Praca dyplomowa na studiach I i II stopnia z nauk społecznych
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 21 1
2010-02-23 12:37:34
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 22 2
2010-02-23 12:37:35
Franciszek Bereźnicki
Praca dyplomowa na studiach I i II stopnia z nauk społecznych
Kraków 2010
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 23 3
2010-02-23 12:37:35
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Recenzent: prof. zw. dr hab. Robert Woźniak
Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7587-317-7
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 24 4
2010-02-23 12:37:35
Spis treści Wstęp ........................................................................................... 7 Rozdział I Praca dyplomowa i jej charakter ......................................... 9 1. Funkcje i zadania pracy dyplomowej ......................................................... 9 2. Kryteria oceny pracy dyplomowej .............................................................. 10 3. Seminarium dyplomowe ............................................................................ 11 Rozdział II Studiowanie i notowanie literatury przedmiotu ................ 15 1. Poszukiwanie i wybór publikacji ................................................................ 15 2. Sposób notowania ...................................................................................... 19 Rozdział III Wstęp do metod i technik badań społecznych ............... 23 1. Pojęcie metod i technik badawczych ......................................................... 2. Problem klasyfikacji metod badań naukowych .......................................... 3. Przegląd wybranych metod badań społecznych ......................................... 3.1. Eksperyment w naukach społecznych ................................................. 3.2. Sondaż diagnostyczny ......................................................................... 3.3. Badania terenowe ............................................................................... 3.4. Metoda biograficzna ........................................................................... 3.5. Inne metody badań społecznych ......................................................... 4. Podejście ilościowe i jakościowe w badaniach ............................................
23 26 29 30 31 32 32 34 34
Rozdział IV Realizacja i redakcja pracy dyplomowej .......................... 37 1. Struktura pracy dyplomowej i jej redagowanie .......................................... 1.1. Układ pracy dyplomowej .................................................................... 1.2. Temat i tytuł pracy dyplomowej (strona tytułowa) ............................. 1.3. Spis treści ............................................................................................
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 25 5
37 37 39 43
2010-02-23 12:37:35
6
Spis treści
1.4. Wstęp ................................................................................................. 1.5. Przegląd krytyczny literatury .............................................................. 1.6. Metodologiczne podstawy badań własnych ........................................ 1.6.1. Uzasadnienie wyboru tematu pracy i cele badań ....................... 1.6.2. Formułowanie problemów badawczych .................................... 1.6.3. Formułowanie hipotez badawczych .......................................... 1.6.4. Wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych .................................... 1.6.5. Dobór wskaźników do zmiennych ............................................ 1.6.6. Wybór metod i technik do badań własnych ............................. 1.6.7. Wybór terenu badań i dobór próby .......................................... 2. Przeprowadzenie badań własnych .............................................................. 3. Prezentacja i analiza wyników badań własnych ......................................... 3.1. Uporządkowanie materiałów badawczych i ich analiza ilościowa i jakościowa ......................................................................... 3.2. Opracowanie teoretyczne, uogólnianie wyników i wnioski ................. 4. Zakończenie i wnioski ............................................................................... 5. Bibliografia i aneks .................................................................................... 6. Opracowanie przypisów według ustalonych zasad ..................................... 7. Przygotowanie wydruku pracy ................................................................... 8. Uwagi końcowe .........................................................................................
