Ewolucja wiedzy studentów i młodzieży na temat Płodowego Zespołu Alkoholowego by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788380 956575

Marek Banach

EWOLUCJA WIEDZY STUDENTÓW I MŁODZIEŻY NA TEMAT PŁODOWEGO ZESPOŁU ALKOHOLOWEGO

Kraków

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 3

15.05.2019 09:56:47

Recenzenci: dr hab. Anna Fidelus, prof. UKSW dr hab. Anna Walulik, prof. Akademii Ignatianum

Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska

Korekta: Joanna Kosturek

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Grafika na okładce: © Jakub Grygier | Depositphotos.com

Publikacja została sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ( ) , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 4

15.05.2019 09:56:47

Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział I. Płodowy Zespół Alkoholowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Terminologia związana z pojęciem FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia badań nad szkodliwością wpływu alkoholu na płód . . . . . . . . . . . . . . . . . Płodowy Zespół Alkoholowy – obraz kliniczny, charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . Teratogenne działanie alkoholu na rozwój płodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zaburzenia rozwoju dziecka spowodowane prenatalną ekspozycją na alkohol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział II. Metodologia badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedmiot, cel, problemy badawcze, zmienne i wskaźniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metoda, techniki i narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Organizacja badań, dobór grupy, techniki analizy statystycznej . . . . . . . . . . . . . Rozdział III. Wiedza studentów na temat Płodowego Zespołu Alkoholowego . . . . . . Spożywanie alkoholu i wiedza na temat jego negatywnych skutków wśród studentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiedza studentów na temat Płodowego Zespołu Alkoholowego . . . . . . . . . . . . . Analiza statystyczno-porównawcza wybranych wyników badań w grupach studentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział IV. Wiedza uczniów szkół ponadgimnazjalnych na temat Płodowego Zespołu Alkoholowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FAS w opiniach młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Badania porównawcze dotyczące wiedzy o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Porównanie statystyczne wyników badań studentów oraz uczniów szkół ponadgimnazjalnych w wybranych kategoriach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis rysunków i tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 5

15.05.2019 09:56:47

Wstęp Jednym z poważniejszych problemów zdrowotnych, z jakim przychodzi nam się mierzyć w ostatnich 20 latach, jest odnotowana w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych pod numerem Q.86.0 choroba będąca rezultatem prenatalnej ekspozycji na alkohol, czyli Płodowy Zespół Alkoholowy (z ang. Fetal Alcohol Syndrome — FAS). Jak wynika z przeprowadzonych w Polsce badań, w naszym kraju rodzi się rocznie około tysiąca dzieci z pełnoobjawowym FAS oraz prawie dziesięciokrotnie więcej z innymi zaburzeniami związanymi z prenatalną ekspozycją na alkohol1. Dzieci te są w bardzo trudnej sytuacji, kiedy nadchodzi czas rozpoczęcia nauki szkolnej. Nie osiągnąwszy tzw. dojrzałości szkolnej — a jeśli ją osiągną, to tylko w niektórych sferach — różnią się od pozostałych uczniów, mają inne potrzeby edukacyjne. Zjawisko to stanowi zatem trudne wyzwanie nie tylko dla rodziców, rodziców zastępczych, opiekunów, ale i nauczycieli na różnych szczeblach drabiny edukacyjnej. Płodowy Zespół Alkoholowy wywołuje wiele złożonych problemów związanych z funkcjonowaniem ucznia w rodzinie, szkole czy grupie rówieśniczej, wynikających z rozległości i znacznej specyfiki uszkodzeń poalkoholowych. Dotyczą one zarówno procesu uczenia się, jak i nawiązywania oraz utrzymywania kontaktów społecznych. Zatem wiedza pedagogów i nauczycieli na temat FAS jest podstawowym narzędziem pomocy dla dzieci obciążonych tą chorobą oraz ich rodziców i opiekunów. Pedagodzy i nauczyciele mają najwięcej okazji do rozpoznania u ucznia niepokojących sygnałów rozwijających się zaburzeń. Sądzę, że wyposażeni w podstawową wiedzę na temat FAS mogliby skutecznie wspomóc w niełatwej drodze do diagnozy, a następnie terapii tego zaburzenia. Problematyka Płodowego Zespołu Alkoholowego jest intensywnie badana i opisywana w wielu krajach. Wyróżniają się tu badacze ze Stanów Zjednoczonych i Kanady. Istnieje bardzo bogata anglojęzyczna literatura opisująca wiele różnych aspektów FAS. Naukowcy z wymienionych krajów mogą również pochwalić się wypracowanymi metodami i narzędziami diagnostycznymi, służącymi wyodrębnieniu i diagnozowaniu dzieci poddanych prenatalnej ekspozycji na alkohol. Działania tego typu służą pomocą w rozwoju osób z FAS, Co to jest FAS, http://fas.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id= &Itemid= . . ).

