Nauczyciel a uczeń z ADHD
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in1 1
2010-07-14 12:52:24
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in2 2
2010-07-14 12:52:24
Wanda Baranowska
Nauczyciel a uczeń z ADHD
Kraków
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in3 3
2010-07-14 12:52:24
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in4 4
2010-07-14 12:52:24
Spis treci Wstęp.................................................................................................................................... Rozdział Pojęcie i istota ADHD ..................................................................................................... .. Definicja i istota ADHD ................................................................................... .. Etiologia nadpobudliwości psychoruchowej ............................................... .. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi .............. .. Powikłania nadpobudliwości psychoruchowej ........................................... Rozdział Diagnozowanie i terapia dzieci z ADHD .................................................................... .. Proces rozpoznawania ADHD a diagnoza funkcjonalna dotkniętych ADHD ........................................................................................... .. Metody rozpoznawania ADHD ..................................................................... .. Różnicowanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej ...................... .. Przegląd metod terapii ADHD ....................................................................... ... Leczenie farmakologiczne .................................................................... ... Terapia psychopedagogiczna ............................................................... ... Inne metody wspierające rozwój dziecka z ADHD ........................ Rozdział Szkolne funkcjonowanie ucznia z ADHD .................................................................. .. Uczniowie o szczególnych („specjalnych”) potrzebach edukacyjnych w kontekście prawa oświatowego .................................................................. .. Uczeń z ADHD w kontekście szkolnych wymagań społeczno-wychowawczych ............................................................................ .. Uczeń z ADHD wobec szkolnych wymagań dydaktycznych ..................
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in5 5
2010-07-14 12:52:24
Spis treci
Rozdział Percepcja uczniów przez nauczycieli – prawidłowości i konsekwencje ............ .. Źródła informacji, mechanizmy oraz reguły nauczycielskiego uogólniania sądu o uczniu ............................................. .. Nauczycielskie wnioskowanie o cechach ucznia w świetle teorii atrybucji i asocjacji ............................................................. .. Typy stosunku nauczyciela do ucznia a oczekiwania wobec niego ..... .. Zachowania i postawy dzieci z ADHD w percepcji i wobec oczekiwań nauczycieli ..................................................................... Rozdział Metodologiczne podstawy badań własnych ............................................................ .. Cel badań ........................................................................................................... .. Metody i narzędzia badawcze ....................................................................... .. Charakterystyka grup badanych .................................................................. Rozdział Analiza i interpretacja wyników badań własnych .................................................. .. Opis i interpretacja stanu badanych zmiennych Nauczycielska percepcja ucznia z ADHD .................................................. .. Wewnętrzna struktura zmiennych identyfikujących nauczycielską percepcję uczniów z ADHD oraz ich szkolne funkcjonowanie ................................................................. Zakończenie ..................................................................................................................... Bibliografia ....................................................................................................................... Aneks ..................................................................................................................................
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in6 6
2010-07-14 12:52:24
