Opieka i wychowanie – tradycja i problemy współczesne

Opieka i wychowanie – tradycja i problemy współczesne

Opieka i wychowanie – tradycja i problemy współczesne pod redakcją naukową Danuty Apanel

Kraków 2009

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent: prof. dr hab. Stefania Walasek

Korekta: Anna Poinc

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-184-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Spis treści Słowo wstępne ................................................................................................ 9

Część pierwsza Opieka i wychowanie na przełomie wieków – egzemplifikacje obszarów Krystyna Budzianowska Biografie historyczne we współczesnych podręcznikach historii ..................... 13 Anna Reglińska-Jemioł Taniec jako składnik wychowania i kultury w dawnej Polsce ......................... 29 Andrzej Kusztelak Wybrane aspekty pracy wychowawczej w szkole podstawowej na przełomie wieków ...................................................................................... 45 Małgorzata Posłuszna Opieka lekarsko-pielęgniarska nad ludnością wiejską w okresie międzywojennym ........................................................................... 57 Bogumiła Biechońska, Piotr Matuszewski, Agnieszka Matuszewska Rys historyczny funkcjonowania Ochotniczych Hufców Pracy w Polsce oraz ich działalność współczesna .................................................................... 69 Piotr Gołdyn Główne obszary działalności profilaktycznej i wychowawczej Katolickiego Towarzystwa Ochrony Kobiet (1901–1939) ................................. 79

6

Spis treści

Elżbieta Gorloff Trudności readaptacyjne dzieci i młodzieży szkolnej województwa gdańskiego w warunkach migracji powojennych (studium przypadku) ..................................................................................... 89 Lidia Burzyńska-Wentland Projekty edukacyjne Związku Mniejszości Niemieckiej w Gdańsku w zakresie kształcenia kompetencji językowych dzieci i młodzieży ................ 103 Renata Olszowiec Inspiracje i źródła aktywności pedagogicznej Marii Grzegorzewskiej ............ 117 Tomasz Fetzki Źródła koncepcji pedagogicznych Edouarda Séguina .................................... 125 Tomasz Skonieczny Działalność opiekuńczo-edukacyjna Hamlet Centre w Norwich (Wielka Brytania) dla niepełnosprawnych (1972–2008) ................................. 137 Aldona Zakrzewska Pedagogia szkoły katolickiej alternatywą wychowania w dobie ponowoczesności .............................................................................. 147

Część druga Obszar opieki – konteksty teorii i praktyki Klaudia Mikołajczyk Wczesnodziecięce relacje z matką w koncepcji rozwoju Margaret Mahler – wnioski dla rodzicielskiej działalności opiekuńczej ........................................ 161 Anna Banasiak Poczucie umocnienia u rodziców dzieci z autyzmem ..................................... 173 Dorota Kiełb-Grabarczyk Rodzina adopcyjna drogą szansy życiowej dzieci bez przyszłości ................... 183 Jolanta Flanz Wspieranie dziecka w rozwoju – wybrane aspekty teoretyczne i praktyczne ................................................................................................... 195

Spis treści

Joanna Król-Mazurkiewicz Tutoring w szkole. Opieka nad uczniem w kontekście potrzeb i korzyści ..... 207 Joanna Żeromska-Charlińska, ks. Mariusz Śniadkowski Samotność emocjonalna młodzieży jako sytuacja graniczna ......................... 215 Emilia Paczka Opieka nad człowiekiem niepełnosprawnym – w myśl obowiązującej ustawy o świadczeniach rodzinnych .......................... 227 Agnieszka Grochulska Realizacja holistycznej opieki w rehabilitacji osób po przebytym udarze mózgu ........................................................................ 233 Jolanta Twardowska-Rajewska Opieka nad niesprawnym seniorem w środowisku – rozwiązania modelowe i rzeczywistość ......................................................... 243 Anetta Jaworska Więźniowie w wolontariacie opieki paliatywnej ........................................... 253

Część trzecia Obszar wychowania – konteksty instytucjonalne i pozainstytucjonalne Ewa Murawska Społeczne oczekiwania wobec nauczyciela.

Nauczyciel między tym, co możliwe a tym, co niemożliwe... ........................ 269 Justyna Miko-Giedyk Współpraca szkoły z rodziną w procesie wychowania ................................... 281 Małgorzata Gogolewska-Tośka Wychowanie a mass media ........................................................................... 291 Violetta Kopińska Współczesne problemy samorządności uczniowskiej ..................................... 303 Małgorzata Puchowska Instynkt dramatyczny dzieci a teatr w kształceniu zintegrowanym.