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 7

(dostęp:

15.05.2019 09:56:47

Wstęp

a co za tym idzie – polepszeniu jakości ich życia. Także w Polsce rozpoczęła się eksploracja naukowa i społeczna tego problemu. Coraz więcej publikacji pojawia się w specjalistycznych czasopismach naukowych i popularnych. Tworzy się nowe strony internetowe poświęcone tej tematyce. W Polsce — między innymi dzięki ogólnopolskiej kampanii „Ciąża bez alkoholu” zorganizowanej przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz działaniom na gruncie lokalnym realizowanym przez rozliczne podmioty — wiedza społeczeństwa na temat szkodliwości picia alkoholu w czasie ciąży wydaje się systematycznie wzrastać. Można stwierdzić, że sama wiedza o korelacji: spożywanie alkoholu podczas ciąży a zdrowie potomstwa — nie wystarczy. Rodzicom, pedagogom i nauczycielom potrzebna jest wysoce specyficzna wiedza o uszkodzeniach, jakich doznaje płód narażony na działanie alkoholu, o konsekwencjach ekspozycji płodu na alkohol na dalszych etapach rozwoju dziecka, a co najistotniejsze — o miejscach, gdzie należy szukać pomocy w zakresie diagnozy i sposobów pracy z dziećmi dotkniętymi tą chorobą. Praca socjalna, jako nauka interdyscyplinarna, czy pedagogika obligują osobę chcącą legitymować się wykształceniem wyższym do zdobywania wiedzy wkraczającej często na grunt psychologii, medycyny – socjologii i innych nauk. Badanie zjawiska Płodowego Zespołu Alkoholowego daje do tego świetną okazję. I chociaż tematyka FAS staje się w Polsce stopniowo coraz lepiej znana, mam świadomość, że zarówno w naszym kraju, jak i na świecie jest to duży problem. Dlatego też warto zwrócić szczególną uwagę na zakres i poziom wiedzy z tej dziedziny wśród polskiego społeczeństwa, głównie wśród młodzieży i studentów. Stąd konieczność inicjowania i podejmowania szeregu badań naukowych uwzględniających to właśnie zagadnienie. Badania takie powinny inicjować i koordynować różnorodne ośrodki naukowe: pedagogiczne, socjologiczne, medyczne, psychologiczne, związane z pracą socjalną, profilaktyką, resocjalizacją czy działalnością w zakresie pedagogiki specjalnej i inne. A wszystko to z uwagi na szeroką interdyscyplinarność zaburzeń pojawiających się u dzieci z prenatalną ekspozycją na alkohol lub innymi pokrewnymi zaburzeniami. Problematyka pracy dotycząca prenatalnej ekspozycji na alkohol wyznacza temat i cel niniejszej publikacji. I tak przedmiotem rozważań uczyniono wiedzę respondentów dotyczącą skutków prenatalnej ekspozycji płodu na alkohol. Cele związane są z poznaniem specyfiki wiedzy studentów i uczniów szkół ponadgimnazjalnych na temat zagrożeń, jakie niesie spożywanie alkoholu, oraz FAS. Treści niniejszej pracy oscylują wokół dwóch podstawowych aspektów. Po pierwsze poruszają problematykę alkoholizowania się części społeczeństwa, w tym przypadku młodzieży oraz kobiet w wieku prokreacyjnym, po drugie analizują dostępną wiedzę na temat Płodowego Zespołu

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 8

15.05.2019 09:56:47

Wstęp

Alkoholowego. Stąd pojawiają się dwa problemy badawcze, które mają weryfikować posiadaną przez respondentów wiedzę. Pierwszy to badanie świadomości zagrożeń, jakie stwarza spożywanie alkoholu dla matki i dla rozwijającego się w niej płodu. Drugi nurt badań skoncentrowany jest na analizowaniu wiedzy związanej z Płodowym Zespołem Alkoholowym. Oba nurty znajdują odzwierciedlanie w przeprowadzonych badaniach, których wyniki przedstawiam w niniejszym opracowaniu. Badania oparte są na metodzie sondażu diagnostycznego i mają ilościowy charakter. Wyniki uzyskane w badaniach ukazują ewolucję wiedzy dotyczącą opisywanych aspektów w kontekście kilkunastu lat w obu badanych grupach respondentów, tj. studentów i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Problematyka zawarta w tej publikacji wyznacza jej strukturę. W pierwszym rozdziale opisano terminologię związaną z FAS, przybliżono historię badań nad tym zjawiskiem, jego charakterystykę i teratogenny wpływ alkoholu na płód oraz zagrożenia, jakie niesie ze sobą picie alkoholu przez kobietę w ciąży. W dalszej kolejności omówiono założenia metodologiczne badań, określono przedmiot, cel i problemy badawcze. Opisano przyjętą metodę, techniki i narzędzia badawcze. Przedstawiono przebieg badań oraz dobór grupy badawczej, a także techniki statystyczne wykorzystane w opracowaniu. W następnym rozdziale zaprezentowano wyniki badań sondażowych przeprowadzonych w latach 2005—2018 w grupach studentów różnych uczelni, głównie krakowskich, oraz w grupach uczniów szkół ponadgimnazjalnych z terenu województwa małopolskiego. W rozdziale empirycznym zawarto także analizy porównawcze uzyskanych wyników badań z wykorzystaniem technik statystycznych. Całość zamyka zakończenie z wnioskami i postulatami dla praktyki działań pedagogicznych i profilaktycznych. Opracowanie ma charakter badań porównawczych, zestawiono w nim wyniki badań dotyczące problematyki Płodowego Zespołu Alkoholowego z kilkunastu ostatnich lat.