43 44 45 46 47 51 53 57 64 66 68 69 70 78 80 81 83 86 88
Podstawowa literatura ............................................................ 91
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 26 6
2010-02-23 12:37:35
Wstęp Książka adresowana jest do studentów piszących pracę dyplomową na studiach I i II stopnia z różnych dyscyplin społecznych – w pierwszym rzędzie do przyszłych pedagogów, socjologów, psychologów, a także przedstawicieli innych nauk społecznych. Wydaje się celowe zebranie podstawowych informacji i przykładów związanych z pisaniem prac dyplomowych, aby tym samym ułatwić to zadanie studentom. Potrzeba wydania przewodnika metodologicznego zrodziła się z powodu utrudnionego dostępu do tego typu literatury w bibliotekach, szczególnie studentów studiujących na kierunkach społecznych na studiach niestacjonarnych. Wiele cennych informacji na temat postępowania badawczego (etapów badań) oraz metod i technik badawczych zawierają prace I. Brzezińskiego, M. Łobockiego, T. Pilcha, S. Nowaka, W. Zaczyńskiego i innych. Nie ma zbyt wiele publikacji na temat pisania prac dyplomowych, dlatego też są trudno dostępne. Celem przedłożonego przewodnika metodologicznego jest: wyjaśnienie istoty, charakteru, funkcji i zadań pracy dyplomowej, określenie roli seminarium i promotora pracy dyplomowej, omówienie sposobu poszukiwania i notowania literatury przedmiotu, ukazanie etapów badania naukowego, omówienie struktury pracy dyplomowej i sposobu jej redagowania, zwrócenie uwagi na poprawność strony formalnej i merytorycznej (prezentację i analizę wyników badań własnych, opracowanie przypisów, bibliografii). Zamieszczono w nim również uwagi co do przygotowania wydruku pracy. Oddawana do rąk czytelników publikacja nie ma ambicji wyczerpania złożonej problematyki metodologii badań z zakresu nauk społecznych. Zadaniem nauk społecznych jest interpretacja zachowań (działań) ludzkich i wytworów ludzkiej działalności oraz sytuacji społecznych (S. Nowak, 2007, s. 67). W przewodniku omówiono wyselekcjonowane metody i techniki badawcze, mając na uwadze dość obszerną literaturę metodologiczną z zakresu pedagogiki (T. Pilch, M. Łobocki, W. Zaczyński), socjologii (S. Nowak, A. Sułek, J. Sztumski) i psychologii (J. Brzeziński, J. Pieter, Z. Skorny). Natomiast szerzej przedstawiono zagadnienia związane z przygotowaniem i redakcją pracy dyplomowej. Mam nadzieję, że studenci zechcą sięgnąć do tego opracowania, które może być pożyteczne w przygotowaniu pracy dyplomowej. Ma być bowiem dydaktyczną pomocą i praktycznym przewodnikiem dla studentów, dlatego złożone zagad-
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 27 7
2010-02-23 12:37:35
8
Wstęp
nienia metodologiczne starałem się przedstawić możliwie prosto i przystępnie. Jestem przekonany, że jeśli Czytelnik zrozumie istotę zagadnień związanych z pisaniem pracy dyplomowej, to wypracuje dla swojej pracy nowe i wartościowe ujęcie. Pragnę na koniec podkreślić, że wszystkie uwagi i propozycje, które umieściłem w tym poradniku, nie są sztywnymi normami. Niektóre zagadnienia i propozycje mogą być dyskusyjne. Zastrzeżenie to wynika z tej racji, że sposób przygotowania pracy dyplomowej zależy od indywidualnego podejścia do tej kwestii poszczególnych pracowników naukowo-dydaktycznych oraz metod przyjętych na prowadzonych przez nich seminariach.