Diagnoza i postulaty zmian .......................................................................... 315

7

8

Spis treści

Kazimierz Ostrowski Antypedagogika jako zmiana orientacji w myśli wychowawczej ................... 331 Danuta Apanel Terapia pedagogiczna wspomagana komputerowo ........................................ 341 Anna Babicka Moc edukacyjno-perswazyjna czasopism lifestyle’owych w aspekcie kreacji współczesnych ról płciowych ........................................... 359 Joanna Nowak Bariery a udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym ..................... 371 Agnieszka Barczykowska, Maciej Muskała Studentki jako konsumentki napojów alkoholowych .................................... 381 Wiesław Lesner Współczesne dylematy polskich rodzin.

Wychowawcze skutki migracji zarobkowej rodziców .................................... 395 Urszula Sokal Poczucie osamotnienia osób starszych a działalność klubu seniora ................ 403 Łucja Lassota Aktywność seniora inspirowana humanistycznymi teoriami o charakterze personalistycznym .................................................................. 413

Słowo wstępne Opieka i wychowanie – procesy nierozerwalnie ze sobą związane – towarzyszą człowiekowi od początku jego życia. Nie ma opieki bez wychowania. Dotyczy to zarówno rodziny, jak i innych naturalnych oraz instytucjonalnych środowisk opiekuńczo-wychowawczych. Właściwie realizowana opieka i wychowanie stwarzają szansę prawidłowego rozwoju dziecka i jego poprawnego funkcjonowania w późniejszym życiu. Środowiskiem, które powinno stwarzać dziecku dobre warunki życia, jest rodzina – dla każdego dziecka najważniejsza i niezastąpiona. To w niej następuje socjalizacja pierwotna, tj. transmisja najważniejszych wartości, norm, wzorów postępowania obowiązujących w społeczeństwie. W kolejnych etapach rozwoju dziecka zaczynają się pojawiać inne środowiska, które dopełniają opiekę rodzinną: przedszkole, szkoła, środowisko rówieśnicze, środowisko lokalne, instytucje wychowania pozaszkolnego. Określa się je jako miejsca socjalizacji wtórnej.

Procesy opieki i wychowania zależą od wielorakich czynników: wieku podopiecznego, jego sytuacji życiowej, prawnej, edukacyjnej, problemów związanych ze stanem zdrowia. Zatem, w zależności od potrzeb wychowanka, należy dążyć do stwarzania warunków sprzyjających jego rozwojowi.

XXI wiek niesie ze sobą nowe wyzwania w sferze opieki i wychowania człowieka. Warto więc rozwijać trwającą od stuleci dyskusję w tym zakresie. W ramach niniejszej książki podejmują się tego autorzy 35 opracowań, w których problematyka procesu opieki i wychowania zaprezentowana jest w ujęciu historycznym i współczesnym.

Książka składa się z trzech części. Pierwsza z nich zawiera opracowania będące egzemplifikacją obszarów opieki i wychowania w kontekście historycznym. Problematyka tego obszaru jest bardzo zróżnicowana. Zawiera elementy szczegółowe, takie jak rola tańca jako ważnego składnika wychowania i kultury w dawnej Polsce czy wybrane aspekty pracy wychowawczej na przestrzeni dziejów. Ukazuje również główne linie działalności Katolickiego Towarzystwa Ochrony Kobiet oraz Ochotniczych Hufców Pracy, porusza kwestie związane z opieką lekarsko-pielęgniarską ludności wiejskiej w okresie międzywojennym, a także z readaptacją dzieci i młodzieży szkolnej województwa gdańskiego w warunkach migracji powojennej oraz projekty edukacyjne Związku Mniejszości Niemieckiej w Gdańsku w czasach

10

Słowo wstępne

współczesnych. Część pierwsza zawiera również opracowania prezentujące źródła i inspiracje koncepcji pedagogicznych Marii Grzegorzewskiej i Eduarda Seguina.

Część pierwszą zamykają opracowania na temat biografii historycznych w podręcznikach historii w kontekście ideału wychowawczego oraz pedagogii szkoły katolickiej jako alternatywy wychowania w dobie ponowoczesności.

Część druga obejmuje obszar opieki – konteksty teorii i praktyki. Składa się z dziesięciu opracowań. Autorzy poddają analizie problematykę opieki międzyludzkiej w różnych środowiskach wychowawczych i w różnych okresach życia człowieka – począwszy od opieki nad dzieckiem we wczesnodziecięcym okresie rozwoju, poprzez problem opieki w środowisku szkolnym w okresie dorastania, a także w dorosłości, aż po schyłek życia. Autorzy omawiają także problemy opieki nad człowiekiem wynikające z jego niepełnosprawności.