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 9

15.05.2019 09:56:47

Zakończenie Nadużywanie alkoholu to problem o skali światowej, problem współczesnej cywilizacji, określany często jako „choroba rodziny”. Na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w lutym 2008 roku biuro badań opinii publicznej „Pentor” przeprowadziło badania ankietowe na reprezentatywnej próbie Polaków powyżej 15. roku życia, w których zapytano o opinie na temat szkodliwości spożywania alkoholu przez kobiety w ciąży. Większość respondentów, bo aż 83%, uznała, że picie alkoholu ma zdecydowanie lub raczej szkodliwy wpływ na zdrowie dziecka. Jednak 15% respondentów wyraziło opinię, że alkohol nie ma takiego wpływu, bądź nie miało na ten temat zdania. Autorzy raportu zwrócili uwagę, iż około 10% badanych uważało, że picie alkoholu przez ciężarną nie wpływa na zdrowie dziecka. Szczególnie niepokojące jest to, że procent ten rośnie wraz z wykształceniem. Aż 16% kobiet z wykształceniem wyższym stwierdziło, że picie alkoholu jest nieszkodliwe dla płodu, a pogląd ten podzieliło znacząco więcej mieszkanek większych miast niż wsi i miasteczek. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowym podaje także, że co trzecia kobieta w ciąży spożywa alkohol, a skutki tego są dramatyczne110. Picie alkoholu przez ciężarne kobiety prowadzi do uszkodzenia płodu. Fetal Alcohol Syndrome (FAS) to zespół zaburzeń, na które każda kobieta będąca w ciąży i pijąca alkohol naraża swoje dziecko. Otrzymane dane obrazują skalę problemu, a także świadczą o potrzebie sprofilowania działań, tak aby podnieść skuteczność przekazów edukacyjnych kierowanych do młodych kobiet — obecnych i przyszłych matek. Kobiety muszą mieć pełną świadomość, że pijąc alkohol, szkodzą nie tylko sobie, ale przede wszystkim swojemu dziecku. Dzieci przychodzące na świat z Płodowym Zespołem Alkoholowym mają zaburzenia wielopłaszczyznowe. Bardzo często występują problemy z nauką, a ich przyczyną jest przede wszystkim słaba pamięć, niemożność skupienia uwagi, a także często niezdolność przetwarzania informacji. Dziecko cierpiące na skutek FAS posiada określony zasób informacji, ale nie potrafi ich wykorzystać. Często rodzice czy nauczyciele oceniają dzieci z FAS jako leniwe i niesystematyczne, nieprzykładające się do swych obowiązków, gdy tak naprawdę nie potrafią one Wyniki badań biura ankietowego Pentor przeprowadzone na zlecenie PARPA, http://www.parpa.pl/ index.php?option=com_content&task=view&id= &Itemid= (dostęp: . . ).

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 159

15.05.2019 09:56:56

Zakończenie

zorganizować sobie pracy. Dzieci z FAS to osoby mające problemy w różnego typu sytuacjach społecznych — w ocenie innych źle się zachowują. A przecież one są tylko niezdolne do analizowania skutków własnego postępowania. Nie potrafią odczytywać sygnałów niewerbalnych. Są często społecznie i emocjonalnie niedojrzałe. Dzieci z FAS, zwłaszcza w wieku dojrzewania, mają często także kłopoty z nawiązywaniem kontaktów z rówieśnikami. Najgorsze w tym wszystkim jest to, że z Płodowego Zespołu Alkoholowego nie można wyrosnąć, nie da się go wyleczyć. Potrzebna jest ciągła opieka, kontrola i paca poprzedzona rzetelną diagnozą. Jej brak może pogłębić niedostosowanie społeczne i inne zaburzenia dziecka. Konieczne jest podjęcie zdecydowanych kroków prowadzących do terapii i rehabilitacji dziecka, na przykład z wykorzystaniem terapii sensorycznej, stymulowania rozwoju lub jakiejkolwiek innej metody pracy. Część teoretyczna niniejszej publikacji miała na celu analizę funkcjonowania dziecka z FAS oraz problemów związanych z tym zespołem zaburzeń, w części empirycznej natomiast celem był opis skali picia alkoholu w Polsce, a w szczególności zakresu alkoholizowania się młodzieży i kobiet, tu konkretnie studentek uczelni krakowskich. Kolejny ważny cel stanowiło określenie skali wiedzy studentów i młodzieży ponadgimnazjalnej na temat Alkoholowego Zespołu Płodu. Badania zrealizowano z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego, a w jego ramach techniki ankiety audytoryjnej i narzędzia w postaci kwestionariusza ankiety. W trzech cyklach badawczych przebadano łącznie 3066 osób. W tym 1334 studentów oraz 1732 uczniów szkół ponadgimnazjalnych z terenu województwa małopolskiego. Na podstawie przeprowadzonych badań można wyprowadzić następujące wnioski: 1. Badania dowodzą, że mit o pozytywnym wpływie czerwonego wina na organizm kobiety nadal funkcjonuje wśród kobiet, także ciężarnych. Stwierdzają to badania PARPA, w których wykazano, że alkohol, w tym wino, pije prawie 30% kobiet w ciąży. W badaniach prowadzonych wśród studentek krakowskich uczelni w latach 2005—2007 odsetek ten wyniósł ponad 80% (wynik ten dotyczy tylko tych studentek, które podczas prowadzonych badań były matkami w ciąży). To wynik zatrważający. I choć rzeczywiście lampka czerwonego wina ciężarnej kobiecie nie zaszkodzi, to dziecku, które w niej się rozwija, może wyrządzić wiele złego. 2. Niestety skala picia wśród badanych studentów jest znaczna i sięga ponad 90% zarówno w badaniach z lat 2005—2007, jak i 2008—2010. To oczywiście także bardzo niepokojące zjawisko. Można stwierdzić, że picie alkoholu w gronie studenckim to codzienność, wręcz zwyczaj. 3. Do zdecydowanie najczęściej spożywanych alkoholi należy zaliczyć takie trunki, jak piwo i wino. Co oczywiście nie oznacza, że studenci nie sięgają po mocniejsze trunki, na przykład wódkę.