Wstęp Zjawisko nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi opisywane jest na świecie od blisko lat, jednak trudno stwierdzić, że jest powszechnie znane. Od lat . ubiegłego stulecia było szczegółowo analizowane w naukach medycznych (głównie psychiatrii dziecięcej), w następnej kolejności psychologicznych (na polskim gruncie: Stomma, ; Sulestrowska, ; Nartowska, ; Spionek, ). Próbę interdyscyplinarnego podejścia zainicjował dopiero, zorganizowany w czerwcu roku w Würzburgu (Niemcy), I Światowy Kongres ADHD, w czasie którego upowszechniono wstępne wyniki dwuletnich prospektywnych badań, przeprowadzonych w krajach europejskich („ADORE” – Attention Deficit/ Hyperactivity Disorder Observational Research in Europe) wśród pacjentów w wieku – lat. Choć wspomniany Kongres wykazał wzrost aktywności badawczej w ostatnim czasie, to nadal trudno odnaleźć ślady analiz ADHD dokonywanych w obszarze pedagogiki, co w kontekście szkolnego funkcjonowania dzieci i młodzieży z tym problemem wydaje się niepokojące. Warto nadmienić, że Polska nie została włączona do programu ADORE, aczkolwiek pod względem szacowanego rozpowszechnienia ADHD jest porównywalna z innymi krajami Europy. Szkoła jest środowiskiem dziecka i adolescenta, w którym podmiot spędza znaczącą dla rozwoju ilość czasu. Jest ona tym samym ważnym czynnikiem rozwoju. Istotna staje się struktura szkoły, warunki techniczne, przede wszystkim jednak osoba nauczyciela. Priorytetowym celem dotychczasowych badań dotyczących szkoły było opracowanie najlepszych dla rozwoju ucznia wzorów interakcji nauczyciela z uczniami (Baley, ; Okoń, ; Szuman, ; Bandura, ; Muszyński, ; Więckowski, ; Gurycka , Kofta, ; Janowski, ; Lewowicki, ). W latach . i . ubiegłego stulecia uczniów nadpobudliwych psychoruchowo nie traktowano jako wymagających szczególnej pomocy, ale raczej jako potrzebujących konsekwentnej dyscypliny. Począwszy od lat . doniesienia naukowe traktują ADHD jako najczęściej występujące zaburzenie rozwojowe u dzieci, wskazując jednocześnie zawarte w istocie syndromu ograniczenia poznawcze
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in7 7
2010-07-14 12:52:25
Wstęp
i społeczne uczniów, jednak pogląd o intencjonalności zachowania dzieci nadpobudliwych nadal jest aktywny i zarazem je krzywdzący. W świetle literatury psychomedycznej uczeń z ADHD jest podmiotem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, choć głębszej analizie należałoby poddać pytanie, czy w sprzyjających warunkach zewnętrznych owe „specjalne” potrzeby nie stałyby się potrzebami „znormalizowanymi”. Podejście psychomedyczne do potrzeb dziecka z ADHD niestety nie znajduje odzwierciedlenia w regulacjach prawnych dotyczących polskiej oświaty. Mimo że są klasy integracyjne i terapeutyczne, to w rzeczywistości miejscem edukacji i wychowania dzieci z ADHD stają się najczęściej klasy masowe lub nauczanie indywidualne. Szacując z dużą ostrożnością populację uczniów z ADHD w Polsce na od do , stwierdza się, że w klasach masowych uczy się około / uczniów z rozpoznanym ADHD. Do klas integracyjnych oraz do nauczania indywidualnego kierowani są uczniowie z występującymi, jako powikłania ADHD, zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi lub zaburzeniami zachowania, definiowanymi w prawie oświatowym jako niedostosowanie społeczne. Brakuje podstaw prawnych pozwalających uczniowi z ADHD bez powikłań uczestniczyć w edukacji organizowanej w ramach klas integracyjnych, klasy terapeutyczne są natomiast mało rozpowszechnione. Po zetknięciu hiperaktywnego, nieuważnego i impulsywnego ucznia z klasą masową występuje zwykle cała seria faktów edukacyjnych, które stanowią duże wyzwanie dla codziennej pracy nauczyciela w przepełnionej, zwykle trzydziestoosobowej klasie. W takiej sytuacji sukces szkolny ucznia z ADHD mogą zagwarantować jedynie wysokie kompetencje zawodowe nauczyciela. Współcześnie inicjowane w Polsce badania koncentrują się na psychologicznych uwarunkowaniach funkcjonowania dzieci z ADHD (Pisula, ; Borkowska, , ; Białek, ; Święcicka, , ), w nieznacznym stopniu odnosząc się do edukacji uczniów (Lipowska, ; Woźniak, ; Baranowska, ). Wyniki dotychczasowych badań wskazują na zakłócenia w funkcjonowaniu szkoły zarówno w zakresie działań nauczyciela wspierających rozwój nadpobudliwego dziecka, jak i rezultatów ucznia z ADHD. Celem badań nad szkolnym funkcjonowaniem nadpobudliwego dziecka, w kontekście nauczycielskiej percepcji, jest zwrócenie uwagi na czynniki wpływające na psychospołeczny rozwój dziecka z ADHD. Wykrycie istotnych czynników wpływających na interakcję nauczyciel – uczeń z ADHD i powiązanie ich z obserwowanym stanem społecznego i dydaktycznego funkcjonowania dziecka może stanowić podstawę do zmian zarówno w budowaniu powszechnego wizerunku dziecka z ADHD (wolnego od stereotypów), jak i w działaniach wspierających jego rozwój ze strony nauczycieli. Niniejsza książka powstała na podstawie dysertacji doktorskiej, przygotowanej pod kierunkiem Pani Profesor Marioli Chomczyńskiej-Rubachy, której gorąco dziękuję za profesjonalne i przyjazne przewodnictwo po meandrach naukowego
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in8 8
2010-07-14 12:52:25
Wstęp
rozpoznawania i opisywania faktów. Ostateczny kształt publikacji powstał dzięki istotnym uwagom recenzentów – Pani Profesor Małgorzaty Sekułowicz oraz Pana Profesora Jacka Błeszyńskiego, do których kieruję serdeczne podziękowania.