Część trzecią stanowią opracowania dotyczące różnorodnych problemów związanych z szeroko pojętym procesem wychowania człowieka. Składa się z trzynastu opracowań, które poruszają zagadnienia związane z wychowaniem w rodzinie, szkole i środowisku lokalnym, a także analizują proces wychowania w odniesieniu do dziecka, człowieka dorastającego, dojrzałego, starszego oraz osoby z niepełnosprawnością. Autorzy prezentują także problematykę niekorzystnych zjawisk pojawiających się w procesie wychowania.

Wszystkim Autorom zamieszczonych w książce przemyśleń naukowych, będących świadectwem troski o rzetelnie sprawowaną opiekę i wychowanie młodego pokolenia – serdecznie dziękuję.

Składam również słowa podziękowania Pani prof. dr hab. Stefanii Walasek za cenne sugestie i uwagi, które istotnie przyczyniły się do podniesienia wartości merytorycznej książki.

Danuta Apanel

Część pierwsza

Opieka i wychowanie na przełomie wieków – egzemplifikacje obszarów

Krystyna Budzianowska Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 2 im. K. Pułaskiego w Warce

Biografie historyczne we współczesnych podręcznikach historii Wokół tematu biografii historycznej narosło wiele sporów. Czy przedstawianie postaci historycznych lub żyjących jeszcze osób przekazuje czytelnikowi prawdę, czy też jest wielką mistyfikacją przeszłości? Szczególnie historycy „szkoły Annales” zakwestionowali biografistykę historyczną, uzasadniając, że trzeba badać i opisywać nie jednostkowe losy, ale integralny obraz społeczeństwa. Taka postawa spotkała się oczywiście z licznymi głosami sprzeciwu. Odpowiadano, że historia ekonomiczna i społeczna, tak samo jak polityczna, nie są anonimowe. Ponad zdarzeniami, cyframi i wykresami stoją ludzie, działający lub ulegający działaniu innych, bez których nie byłoby postępu w historii1. Jednak część historyków jest wielkimi obrońcami biografii jako gatunku historiografii. Jest to gatunek równie stary co uprawniony.

Wiedza o ludziach jest ważniejsza niż wiedza o ich dokonaniach.

Według Tadeusza Łepkowskiego filozofia historii przysłowiowego Kowalskiego jest bardzo personalistyczna i heroistyczna, często też elitarystyczna. W potocznym mniemaniu historię tworzą i zarazem symbolizują wielkie indywidualności – ludzie wybitni. Ich ocena i kwalifikacja jest zazwyczaj uproszczona do maksimum.

Są oni najczęściej albo dobrzy, albo źli. Nieraz też ich życie dzieli się na okresy mroczne i świetlane. Zauważmy – pisze nieco dalej Łepkowski – jak często czyta się następujące zdanie: Cezar podbił Galię, Żółkiewski zwyciężył pod Kłuszynem.

Nie są to bynajmniej zdania fałszywe, lecz swoją półprawdziwością odstręczają wypowiadającego je od poszukiwania innych czynników, które bardzo się liczyły,

1 Szerzej na ten temat: W. Zagajewski, Kontrowersje wokół biografii historycznej [w:] L. Kuberski, Stan i perspektywy biografistyki polskiej. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998.

14

Część pierwsza. Opieka i wychowanie na przełomie wieków...

i innych – bezimiennych nieraz ludzi, którzy przyczynili się do podboju czy do zwycięstwa w podanych przykładach2.

Podręczniki mają swoje prawa, do których musi się dostosować także prezentowanie biografii. Treści wprowadzone do szkolnej edukacji historycznej nie są prostym odwzorowaniem syntezy naukowej, ale konstrukcją w znacznej mierze samoistną, uwarunkowaną nie tylko stanem nauki, ale też względami społecznymi i dydaktycznymi. Dlatego m.in. kładzie się większy nacisk na życie i działalność wybitnych jednostek. Potrzeba personifikacji procesu dziejowego, zwłaszcza dla szeroko rozumianych celów dydaktycznych, jest akceptowana jako odpowiednia do formuły historii integralnej, uznawanej przez większość historyków i dydaktyków historii. We współczesnej historiografii rozważa się sprawę tak zwanej osi historii integralnej (globalnej, strukturalnej). Nie powinna to być historia polityczna, jako zbyt „wydarzeniowa”. Dlatego coraz więcej zwolenników zyskuje teoria zakładająca, że „osią” historii integralnej powinna być historia kultury, a co za tym idzie, postacie z tego kręgu powinny być prezentowane szerzej niż dotychczas. Liczne analizy kształtowania świadomości historycznej dzieci i młodzieży dowiodły bowiem, że najlepiej znane są postacie reprezentujące historię polityczną, a przeszłość jawi się jako pasmo wojen, zatargów, sporów ideologicznych, agresji i nienawiści3.