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 160

15.05.2019 09:56:56

Zakończenie

4. Zdecydowana większość respondentów pije alkohol dla towarzystwa, co może wynikać z faktu, iż młodzi ludzie często spędzają razem czas na różnego rodzaju imprezach. 5. Ponad połowa respondentów przyznaje się do tego, że zdarzyło jej się upić alkoholem, a w ciągu roku poprzedzającego badanie doświadczyło tego stanu ponad 60% badanych. 6. Znaczna grupa badanych studentów (ponad 20%) wierzy, że istnieje bezpieczna dawka alkoholu, która nie zagrozi zdrowiu matki i dziecka. Spora grupa uważa, że takim bezpiecznym alkoholem może być miód pitny (z uwagi na właściwości lecznicze miodu) czy piwo (ze względu na niewielką zawartość alkoholu) lub wino (głównie czerwone — mające stymulować pracę układu krążenia). Są to mity powszechne wśród naszego społeczeństwa, także wśród osób badanych. Warto to błędne przekonanie stopniowo i systematycznie zmieniać, chociażby poprzez takie badania, które wyzwolą zainteresowanie respondentów tą interesującą i ważną dla każdej przyszłej matki problematyką. Rok prowadzonych badań nie różnicował zdań respondentów w tej kwestii. 7. Trzeba stwierdzić, że w świetle wyników badań nie ma przyzwolenia na picie alkoholu w czasie ciąży (to zdanie ponad 95% badanych). Picie w ciąży jako szkodliwe dla organizmu matki, ale przede wszystkim dziecka postrzega w różnych badaniach od nieco ponad 90% do prawie 100% respondentów. Ten wynik pozostaje w sprzeczności z wcześniejszymi deklaracjami studentów odnośnie do picia alkoholu, bezpiecznej dawki i bezpiecznego trunku. Można to próbować łączyć z faktem, że młodzi ludzie, głównie kobiety, piją do momentu, w którym stają się pewne swojego odmiennego stanu. Wtedy najczęściej z picia alkoholu rezygnują, na dodatek robią to w sposób absolutnie świadomy. Wynik pozostaje na wysokim poziomie i praktycznie nie zmienia się w czasie. 8. To, że część kobiet, już będąc w ciąży, w dalszym ciągu sięga po alkohol, spowodowane jest różnymi czynnikami. Najczęściej można to łączyć z zaleceniem lekarza, a zatem osoby obdarzonej wysokim społecznym zaufaniem, osoby odpowiedzialnej za zdrowie kobiety oraz jej dziecka. Czynnik ten jako najważniejszy dominował w obydwu przeprowadzonych częściach badań. Zaufanie do lekarza jest tak duże, że gdyby zalecił on spożywanie alkoholu, to liczba kobiet w ciąży, które do tego zalecenia by się przychyliły, była bardzo wysoka i wyniosła ponad 40%. Nie zauważono, aby upływ czasu stanowił tu element różnicujący wyniki, chociaż można się tego było spodziewać z uwagi na coraz większą ilość informacji o badanym zjawisku, która pojawia się w Internecie i innych środkach masowego komunikowania, a także w opracowaniach specjalistycznych. 9. Niemniej świadomość szkodliwego wpływu alkoholu na rozwijający się płód jest wśród kobiet bardzo wysoka. Prawie 100% respondentek było gotowych ograniczyć bądź całkowicie zaprzestać jego picia w czasie ciąży.

