się do grupy rówieśniczej; – drugi – około 13.–15. roku życia – gdy wykazuje zainteresowanie drugą płcią; – trzeci – około 19. roku życia – gdy podejmuje pracę zawodową3. Kryzysy te dotyczą ograniczania swojej aktywności twórczej. 13–16-latkowie powinni posiadać – zdaniem Stanisława Popka4 – cechy twórcze w stanie potencjalnym, ale mogą nie ujawniać swojej ekspresji i dzieł twórczych (czyli wierszy, pamiętników, listów, piosenek, rysunków, karykatur itp.). Prowadzone przez nas badania ukierunkowane są nie tylko na twórczość w stanie potencjalnym, czyli myślenie i postawy twórcze, które nie powinny ulegać zahamowaniu, ale także na dzieło twórcze powstałe oraz ukazane w toku badań. O wyborze tematyki i kierunku badań zdecydowały nasze zainteresowania fenomenem twórczości oraz doświadczenia pedagogiczne. Analiza literatury pozwala na stwierdzenie, iż nie podjęto próby badania orientacji życiowych twórczych i odtwórczych 13–16-latków. Prowadzone były badania na temat orientacji oraz twórczych orientacji życiowych, jednakże dotyczyły one innych grup, zarówno wiekowych, jak i społecznych5. W związku z przedmiotem badań za kluczowe w monografii dla podjętych eksploracji są następujące pojęcia: „twórczość”, „orientacje życiowe”, 2 3 4 5
D. Turska, Uczeń w szkole…, op. cit., s. 146. W. Limont, Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować, Sopot 2010. S. Popek, Kwestionariusz twórczego zachowania KANH, Lublin 2010. Zob. np.: A. Cudowska, Kształtowanie twórczych orientacji życiowych w procesie edukacji, Białystok 2004; eadem, Orientacje życiowe współczesnych studentów, Białystok 1997; A. Gańczarczyk, Orientacje życiowe młodzieży w warunkach transformacji ustroju, Katowice 1994; T. Hejnicka-Bezwińska, Orientacje życiowe młodzieży, Bydgoszcz 1991; B. Idzikowski, Orientacje życiowe młodzieży szkolnej miasta przygranicznego. Badania panelowe, Zielona Góra 1998; W. Jakubaszek, Orientacje życiowe młodzieży. Na przykładzie badań w Ośrodku Szkolenia i Wychowania Ochotniczych Hufców Pracy w Krakowie, Kraków 2010; A. Krasnodębska, Orientacje aksjologiczne młodzieży akademickiej. Z badań nad studentami uczelni opolskich, Opole 1997; A. Strzałecki, Twórczość a style rozwiązywania problemów praktycznych. Ujęcie prakseologiczne, Wrocław 1989; B. Suchodolski, Wychowanie i strategia życia, Warszawa 1983.
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 8
13.04.2021 08:21:14
Wprowadzenie
9
„twórcze orientacje życiowe”, które są zinterpretowane w pierwszych dwóch rozdziałach. Aby scharakteryzować – jako pedagożki – orientacje życiowe twórczych 13–16-latków, weźmiemy pod uwagę ich cechy osobowe (myślenie twórcze, marzenia i postawy twórcze), dzieło i jego właściwości (wypowiedzi na temat swojej przyszłości). W pracy pedagoga możliwe jest określenie cech w stanie potencjalnym oraz w stanie realizacyjnym. Stan potencjalny dotyczy myślenia i postaw twórczych, realizacyjny zaś wypowiedzi pisemnych na temat przyszłości oraz wytworów, które mogą zostać nam udostępnione. Należy podkreślić fakt, iż jeśli cechy w stanie potencjalnym nie zostaną wykryte przez środowisko szkolne, rodzinne, to mogą, ale nie muszą, przerodzić się w negatywne zachowania ucznia6. Teza niniejsza nie jest potwierdzona badaniami. O niej traktują psycholodzy w swoich wywodach teoretycznych. Za przykład służy stanowisko Józefa Kozieleckiego, który mówi o transgresji jako twórczości powszechnej i historycznej oraz destruktywnej i konstruktywnej7. Niniejsze wskazuje, że preferujemy tutaj interakcyjną teorię twórczości, co oznacza, że interakcja poszczególnych jej elementów może przyczynić się do rozwoju twórczości8. Należy też zauważyć, że to samo środowisko u jednych może stymulować, a u innych hamować rozwój twórczości9. Dla potrzeb tej monografii przyjmujemy egalitarną koncepcję twórczości, czyli jej sens subiektywny, powszechny, codzienny, co oznacza, że każdy człowiek, niezależnie od wieku, płci i rasy, jest twórczy w różnym stopniu i zakresie, co przejawia się w życiu codziennym. Omówiłyśmy także właściwości (tj. wyobraźnia, marzenia, zachowania i postawy) twórczych 13–16-latków. W drugim rozdziale skupiłyśmy uwagę na orientacjach życiowych i ich klasyfikacji. Część trzecia została poświęcona założeniom metodologicznym i organizacyjnym badań własnych. Kolejny rozdział przedstawia analizę i interpretację wyników tych badań. Zawarłyśmy w nim wyniki badań testów: twórczego myślenia i postaw oraz orientacji życiowych. Następnie dokonałyśmy 6 7
8 9
W. Limont, Uczeń zdolny…, op. cit.; K.J. Szmidt, Pedagogika twórczości, wyd. 2 poszerz., Gdańsk 2013; D. Turska, Uczeń w szkole…, op. cit. J. Kozielecki, Człowiek wielowymiarowy, Warszawa 1996. Zob. także: idem, Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna, Warszawa 1987; idem, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 2000; idem, Transgresja i kultura, Warszawa 1997. S.L. Popek, Psychologia twórczości plastycznej, Kraków 2010. Zob. także S. Popek, Kwestionariusz…, Lublin 2010. Ibidem.