Autorzy podręczników, zamieszczając nazwiska wybitnych postaci, dokonują niejako podwójnej selekcji, obejmującej: wprowadzenie do tekstu okreśonych postaci oraz wybranie spośród nich tych, dla których zostaną przygotowane biogramy. Kolejny wybór dotyczy informacji biograficznych. Przez pojęcie biogramu rozumiemy tu zwięzły życiorys typu encyklopedycznego4.

Do analizy zarysowanego problemu wybrałam kilka podręczników z wykazu MEN zalecanych do wykorzystania w szkołach ponadgimnazjalnych, w których krystalizują się dwie techniki przedstawiania postaci. Pierwsza to identyfikacja osoby w toku narracji autorskiej z omawianym wydarzeniem, z zaznaczeniem, jaką rolę odegrała ona w konkretnym wydarzeniu. Uczeń łączy zatem postać z faktem, nie znając innych elementów jej biografii. Drugi sposób to zamieszczenie krótkiego biogramu, najczęściej połączonego z ilustracją, wyłączonego z narracji autorskiej. Ta forma prezentacji postaci poza tekstem głównym może jednak powodować omijanie tych informacji podczas samodzielnej lektury ucznia ze względu na inną, najczęściej pomniejszoną czcionkę lub też umieszczenie biogramu w zbyt dużej odległości od miejsca, w którym występuje dana postać w tekście głównym. Chyba że autorzy

2 T. Łepkowski, Człowiek i historia, Warszawa 1997, s. 18–23.

3 G. Witalec, Kanon wielkich Polaków w świadomości uczniów, „Widomości Historyczne” 1995, nr 5, s. 277–285; J. Rulka, Przemiany świadomości historycznej młodzieży, Bydgoszcz 1991; C. Nowarski, Wokół problemu postaci historycznych w nauczaniu szkolnym, „Wiadomości Historyczne” 1982, nr 1, s. 81–91.

4 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1983.

K. Budzianowska. Biografie historyczne we współczesnych podręcznikach historii

kierują uwagę ucznia ku tej informacji poprzez zamieszczone w tekście pytania lub odnośniki. W analizowanych podręcznikach taki sposób wykorzystują autorzy serii „Poznajemy Przeszłość”. Ponadto metodą skupiania uwagi na biogramach, jest ich umieszczenie wraz ilustracją na kolorowym tle, jak czynią to autorzy serii „Historia dla Maturzysty”. Przy pozatekstowym umieszczeniu biogramu niezwykłą rolę odgrywa nauczyciel. To on kieruje pracą dydaktyczną na lekcji i może w odpowiedni sposób zwracać uwagę uczniów na postacie – dokonując zresztą tym samym kolejnej selekcji. Wykorzystanie życiorysów na potrzeby szkolne może odbywać się w różny sposób: od płytkiego kalkowania scen i fragmentów życia po intensywne nawiązania biograficzne, zwielokrotniające sens popularyzowania określonych treści historycznych.

Nie można jednak zapominać, że niektóre postacie i związane z nimi wydarzenia obrosły grubą warstwą mitów, legend i stereotypów. Należy im poświęcać znacznie więcej miejsca5.

Wykorzystanie informacji biograficznych umożliwia przedstawienie wielkich wydarzeń i procesów dziejowych ożywionych przez postacie historyczne, przez konkretnych twórców przeszłości. Rzeczywistość historyczna nie składa się, jak mówi Edmund Maliński6, tylko z dziejów wielkich grup społecznych, lecz także wybitnych jednostek, które swoją działalnością wywierały wpływ na rozwój społeczeństwa. Jerzy Maternicki stwierdza, że prezentowanie wartościowych wzorów osobowych jest powszechnie i od dawna uważane za jedną z podstawowych metod kształtowania osobowości7.