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 161

15.05.2019 09:56:56

Zakończenie

10. Kobiety, i nie tylko one, są coraz bardziej świadome fatalnych konsekwencji, jakie niesie picie alkoholu. Odsetek kobiet składających taką deklarację rośnie: w badaniach z lat 2005—2007 było 50% takich wskazań, a już 80% w badaniach z okresu 2008—2010 — i jest to bardzo pozytywny objaw. Wydaje się, że jest to zasługa różnorodnych działań podejmowanych przez instytucje uprawnione do informowania społeczeństwa o tego typu zagrożeniach. A że są one realizowane na bieżąco, to powód do zadowolenia. Kampanie społeczne czy pojawiające się przy okazji reklamy niektórych napojów alkoholowych informacje, że trunki te są szkodliwe dla kierowców i kobiet w ciąży, przynoszą rezultaty. Ważne wydaje się także to, że coraz więcej informacji dotyczących zagrożeń związanych z piciem alkoholu pojawia się w mass mediach, a w szczególności w Internecie. 11. Kolejne przeprowadzone badania ujawniły wzrost w znacznym stopniu wiedzy o konkretnych konsekwencjach picia alkoholu przez kobiety. Respondenci najczęściej przywoływali takie skutki, jak: upośledzenie umysłowe dziecka, zaburzenie rozwoju, uszkodzenie płodu, choroby, kalectwo, poronienia. Tak jak stwierdzono wcześniej, ma to związek między innymi z kampaniami informacyjnymi, realizowanymi w naszym społeczeństwie. 12. W świetle wyników badań z roku na rok coraz więcej osób w swoich środowiskach spotyka się z różnymi informacjami o Płodowym Zespole Alkoholowym. Najczęściej mają one charakter swoistej przestrogi przed spożywaniem alkoholu w czasie ciąży. Dotyczy to grupy ponad 80% respondentów. Źródła tych informacji i przestróg to najczęściej media, przede wszystkim telewizja i Internet. Niemałą rolę odgrywa także prasa, zwłaszcza czasopisma kobiece oraz niektóre tytuły o bardziej naukowym charakterze. Coraz większe znaczenie przypisuje się także prasie codziennej czy lokalnej. Stosunkowo najmniejsze oddziaływanie ma radio. 13. Wyniki badań potwierdziły niestety, że znaczna grupa respondentów nie spotkała się z określeniem „Płodowy Zespół Alkoholowy” oraz nie rozumiała tego pojęcia. Aczkolwiek porównanie wyników badań z lat 2005— —2007 i 2008—2010 pokazało znaczny przyrost wiedzy na ten temat (ponad 20% respondentów więcej z badań 2008—2010 zadeklarowało znajomość pojęcia FAS). Stosunkowo najpełniej i najtrafniej zdefiniowali to zjawisko studenci zbadani w 2016 roku. Tu przyrost wiedzy był już znaczny. Można przypuszczać, że nie wszyscy respondenci znali skutki spożywania alkoholu w czasie ciąży i spustoszenia, jakie dokonuje alkohol w organizmach jeszcze nienarodzonych dzieci, których matki w ciąży piły alkohol. Wiedza, jaką posiadali na ten temat, jest jeszcze zbyt mała. Nie wystarczy stwierdzić, że alkohol szkodzi, należy wiedzieć, jakich uszkodzeń dokonuje w nowo rozwijającym się organizmie. Respondenci definiowali najczęściej FAS jako zespół wad wrodzonych, tłumaczyli na język polski angielską nazwę, a także pisali, że chodzi o picie w ciąży, o urodzenie uzależnione-

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 162

15.05.2019 09:56:56

Zakończenie

W czasopismach naukowych pojawia się coraz więcej ciekawych artykułów, które traktują wprost o FAS, jak również takich, które pozwalają spojrzeć na to zjawisko z szerszej perspektywy, a za pomocą wnioskowania można z nich uzyskać odpowiedź na nurtujące pytania z obszaru wpływu alkoholu na rozwijający się płód, epidemiologii czy wreszcie metod monitorowania picia alkoholu, pracy z dzieckiem z FAS czy prewencji tego niepożądanego zjawiska. Za Krzysztofem Liszczem należy stwierdzić, że w naszym kraju nie ma żadnej poszerzonej pracy poświęconej badaniom czy diagnozowaniu FAS. Wyjątek stanowią pozycje z zakresu walidacji i dostosowania do polskich wymogów i realiów narzędzi diagnostycznych dotyczących FAS, opracowane przez Małgorzatę Klecką i osoby z nią współpracujące. Niniejsza publikacja wpisuje się w problematykę związaną z poalkoholowymi zaburzeniami płodu. Poddano w niej analizie szerokie spektrum badań nad wiedzą o FAS różnych grup młodzieży i studentów. Stąd pytania problemowe, które ujmowały ten właśnie obszar. Pierwsze z nich dotyczyło spożywania alkoholu i świadomości skutków, jakie to zachowanie niesie dla zdrowia matki i jej dziecka. Kolejne pytanie odnosiło się do wiedzy studentów o FAS. Badania wykazały, że niestety nie jest ona duża, nie jest wystarczająca, aby mogła przełożyć się na właściwe zachowania w codziennym życiu. Studenci często mylili objawy FAS z innymi przypadłościami ludzkiego organizmu, nie zawsze do końca rozpoznając mechanizmy wywołujące Płodowy Zespół Alkoholowy, nie potrafiąc odróżnić wielu pojedynczych objawów i zsyntetyzować posiadanej, niespójnej wiedzy z tego obszaru. Stosunkowo najlepiej wypadli na tym tle studenci z Uniwersytetu Pedagogicznego, którzy spotkali się z zagadnieniem FAS na swoich zajęciach w ramach realizowanego kierunku studiów (dotyczyło to głównie studentów pedagogiki). Warto w tym miejscu nadmienić, że zaledwie kilku studentów potrafiło wskazać nazwy organizacji zajmujących się problematyką FAS w Polsce. Na szczęście większość studentów jest świadoma braków w swojej wiedzy w tym zakresie i chce dowiedzieć się czegoś więcej. Podobnie przedstawiała się wiedza uczniów szkół ponadgimnazjalnych na ten temat. I chociaż budujący jest fakt, że wielu respondentów naprawdę orientowało się w omawianej problematyce, to jednak ciągle była to zdecydowanie za mała liczba osób. Wiedza, jaką dysponowali badani, była w większości potoczna, powierzchowna, niespójna i niewnosząca nic do praktyki życia codziennego uczniów. Taki stan świadomości o FAS może wyzwolić błędne myślenie o tej jednostce chorobowej. Znaczna część respondentów w obu badanych grupach nie dopuszczała do siebie myśli, że przypadek FAS mógłby się zdarzyć w normalnie funkcjonującej rodzinie. Trzeba jednak sobie uzmysłowić, że tego typu zespół zaburzeń może wystąpić nie tylko w patologicznych, alkoholowych rodzinach. Musimy wiedzieć, że nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu, jaką może spożyć kobieta w ciąży, a zatem konieczne jest przestrzeganie abstynencji w tym szczególnym dla kobiety i jej dziecka okresie.