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in9 9
2010-07-14 12:52:25
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in10 10
2010-07-14 12:52:25
Rozdział
Pojęcie i istota ADHD .. Definicja i istota ADHD Pierwszy opis istoty i objawów nadpobudliwości psychoruchowej został sporządzony w Niemczech w roku przez psychiatrę Heinricha Hoffmana (Stomma, : ). W wydanej dla dzieci książce Der Struwelpeter (Pawełek Wiercipięta) autor w wierszowanych formach opisał dzieci z objawami nadpobudliwości psychoruchowej. Pierwszy artykuł w literaturze fachowej, autorstwa brytyjskiego pediatry George’a Frederica Stilla ukazał się natomiast w roku w czasopiśmie medycznym „The Lancet”. W roku z kolei powstał pierwszy raport medyczny opisujący dzieci sprawiające poważne problemy wychowawcze i wykazujące objawy obecnie przypisywane ADHD (Harland, : ). Od tego momentu do czasów współczesnych zaburzenie to przyjmowało różne określenia (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ): – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi; – zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego, zespół nadruchliwości; – zespół minimalnego uszkodzenia mózgu lub minimalnej dysfunkcji mózgu; – zespół zaburzeń hiperkinetyczno-odruchowych; – zaburzenie z deficytem uwagi i hiperaktywnością; – lekka encefalopatia czy wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny; – ZDUN – zespół deficytu uwagi i nadruchliwości. Obecna wiedza o istocie i pochodzeniu tego zaburzenia dyskwalifikuje niektóre z nadanych mu mian, na przykład lekka encefalopatia, wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny czy zespół minimalnego uszkodzenia mózgu lub minimalnej dysfunkcji mózgu. Różnorodność nazw uwidaczniała także odmienne ujęcia istoty tego zaburzenia. Znaczne różnice wystąpiły także w poglądach dotyczących pochodzenia nadpobudliwości. Każdy z uwzględnionych wyżej aspektów wpływał na charakter i treściowy zakres definicyjnego ujęcia zespołu nadpobudliwoci psychoruchowej z deficytem uwagi. Dokonajmy syntezy tej definicyjnej ewolucji.
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in11 11
2010-07-14 12:52:25
Rozdział . Pojęcie i istota ADHD
Lata . ubiegłego wieku przynoszą spis najbardziej charakterystycznych objawów „zespołu nadpobudliwości psychoruchowej” dokonany przez Samuela Clementsa (: ) na podstawie przeglądu ponad stu publikacji: – nadmierna aktywność i zaburzenia uwagi; – labilność emocjonalna; – impulsywność i mała tolerancja na frustrację; – zaburzenia percepcyjno-ruchowe oraz w sferze ogólnej koordynacji; – zakłócenia pamięci i myślenia; – specyficzne zaburzenia w uczeniu się, nieprawidłowości w zakresie mowy i słuchu; – objawy neurologiczne (głównie tzw. małe i nieswoiste zaburzenia w zapisie EEG). W latach . Hanna Nartowska w pierwszym wydaniu książki Wychowanie dziecka nadpobudliwego posługuje się terminem „nadpobudliwość psychoruchowa”, szczególną uwagę kierując na zawieranie się w tej nazwie dwóch sfer, których problem dotyczy – psychicznej i ruchowej. Pisze: Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzania ruchowego, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi (Nartowska, : ),
dodając następnie: Nadpobudliwo psychoruchowa [wyróż. – W.B.] jest zespołem (syndromem) powiązanych ze sobą objawów, przy czym zdarza się, że jedna grupa objawów staje się dominująca przy innych mniej nasilonych. Rodzaj objawów dominujących jest w pewnym stopniu uwarunkowany okresem rozwojowym, w którym znajduje się dziecko, oraz sytuacją zewnętrzną (Nartowska, : ).