Biografie mają pełnić trzy funkcje w nauczaniu historii: poznawcze, kształcące i wychowawcze. Realizacja celu poznawczego powinna się łączyć z osiągnięciem także dwóch pozostałych, gdyż treści biograficzne nie stanowią celu samego w sobie, lecz powinny się przyczynić do oddziaływania wychowawczego na młodzież. Historia w ujęciu biograficznym niesie jakąś ideę i wskazuje na określoną interpretację treści historycznych. Może nią być m.in. wskazanie modelu, wzoru czy też przykładu pożądanego zachowania. Ujęcie biograficzne może także ułatwiać definiowanie własnej wartości przez wartość osoby, którą przywołuje.

Jak zauważa Józef Brynkus, relacja o roli jednostek w kreowaniu dziejów jest tym elementem przekazu historycznego, który najczęściej ulega przekształceniu8.

Obecność akcentów biograficznych w szkolnej aplikacji dziejów jest czymś innym 5 G. Witalec, Kanon wielkich..., op. cit.

6 E. Maliński, Funkcje biografii w nauczaniu historii, „Wiadomości Historyczne” 1989, nr 3, s. 259– –263.

7 J. Maternicki, O nowy kształt edukacji historycznej, Warszawa 1984, s. 52–53.

8 J. Brynkus, Wątki biograficzne w edukacji XX wieku [w:] B. Kubis (red.), Edukacja historyczna a współczesność: księga jubileuszowa dedykowana profesorowi dr hab. Adamowi Suchońskiemu w czterdziestolecie pracy dydaktycznej i naukowej oraz z okazji siedemdziesiątych urodzin, Opole 2002, s. 377.

15

16

Część pierwsza. Opieka i wychowanie na przełomie wieków...

niż metodologiczne podkreślenie ich roli w historii. Można przyjąć, że w biograficznym wykładzie dziejów, dostosowanym do potrzeb szkolnych, chodzi o takie odczytywanie przeszłości, w którym wydarzenia będą osadzane na tle konkretnej osoby i będzie widoczny nie tylko ślad działalności człowieka, ale także da się zauważyć związek wskazujący na to, w jaki sposób owe zjawiska wpłynęły na los danej postaci.

Maria Kujawska dowodzi natomiast, że nie najlepszym sposobem prezentowania przeszłości jest jej postrzeganie przez pryzmat losu poszczególnych jednostek, gdyż właśnie przez nie w dotychczasowej edukacji przemawiała historia o charakterze zdarzeniowym, ubezwasnowolniająca swych odbiorców: [...] gdy chodzi o treść nauczania, to jestem głęboko przekonana, że definitywnie kończy się czas dominacji historii politycznej. Edukacja historyczna oparta jedynie na historiografii zdarzeniowej odsuwa bowiem na daleki plan wiedzę o warunkach egzystencji społeczeństwa, o formach organizacyjnych jego życia zbiorowego, o możliwości oddziaływania różnych grup społecznych na bieg spraw publicznych. Bohaterem historii politycznej nie jest społeczeństwo, lecz wybitne jednostki, a przedmiotem i podmiotem narracji historycznej państwo i władza państwowa. Oparty na niej obraz historii prowadzi do kształcenia postaw biernych i przekonania o niemożności i bezsensowności podejmowania jakichkolwiek działań. Tylko historia kultury – szeroko rozumianej – daje wiedzę mogącą wspierać współczesność autorytetem minionych pokoleń9.

Jak dowiodły badania podręczników z lat 80. XX wieku, w tamtym okresie wyraźne pierwszeństwo miały postacie z kręgu polityki i wojskowości. Istnieje kanon postaci przewijających się przez karty szkolnych książek do nauki historii10.

Po analizie podręczników obecnie obowiązujących okazało się, że sylwetki uznane za godne przybliżenia dobierane są według takiego samego schematu: władcy, wodzowie, politycy – przede wszystkim mężczyźni. Świat gospodarki, kultury, nauki, oświaty, domu, rodziny bardzo rzadko reprezentowany jest personalistycznie.

Nieczęsto przywoływane są postacie „nowe”, które mogłyby stanowić ilustrację współczesnego sposobu widzenia rzeczywistości i stać się kanwą do żywej dyskusji o postawach, poglądach, sposobach działania w różnych warunkach historycznych.

Do przedstawienia współczesnego biograficznego sposobu prezentowania dziejów, a zatem pośrednio określonego ideału wychowawczego polskiej szkoły wybrałam zaledwie kilka postaci.

9 M. Kujawska, Problemy współczesnej edukacji historycznej, Poznań 2001, s. 16.

10 M. Stert, B. Burda, Ujęcie dziejów najnowszych w naszych programach i podręcznikach szkolnych [w:] J. Taternicki (red.), Historia najnowsza jako przedmiot badań i nauczania, Warszawa 1986, s. 319.