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 167

15.05.2019 09:56:57

Zakończenie

Szczególnie negatywna jest konstatacja, z której wynika, że pomimo upływu 20 lat obecności w przestrzeni społecznej i naukowej wiedzy o zjawiskach związanych z Płodowym Zespołem Alkoholowym nie następuje wyraźny jej przyrost. Brak w dalszym ciągu pomysłu, jak propagować treści i rozpowszechniać podstawową choćby wiedzę na temat FAS. Nie pomogła w tym zakresie ogólnopolska kampania społeczna zrealizowana przez PARPA w 2007 roku ani coroczne, ale słabo reklamowane i nagłaśniane w mediach, obchody Światowego Dnia FAS zapoczątkowane w Lędzinach, które odbywają się 9 września każdego roku także w wielu innych miejscach w naszym kraju.

Postulaty Z przeprowadzonych badań wynika, że istnieje ogromna potrzeba opracowania ogólnopolskiej kampanii na rzecz propagowania wiedzy o dramatycznych skutkach picia alkoholu w czasie ciąży. Alkohol nadal jest w przekazach medialnych przedstawiany jako niezbędny element dobrej zabawy. I to nie tylko wśród kobiet czy młodych dziewcząt, ale ogółu społeczeństwa, w tym także przedstawicieli nauk medycznych. Pomocna w akcji uświadamiania byłaby dobrze opracowana, poparta licznymi badaniami literatura naukowa. Badania nad teratogennym wpływem alkoholu na płód są prowadzone na bardzo szeroką skalę w USA i Kanadzie. Niestety brak dostępu do wyników tych badań w języku polskim stanowi poważne utrudnienie dla zainteresowanych tym tematem osób. Większość respondentów uważała, że problematyką Płodowego Zespołu Alkoholowego powinny się zająć głównie media i szkoły, a także ośrodki zdrowia i lekarze. Informacje takie powinny być przekazywane w postaci bezpłatnych broszur informacyjnych, plakatów i billboardów. Respondenci stwierdzili także, że szkoły i uczelnie wyższe powinny włączyć się w akcję informacyjną dotyczącą picia alkoholu przez kobiety w ciąży i konsekwencji z tym związanych. Szkoły i uczelnie powinny tworzyć plakaty, broszury informacyjne oraz organizować spotkania i konferencje z zakresu wiedzy o FAS, adresowane do wszystkich. Badani słusznie zwrócili szczególną uwagę na rolę mediów w kształtowaniu postaw czy przekonań społecznych. Media stwarzają dziś ogromne możliwości dotarcia do szerokiej rzeszy odbiorców, dlatego warto wykorzystać ten potencjał w poszerzaniu wiedzy na temat zagrożeń wynikających ze spożywania alkoholu w czasie ciąży. Telewizja, prasa, radio oraz Internet, który w dzisiejszych czasach jest „kopalnią informacji”, powinny edukować i informować społeczeństwo, podając rzetelną wiedzę na temat Płodowego Zespołu Alkoholowego, aby każda kobieta była świadoma, że zespołu tego da się uniknąć — wystarczy zachować pełną abstynencję w czasie ciąży. Edukację i profilaktykę warto rozpocząć już w szkole podstawowej i kontynuować ją