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 28 8
2010-02-23 12:37:35
Rozdział I
Praca dyplomowa i jej charakter 1. Funkcje i zadania pracy dyplomowej Praca dyplomowa odgrywa istotną rolę w procesie kształcenia w szkole wyższej. Jest nie tylko zakończeniem i ukoronowaniem studiów, ale stwarza studentowi możliwości poznawania nowego zakresu wiedzy i opanowania niezbędnych umiejętności w zdobywaniu tej wiedzy, w jej opracowaniu i wyrażaniu oraz umożliwia poznanie i stosowanie metod pracy naukowej. Celem pracy dyplomowej jest stwierdzenie, czy student przyswoił sobie podstawową wiedzę przewidzianą w programie studiów, czy potrafi ją wykorzystać i wzbogacić przez studiowanie literatury przedmiotu, a także czy opanował podstawowe umiejętności badania naukowego. Zdaniem J. Półturzyckiego, student kończący studia i piszący pracę dyplomową lub magisterską powinien umieć: − „uzasadnić wybór tematu i jego wartość, − zebrać i przeanalizować literaturę potrzebną do przedstawienia teoretycznych podstaw pracy, − ustalić cele i problemy badań własnych, − przeprowadzić badania zgodnie z nowoczesną metodologią, − podsumować badania i sformułować wnioski, − określić wartości, jakie wynikają z wykonanej pracy, − wyrazić całość w formie pisemnej, opatrzyć ją bibliografią, aneksami, ilustracjami, tabelami i wykresami” (J. Półturzycki, 2008, s. 119). Pisanie pracy dyplomowej (licencjackiej i magisterskiej) ma w procesie kształcenia w szkole wyższej do spełnienia przynajmniej dwie główne funkcje: dydaktyczną i naukową. Jednak zasadniczym jej celem jest zapoznanie studenta z metodą poznania naukowego i jego rozwój naukowy. Prace dyplomowe pisane pod kierunkiem specjalisty służą zdobyciu wprawy w inicjowaniu i stawianiu problemów naukowych, w dobieraniu względnie konstruowaniu odpowiednich metod badawczych, w prowadzeniu badań, w opracowywaniu materiałów i wydobywaniu z nich rezultatów naukowych (J. Pieter, 1967). Pozwalają możliwie
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 29 9
2010-02-23 12:37:35
10
Praca dyplomowa na studiach I i II stopnia z nauk społecznych
gruntownie poznać literaturę w zakresie wybranego tematu, a także umożliwiają opanowanie, chociażby w stopniu elementarnym, zasad pisarstwa naukowego i metod pisania pracy naukowej. Praca dyplomowa, mająca charakter ćwiczenia badawczego, nie zawsze ma za zadanie rozwiązywanie nowych problemów naukowych, nie ma wymogu posiadania odkrywczego charakteru, nieraz jest powtórzeniem podobnych, wcześniej przeprowadzonych badań, od których różni się jedynie badaną populacją oraz rodzajem zastosowanych technik i narzędzi badawczych (Z. Skorny, 1984, s. 19) lub odniesieniem do konkretnego miejsca i czasu. Niektórzy promotorzy są zdania, że magistrant powinien, przynajmniej w bardzo wąskim zakresie, dokonać pracy odkrywczej lub choćby porządkującej. Nie ulega wątpliwości, że niektóre, bardziej dojrzałe pod względem metodologicznym prace dyplomowe mogą wnieść pewien wkład w dotychczasowy dorobek danej nauki. Pomimo że prace dyplomowe powinny posiadać właściwości cechujące proces poznania naukowego, to jednak – biorąc pod uwagę ich funkcje oraz realizowane przez nie zadania – stawia się im odmienne wymagania niż samodzielnym pracom naukowym. Zasadniczą funkcją prac dyplomowych jest gruntowne zaznajomienie się z literaturą naukową przedmiotu, zdobycie umiejętności korzystania z niej oraz opanowanie warsztatu pracy badawczej. Biorąc pod uwagę sposób wyboru tematu prac dyplomowych – odbywa się to przy udziale promotora oraz z jego wielostronną pomocą metodyczną – nie można ich zaliczyć do prac naukowych w pełnym tego słowa znaczeniu (K. Denek, 1987). Praca dyplomowa, mająca na celu przede wszystkim rozwój naukowy studenta, powinna zawierać również elementy zawodowe. Studia, a w ich ramach pisanie pracy dyplomowej, mają na celu przygotowanie do wykonywania określonego zawodu. W tym ujęciu praca dyplomowa, służąca doskonaleniu zawodowemu, ma charakter pracy zawodowej.