Literatura końca lat . XX wieku przynosi terminy „zespół hiperkinetyczny” oraz „zespół nadpobudliwości psychoruchowej”. Danuta Stomma (: –), posługując się nimi w zakresie opracowań psychiatrycznych, poszerza zakres kluczowych objawów składających się na ten zespół, wymieniając: – zaburzenia uwagi, polegające przede wszystkim na słabej koncentracji i rozpraszalności; – nadpobudliwość emocjonalna, wyrażająca się znaczną impulsywnością, labilnością i drażliwością. Objawom tym autorka przyporządkowuje następujące stany i zachowania, oddające istotę zaburzenia: – nadmierna aktywność ruchowa; – impulsywność; – zaburzenia uwagi, niepokój; – źle zorganizowana aktywność; – zmienność zachowania;
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in12 12
2010-07-14 12:52:25
.. Definicja i istota ADHD
– – – – – –
przeszkadzanie innym, niemożność usiedzenia na miejscu; niewypełnianie poleceń rodziców; zaburzenia kontaktu – negatywizm i upór; niski próg frustracji, wybuchy złości; niska samoocena; zachowania antyspołeczne. Terminem „zespół hiperkinetyczny” posługuje się także Halina Sulestrowska (: –), która uznaje to zaburzenie za spowodowane organicznym uszkodzeniem mózgu. Autorka pisze: Niewątpliwie najczęstszą postać lekkiej encefalopatii stanowi tzw. zespół hiperkinetyczny [wyróż. – W.B.], w którym dominującym objawem jest wzmożenie napędu psychoruchowego [...] Szczególną formą tego zaburzenia jest zaburzenie związane z deficytem uwagi, z nadruchliwością (attention deficit disorder with hiperactivity), kiedy to występuje jeszcze trzeci składnik – impulsywność; odpowiada to ściśle szeroko stosowanemu dotychczas rozpoznaniu: zespół hiperkinetyczny [wyróż. – W.B.].
H. Sulestrowska odwołuje się do pochodzącej z roku Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-III), wymieniając za nią triadę składowych objawów: ) zaburzenia uwagi, ) impulsywność, ) nadruchliwość. Na podstawie tej samej klasyfikacji w końcu lat . XX wieku Jirina Prekop i Christel Schweizer sformułowali następującą definicję: Hiperkinetyczny syndrom wieku dziecicego – zaburzenia, których najistotniejsze cechy to nieumiejętność dłuższego skupienia uwagi i rozpraszanie się. We wczesnym dzieciństwie widocznym objawem jest niepohamowana, mało zorganizowana i źle ukierunkowana ekstremalna nadaktywność, w miejsce której w okresie adolescencji pojawić się może obniżona aktywność. Często występującymi symptomami są również impulsywność, wahania nastroju, agresywność. Pojawiają się też opóźnienia w rozwoju poszczególnych sprawności oraz zakłócenia i ograniczenia w kontaktach międzyludzkich (Prekop, Schweizer, : ).
Współcześnie w literaturze tematu autorzy posługują się poniższymi nazwami: ) „zespół nadpobudliwoci psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (deficytem uwagi)” – termin oparty na czwartej, pochodzącej z roku, wersji Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV oraz pochodzącej z roku poprawki – DSM-IV TR), jako tłumaczenie pojęcia Attention Deficit Hyperactivity Disorder, stosowany też w przyjętym powszechnie skrócie ADHD;
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in13 13
2010-07-14 12:52:25
Rozdział . Pojęcie i istota ADHD
) „zespół hiperkinetyczny” (zaburzenia hiperkinetyczne) – nazwa jednostki nozologicznej zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia w roku w międzynarodowej klasyfikacji chorób (ICD-), jako tłumaczenie terminu Hyperkinetic Disorder (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ). W obu uznanych i stosowanych terminach sprecyzowania wymagają, na użytek jednoznaczności rozumienia istoty problemu, pojęcia „deficyt uwagi”, „hiperaktywność” oraz „impulsywność”. Według Juliana Elliota i Maurice’a Place’a (: –), zajmujących się problematyką ADHD, za: – deficyt (zaburzenie) uwagi uznawać będziemy taki wzorzec zachowania, w którym u dziecka obserwuje się jedynie krótkie okresy koncentracji na zadaniach narzuconych przez dorosłych, a w czasie zabawy – częste i nagłe zmiany formy aktywności. (Tę cechę zachowania coraz częściej uznaje się za istotę problemu nadpobudliwości psychoruchowej); – hiperaktywno (nadaktywność, nadruchliwość) przyjmiemy wykonywanie czynności w przyspieszonym tempie, co traktowane jest jako wzrost aktywności fizycznej; – impulsywno uznamy działanie pod wpływem chwilowego pragnienia lub zachcianki bez zwracania uwagi na konsekwencje. Zachowanie takie może być w niektórych przypadkach niebezpieczne, zazwyczaj jednak oznacza łamanie zasad bez myślenia o tym, co się w rezultacie wydarzy. Polscy badacze ADHD, reprezentowani przez Tomasza Wolańczyka, Artura Kołakowskiego i Magdalenę Skotnicką (: –), proponują dość skomplikowane rozwiązanie definicyjne: Nadpobudliwość psychoruchowa, rozumiana medycznie, oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego leczenia (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ).