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 168

15.05.2019 09:56:57

Zakończenie

na kolejnych etapach edukacji. Dzieci i młodzież powinny być wychowywane w świadomości, że alkohol jest społecznie szkodliwy, w tym dla kobiet ciężarnych i ich potomstwa. Szczególne zadanie stoi przed uczelniami, które winny poszerzać wiedzę studentów z tego zakresu. Taką chęć wyrazili również badani — studentki i studenci, w przyszłości matki i ojcowie. Stosując odpowiednią profilaktykę, poszerzając wiedzę społeczeństwa na temat skutków picia alkoholu przez ciężarne, będzie można zmniejszyć liczbę urodzeń dzieci z FAS, a tym, które przyszły już na świat, dać szansę na szybką diagnozę i odpowiednią terapię. Temat zachowania abstynencji w okresie ciąży powinien być omawiany głównie w szkołach podczas zajęć profilaktycznych adresowanych do młodzieży, a także na przykład podczas kursów przedmałżeńskich organizowanych przez kościoły. Istnieje konieczność podjęcia wspólnych działań placówek oświatowych oraz służby zdrowia. Programy i akcje edukacyjne winny być przeprowadzane również we współpracy z samorządami i instytucjami, takimi jak powiatowe centra pomocy rodzinie czy ośrodki terapii uzależnień. Tylko takie wspólne działania pozwolą w przyszłości zminimalizować negatywne skutki wywołane przez alkohol. Podstawową rolą pedagogów, lekarzy oraz innych osób pracujących w instytucjach edukacyjnych, profilaktycznych czy pomocy i wsparcia społecznego jest szerzenie wiedzy na temat oddziaływania alkoholu i skutków jego spożywania. Wiedza ta powinna być wpajana od najmłodszych lat rodzicom, opiekunom, wychowawcom, nauczycielom oraz samej młodzieży. Należy się skupić na edukacji, a nie na zakazach i nakazach, gdyż one budzą zazwyczaj bunt i negację u dzieci i młodzieży, a często także u dorosłych. Edukacja na szeroką skalę, we wszystkich grupach społecznych i wiekowych jest kluczem do sukcesu. Świadomość szkodliwości tak rozpowszechnionej we współczesnym świecie substancji jak alkohol musi zostać zakorzeniona we wszystkich potencjalnie zagrożonych grupach społecznych oraz wśród uczniów, opiekunów, pedagogów i oczywiście rodziców. Profilaktyka to bardzo dobry instrument w walce z problemami Alkoholowego Zespołu Płodu. Żadna, nawet najlepsza, opieka medyczna dla dzieci z FAS nie jest w stanie zastąpić podstawowych zabiegów profilaktycznych, prewencyjnych i powszechnej edukacji. Dodatkowym aspektem są koszty ponoszone przez rodziców i państwo, które ma obowiązek zapewnić edukację. Rachunek jest prosty, profilaktyka i edukacja kosztują znacznie mniej niż późniejsza specjalistyczna i wszechstronna opieka. Trzeba się jednak uzbroić w cierpliwość. Programy edukacyjne realizowane na szeroką skalę potrzebują czasu, aby przynieść konkretne, wymierne rezultaty. W świetle powyższych wniosków konieczne jest przedsięwzięcie działań przybliżających tematykę spożywania alkoholu w okresie ciąży kobietom, które posiadają dzieci, aktualnie są w ciąży lub planują macierzyństwo. Działania

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 169

15.05.2019 09:56:57

Spis rysunków i tabel Rysunek . Specyficzne cechy dysmorficzne twarzy dziecka z FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela . Narządy płodu najbardziej wrażliwe na teratogenne działanie alkoholu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela . Zmienne niezależne i ich wskaźniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela . Zmienne zależne i ich wskaźniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabela . Picie alkoholu przez studentów (badania w latach – ) .......... Tabela . Picie alkoholu przez studentki (badania w latach – ) ........... Tabela . Częstotliwość picia alkoholu przez studentów (badania w latach – ) ...................................... Tabela . Częstotliwość picia alkoholu (badania w latach – ) ............. Tabela . Rodzaj wypijanego alkoholu (badania w latach – ) ............. Tabela . Przyczyny sięgania po alkohol (badania w latach – ) ........... – ) .................... Tabela . Upicie się alkoholem (badania w latach Tabela . Ostatnie upicie się alkoholem (badania w latach – ) ............ Tabela . Spożywanie alkoholu przez kobiety w czasie ciąży (badania w latach – ) ...................................... Tabela . Bezpieczna dawka alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ... Tabela . Alkohole bezpieczne do spożycia w czasie ciąży (badania w latach – ) ........................................ Tabela . Przyzwolenie na picie w czasie ciąży (badania w latach – ) ...... Tabela . Szkodliwy wpływ alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ... Tabela . Szkodliwość picia alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ... Tabela . Szkodliwość picia alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ... Tabela . Przyczyny sięgania po alkohol w czasie ciąży (badania w latach – ) ...................................... Tabela . Sugestia picia (badania w latach – ) .......................... Tabela . Stosowanie się do zaleceń lekarza (badania w latach – ) ........ Tabela . Decyzja dotycząca powstrzymania się od picia alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ...................................... Tabela . Abstynencja w czasie ciąży (badania w latach – ) .............. Tabela . Konsekwencje picia alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ...................................... Tabela . Znajomość skutków picia alkoholu w czasie ciąży (badania w latach – ) ....................................... Tabela . Konkretne skutki picia alkoholu w czasie ciąży – zaburzenia pierwotne (badania w latach – ) ...................................... Tabela . Uprzedzenie o szkodliwości picia w czasie ciąży ) ....................................... (badania w latach –