2. Kryteria oceny pracy dyplomowej Praca dyplomowa musi spełniać określone warunki, które równocześnie stanowią kryteria jej oceny. Józef Pieter proponuje brać pod uwagę następujące kryteria: wartość logiczną, metodologiczną, społeczną, oryginalność, rozmiar wysiłku twórczego, objętość samej pracy, poprawność językową, sposób opracowania i przystępność ujęcia (J. Pieter, 1967, s. 271). Pracę dyplomową ocenia recenzent i przedstawia ją na specjalnym arkuszu. W ocenie prac dyplomowych bierze się zazwyczaj pod uwagę: − stopień opanowania umiejętności w zakresie posługiwania się literaturą przedmiotu oraz korzystania ze źródeł (dobór właściwej literatury, wyko-
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 210 10
2010-02-23 12:37:35
Rozdział 1. Praca dyplomowa i jej charakter
11
rzystanie literatury najnowszej, obcej, poprawność wykorzystania literatury: cytaty, streszczenia, analiza, interpretacja, ocena krytyczna); − wartość przeprowadzonych badań (nowe ujęcie problemu, oryginalność pod względem tematycznym, wartość społeczna, wartość pracy w świetle specjalizacji naukowej i przyszłej pracy zawodowej); − poprawność i poziom samodzielnego opracowania (kompletność problemów, hipotez, zmiennych, wskaźników); − umiejętność posługiwania się metodami pracy naukowej (dobór odpowiednich metod, technik i narzędzi badań, poprawność ich stosowania); − poprawność i samodzielność interpretacji wyników badań (umiejętność opisu, analizy, interpretacji i oceniania danych z badań); − stopień samodzielności i jasności w formułowaniu wniosków (oryginalność i powszechność wniosków, ich związek z podjętymi badaniami); − opanowanie zasad pisarstwa naukowego (poprawność językowa, poprawność wyrażania myśli, właściwe stosowanie przypisów, odpowiednia terminologia naukowa); − poprawność konstrukcji pracy, jej kompozycja, forma zewnętrzna (proporcja między rozdziałami, poziom estetyki tekstu, struktura podziału treści). Znajomość kryteriów oceny pracy dyplomowej może stanowić ważną pomoc dla dyplomantów i powinna być skutecznie wykorzystana w przygotowaniu rozprawy i w jej doskonaleniu pod względem metodologicznym i merytorycznym.
3. Seminarium dyplomowe Seminarium dyplomowe jest istotną formą procesu dydaktycznego w szkole wyższej. Zajęcia odbywają się w nielicznych grupach zgodnie z ustalonym planem i są prowadzone przez promotorów. Seminarium jest więc formą organizacyjną – płaszczyzną współpracy między promotorem a studentami. Praca dyplomowa jest pracą ćwiczebną, czyli nie w pełni samodzielną, przygotowywaną na seminarium pod kierunkiem promotora. Ścisłe przestrzeganie harmonogramu poszczególnych etapów pracy jest gwarancją na jej ukończenie w określonym terminie. W ramach seminariów promotor: − udziela pomocy w wyborze tematu pracy i zatwierdza jej tytuł; − udziela pomocy w wyłonieniu problemów badawczych, hipotez, w ustaleniu zmiennych i wskaźników, w doborze i opracowaniu metod i technik badań oraz w opracowaniu procedury badań; − ustala zakres niezbędnych pozycji literatury przedmiotu i wdraża studentów do jej krytycznego korzystania, jej analizy i interpretacji;
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 211 11
2010-02-23 12:37:35
12
Praca dyplomowa na studiach I i II stopnia z nauk społecznych