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 9
13.04.2021 08:21:14
10
Wprowadzenie
interpretacji tych wyników. Opracowanie zamykają: zakończenie z wnioskami z badań wraz z postulatami dla praktyki pedagogicznej. Celem poznawczym monografii jest wzbogacenie teorii dzięki analizie i interpretacji wyników badań własnych. Na ich podstawie spróbujemy sprecyzować postulaty do dalszych badań oraz dla praktyki pedagogicznej, co jest celem praktycznym. Kolejny z celów pracy – społeczny – jest rezultatem współczesnych wyzwań cywilizacyjnych i kulturowych, które czekają jednostki o twórczych orientacjach życiowych, a także postawach: twórczych, krytycznych. Adresatami książki są głównie pracownicy nauki, studenci pedagogiki, nauczyciele oraz osoby z nadzoru pedagogicznego, a nawet rodzice zaciekawieni tą problematyką. Zachęcamy zatem zainteresowanych wszystkich niniejszym opracowaniem do refleksyjnej i krytycznej analizy zaproponowanych treści. Mamy nadzieję, że publikacja sprowokuje do refleksji i debaty przedstawicieli różnych środowisk. Liczymy na to, iż wywoła dyskusję, będzie źródłem cennych wniosków i twórczej inspiracji pracowników naukowych, nauczycieli, co może przyczynić się do dobrych zmian w edukacji.
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 10
13.04.2021 08:21:14
1. Fenomen twórczości 1.1. Polisemia terminu „twórczość” Przez długi okres nie podejmowano problematyki związanej z twórczością. Pojęcie to jawiło się bowiem wielu uczonym jako tajemnicze, mętne, wielowymiarowe i metafizyczne. Dopiero w 1767 roku ukazały się pierwsze naukowe opracowania na ten temat. Były to pisma Williama Duffa poświęcone źródłom geniuszu. Za datę przeprowadzenia pierwszych badań nad twórczością przyjmuje się 1869 rok, kiedy opublikowano dzieło Francisa Galtona Heraditary genius. An inquiry into its laws and consequences10. Wielokrotnie w literaturze podkreślany jest aspekt wielowymiarowości terminu „twórczość”, który związany jest z ujmowaniem jej w sposób podmiotowy i przedmiotowy. W rozumieniu podmiotowym akcentowana jest funkcja osobista (indywidualna) procesu tworzenia lub jego wytworu […]. Twórczość ujmowana przedmiotowo uwzględnia społeczne wytwory procesu twórczego jako elementu kultury11.
Współczesne ujęcia pojęcia twórczości przechodziły długą drogę ewolucji. W starożytności termin „tworzenie” zastrzeżony był dla bogów, ludzi zaś traktowano jako naśladowców ich dzieł. Również w średniowieczu funkcjonujące określenie creatio ex nihilo (rozumiane jako stworzenie z niczego) odnosiło się tylko do postaci Boga. Definicja twórczości dotyczącej człowieka i jego dzieła pojawiła się dopiero w XVII wieku, co było zasługą Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Według tego literata i teoretyka zadaniem poety jest „wymyślanie”, „budowanie”, ale również tworzenie na nowo (de novo creat). Przywołany autor uznał, iż poeta tworzy na podobieństwo Boga (instar Dei). W następnym wieku – XVIII – twórca został utożsamiony z człowiekiem, który uprawia jakąś sztukę. Wiek XIX przyniósł nowe terminy „twórczy” i „twórczość” oraz modyfikację pojęcia tworzenia, określającego pracę artysty i wyznaczany przez atrybut nowości 10 11
K.J. Szmidt, Pedagogika…, op. cit. M. Magda-Adamowicz, Uwarunkowania efektywności kształcenia nauczycieli klas I–III w zakresie twórczości pedagogicznej, Zielona Góra 2009, s. 13.
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 11
13.04.2021 08:21:14
Aneksy
189
Rysunek 7. Wojna Autor: Mariusz
Rysunek 8. Idziesz na fajkę? Autor: Dominik
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 189
13.04.2021 08:21:26
Adamowicz_Ostrowska_Orientacje zycioweindb.indb 190
13.04.2021 08:21:26