Powyższe ujęcie zostaje poszerzone o wyjaśnienie: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem, które ma dokładnie określone kryteria konieczne do jego rozpoznania. Nie zawsze pokrywają się one z potocznym rozumieniem tego terminu. Dziecko nadpobudliwe jest nieuważne, impulsywne i nadpobudliwe zawsze lub prawie zawsze. W zależności od wymagań i tolerancji otoczenia objawy mogą być mniej lub bardziej przeszkadzające i utrudniające życie dziecka i jego otoczenia (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ).
W psychologicznym modelu ADHD opracowanym przez R. Barkleya, jako skutek utraty zdolności hamowania zachowania i samokontroli, odnajdujemy
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in14 14
2010-07-14 12:52:25
.. Definicja i istota ADHD
zakłócenia w pracy mózgu powodujące pewne rodzaje dysfunkcji oraz przyporządkowane im konsekwencje (za: Wolańczyk i in., : ). Tabela 1. ADHD: model psychologiczny według Barkleya Rodzaj dysfunkcji
Konsekwencje
Pamięć operacyjna niewerbalna
Gorsze poczucie upływu czasu Niepamięć wydarzeń Niezdolność do refleksji nad zdarzeniami Niezdolność do wybiegania myślami naprzód (przewidywania)
Internalizacja monologów (mowa wewnętrzna)
Niezdolność do przestrzegania ustalonych zasad Upośledzenie zdolności do instruowania samego siebie i zadawania sobie pytań Okazywanie emocji: brak zdolności ich ukrywania Upośledzenie autoregulacji pobudzenia i motywacji
Autoregulacja emocji, motywacji i poziomu pobudzenia
Upośledzenie zdolności analizowania Rekonstrukcja (umiejętność rozkładania zaobserwowanych zachowań i tworzenia nowych Niezdolność do rozwiązywania problemów zachowań na czynniki i tworzenie z nich nowych kombinacji składających się na nowe zachowania, które skuteczniej przyczyniają się do osiągnięcia obranego celu) Źródło: Wolańczyk i in., 2005: 16.
Najbardziej obszerną, choć odmienną od wymienionych, formę przedstawienia definicji ADHD proponuje Martin Kutscher (). Autor, uznając nadruchliwość, impulsywność i zaburzenia uwagi za „szczyt góry lodowej”, sugeruje konieczność poszerzenia definicji syndromu ADHD o wyszczególnienie dysfunkcji wykonawczych, wiążących się z całokształtem problemu. Tradycyjną definicję opisową autor zastępuje grafem, wskazującym zsumowaną z mnogości problemów istotę ADHD.
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in15 15
2010-07-14 12:52:25
Rozdział . Pojęcie i istota ADHD
Rysunek 1. Spektrum problemów objawianych przez ludzi z ADHD według Kutschera
Klasyczne symptomy ADHD
nieuważny impulsywny nadruchliwy
1. Dysfunkcje wykonawcze niska samokontrola nadwrażliwy łatwo frustrujący się ubogi monolog wewnętrzny kłopoty ze zmianą tempa działania słaba pamięć wsteczna niska zdolność planowania przyszłości 2. Współistniejce zaburzenia o charakterze chorobowym zaburzenia procesu przyswajania wiedzy i umiejętności zaburzenia zachowania/opozycyjno-buntownicze depresja depresja dwubiegunowa zaburzenia lękowe obsesje (odczucie przymusu) tiki motoryczne i wokalne syndrom Aspergera (objawowo podobny, mylony z ADHD) zaburzenia integracji sensorycznej 3. Dysfunkcje w rodzinie podobny zakres zaburzeń i niezdolności u rodziców stres rodziny spowodowany zachowaniami jednostki wymienionymi w sferze 1. i 2. niniejszego grafu powraca do dotkniętych ADHD, rozjątrzając ich pierwotne problemy Źródło: Kutscher, 2002 (e-book: strona nieoznaczona).
Baranowska_Nauczyciel a uczen.in16 16
2010-07-14 12:52:25