− pomaga w doborze terenu badań i podaje wskazówki odnośnie do zbierania materiału; − zatwierdza koncepcję pracy oraz systematycznie kontroluje przebieg pracy studenta; − udziela pomocy w podsumowaniu badań, wyciągnięciu wniosków, udziela wskazówek metodycznych i merytorycznych; − ocenia fragmenty i całość pracy. Seminarium jest przeznaczone głównie na przedyskutowanie wszystkich spraw wiążących się bezpośrednio z przygotowaniem pracy dyplomowej, a także na należyte przygotowanie do egzaminu dyplomowego. Przebieg zajęć seminaryjnych może być różny. Najczęściej seminarzyści referują czytają na nich swoje prace w początkowym bądź końcowym stadium ich przygotowania, a nad fragmentami toczy się dyskusja kierowana przez promotora. Student, przedstawiając własne problemy badawcze i dotyczące ich hipotezy, badane zmienne, narzędzia badawcze oraz wyniki badań, powinien zaciekawić pozostałych uczestników seminarium, a tym samym wywołać dyskusję pouczającą i dla niego, i dla innych. Warto brać w niej udział i zadawać pytania, zgłaszać uwagi i wątpliwości oraz wyrażać własne stanowisko wobec problemów i prac prezentowanych przez innych na seminarium. Należy korzystać (zanotować, dyskutować, przemyśleć) nie tylko z uwag promotora przekazanych nam bezpośrednio, ale także z opinii adresowanych do innych seminarzystów. Na wykonanie pracy dyplomowej w wielu uczelniach przewiduje się zazwyczaj okres półtoraroczny lub dwuletni. Student, biorąc przez ten czas udział w seminarium dyplomowym, może w pierwszym roku przestudiować literaturę i opracować koncepcję pracy, w drugim zaś przeprowadzić badania zasadnicze. Proponowana tematyka seminarium dyplomowego może być następująca: 1) pierwszy rok seminarium: − ustalanie zainteresowań, podanie tematyki seminarium (zadań i celów), wskazanie literatury metodologicznej; − wybór tematu pracy i jego zdefiniowanie; − uzasadnienie wyboru tematu pracy; − analiza literatury przedmiotu (ustalenie jej zakresu); − formułowanie własnych problemów badawczych (problemy w literaturze metodologicznej: pojęcie, rodzaje, typy, kryteria, procedura); − wysuwanie hipotez roboczych (hipotezy w literaturze metodologicznej: pojęcie, cechy, źródła, funkcje, weryfikacja); − wyłonienie zmiennych i ich definiowanie (zmienne w literaturze metodologicznej: pojęcie, rodzaje, redukcje zmiennych, definicje i ich typy); − dobór wskaźników do zmiennych (pojęcie, rodzaje); − wybór metod, technik i konstruowanie narzędzi badawczych (w odniesieniu do literatury metodologicznej);
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 212 12
2010-02-23 12:37:35
Rozdział 1. Praca dyplomowa i jej charakter
13
− opracowanie procedury badań (wybór terenu, określenie próby, przebiegu i czasu badań itp.); − analiza i zatwierdzenie koncepcji badań (części metodologicznej pracy); − opracowanie części metodologicznej pracy; 2) drugi rok seminarium: − redakcja części teoretycznej pracy; − badania próbne (weryfikacja narzędzi badawczych); − przeprowadzenie badań zasadniczych; − sprawozdanie z przeprowadzonych badań (dokumentacja badań); − opracowanie materiałów badawczych i ich analiza; − opracowanie części empirycznej pracy, uogólnianie wyników i wnioski; − referowanie części empirycznej rozprawy, wniosków i zakończenia; − redakcja całości pracy (wymagania edytorskie, bibliografia, załączniki); − korekta pracy po uwagach promotora, wydruk pracy i złożenie dwóch oprawionych egzemplarzy w terminie ustalonym przez władze dziekańskie. Seminarzysta powinien oddać całą pracę promotorowi do korekty na dwa miesiące przed ustalonym terminem rozpoczęcia sesji egzaminów dyplomowych. Pomoc promotora nie powinna ograniczać się tylko do zajęć seminaryjnych. Należy korzystać z prowadzonych przez niego konsultacji zarówno w fazie przygotowawczej pracy, jak i końcowej. Na kilka dni przed konsultacją seminarzysta powinien dostarczyć promotorowi teksty, np. projekt ankiety, a podczas powtórnego spotkania dotyczącego tego samego tekstu, oprócz poprawionej wersji, także wcześniejszy tekst z uwagami promotora. Wybór promotora obliguje nas do zapoznania się z jego dorobkiem naukowym, co pozwoli trafniej określić naszą problematykę badań, a także wpłynie korzystnie na jakość wykonywanej pracy dyplomowej.
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 213 13
2010-02-23 12:37:35
Bereznicki_Praca dyplom - 23II 214 14
2010-02-23 12:37:35