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 183

15.05.2019 09:56:57

Spis rysunków i tabel

Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela

. Osoba lub instytucja uprzedzająca bądź informująca o szkodliwym wpływie alkoholu na rozwijający się płód (badania w latach – )... . Źródła wiedzy o FAS (badania w latach – ) ................... . Znajomość pojęcia FAS (badania w latach – ) ................. . Znajomość pojęcia FAS (badania w latach – ) ................. . Źródła wiedzy o FAS (badania w latach – ) ................... . Definiowanie FAS (badania w latach – )...................... . Konsekwencje FAS – zaburzenia wtórne (badania w latach – ) ... ) ........... . Znajomość konsekwencji FAS (badania w latach – . Alkohol to silny teratogen (badania w latach – ) .............. . Poronienia (badania z lat – ) ............................... . Niska waga (badania w latach – ) ........................... . Deformacja twarzy (badania w latach – ) .................... . Nieprawidłowy rozwój (badania w latach – ) ................. . Wady wrodzone (badania w latach – )....................... . Znajomość instytucji zajmujących się FAS (badania w latach – )... . Znajomość organizacji zajmujących się problematyką FAS (badania w latach – ) ...................................... . Znajomość organizacji zajmujących się problematyką FAS (badania w latach – ) ...................................... . Zainteresowanie dodatkowymi informacjami o FAS (badania w latach – ) ...................................... . Czy informacje o FAS są wystarczające dla respondentów (badania w latach – ) ...................................... . Czy informacje o FAS są wystarczające dla respondentów (badania w latach – ) ...................................... . Źródła informacji o FAS (badania w latach – ) ................ . Formy informacji o FAS (badania w latach – ) ................ . Pożądana forma przekazywania dodatkowych informacji o FAS (badania w latach – ) ..................................... . Włączanie się uczelni do informowania o FAS (badania w latach – ) ..................................... . Dodatkowe informacje o FAS na uczelni (badania w latach – ) ... . Formy informowania o FAS na uczelni (badania w latach – ).... . Picie alkoholu przez studentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Częstotliwość picia alkoholu przez studentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiedza badanych na temat szkodliwości picia alkoholu w czasie ciąży . . . . Sugerowanie picia alkoholu w czasie ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utrzymywanie abstynencji przez kobiety będące w ciąży . . . . . . . . . . . . . . . Wiedza na temat konsekwencji picia alkoholu w czasie ciąży . . . . . . . . . . . . Najczęstsze skutki picia alkoholu w czasie ciąży – zaburzenia pierwotne (badania w latach – i ) ................................ . Źródła wiedzy o FAS (badania w latach – i ) ............. . Znajomość pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Definiowanie pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konsekwencje FAS – zaburzenia wtórne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji i organizacji zajmujących się problematyką FAS . . . . . Opinie badanych na temat potrzeby uzyskiwania dodatkowych informacji o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 184

15.05.2019 09:56:57

Spis rysunków i tabel

Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela

. Opinie badanych na temat podmiotów, które powinny przekazywać informacje o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opinie badanych dotyczące potrzeby informowania o FAS na uczelni . . . . Najbardziej pożądane formy informowania o FAS na uczelni . . . . . . . . . . . . Wcześniejszy kontakt z pojęciem FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . Wcześniejszy kontakt z pojęciem FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wcześniejszy kontakt z pojęciem FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródło pierwszych informacji o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Okoliczności i miejsca, w których respondenci zetknęli się z pojęciem FAS, w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . Okoliczności i miejsca, w których respondenci zetknęli się z pojęciem FAS, w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozumienie pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozumienie pojęcia FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozumienie pojęcia FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . Rozumienie pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formy przekazu treści o FAS, z jakimi respondenci najczęściej się spotkali, w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formy przekazu treści o FAS, z jakimi respondenci najczęściej się spotkali, w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . Formy przekazu treści o FAS, z jakimi respondenci najczęściej się spotkali, w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formy przekazu treści o FAS, z jakimi respondenci najczęściej się spotkali . . . . Osoby poruszające w rozmowach z młodzieżą tematykę FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . Osoby poruszające w rozmowach z młodzieżą tematykę FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osoby poruszające w rozmowach z młodzieżą tematykę FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osoby najczęściej poruszające w rozmowach z młodzieżą tematykę FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Styczność z filmami o tematyce FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . Styczność z filmami o tematyce FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Styczność z filmami o tematyce FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wysłuchane audycje radiowe o tematyce FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . Wysłuchane audycje radiowe o tematyce FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wysłuchane audycje radiowe o tematyce FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji udzielających informacji o FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . .

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 185

15.05.2019 09:56:58

Spis rysunków i tabel

Banach_Ewolucja wiedzy.indb 186

. Znajomość instytucji udzielających informacji o FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji udzielających informacji o FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji i organizacji udzielających informacji o FAS . . . . . . . . Znajomość instytucji udzielających pomocy w zakresie FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . Znajomość instytucji udzielających pomocy w zakresie FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji udzielających pomocy w zakresie FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji i organizacji udzielających pomocy w zakresie FAS . . . . Znajomość niebezpieczeństw związanych z piciem alkoholu w czasie ciąży w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość niebezpieczeństw związanych z piciem alkoholu w czasie ciąży w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . Znajomość niebezpieczeństw związanych z piciem alkoholu w czasie ciąży w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość niebezpieczeństw związanych z piciem alkoholu w czasie ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość problemów dzieci z FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego i miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość problemów dzieci z FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość problemów dzieci z FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość problemów, jakie mają dzieci z syndromem FAS . . . . . . . . . . . . Zainteresowanie dodatkowymi informacjami o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zainteresowanie dodatkowymi informacjami o FAS w podziale na szkoły z terenu województwa małopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zainteresowanie dodatkowymi informacjami o FAS w podziale na szkoły z miasta Krakowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opinie badanych uczniów na temat potrzeby uzyskiwania dodatkowych informacji o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła wiedzy o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozumienie pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji i organizacji zajmujących się problematyką FAS . . . . Formy przekazu treści o FAS, z jakimi respondenci najczęściej się spotykają . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osoby poruszające w rozmowach z młodzieżą tematykę FAS . . . . . . . . . . Znajomość niebezpieczeństw związanych z piciem alkoholu w czasie ciąży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość problemów dzieci z FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opinie badanych uczniów na temat potrzeby uzyskiwania dodatkowych informacji o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiedza na temat konsekwencji picia alkoholu w czasie ciąży . . . . . . . . . . . Znajomość pojęcia FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła wiedzy o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Znajomość instytucji i organizacji zajmujących się problematyką FAS . . . . Opinie badanych na temat potrzeby zdobywania dodatkowych informacji o FAS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.05.2019 09:56:58