Bielski_Zdrowie....indb 2
13.12.2013 10:07
Kraków – Wyszków – Pułtusk 2014
Bielski_Zdrowie....indb 3
13.12.2013 10:07
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2014
Recenzent: prof. zw. dr hab. Edward Wilczkowski
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Projekt okładki: Rafał Bielski studio-R
Grafika na okładce i w środku: © Ivan Gusev | pl.fotolia.com
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Publikacja została dofinansowana przez Towarzystwo Wiedzy Powszechnej Oddział Regionalny w Wyszkowie oraz Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku
ISBN 978-83-7850-505-1
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2014
Bielski_Zdrowie....indb 4
13.12.2013 10:07
Spis treści Wstęp ...........................................................................................................
7
1. Podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem i kulturą fizyczną ...............................................................................
9
2. Wzory kultury fizycznej .................................................................. 15 3. Problemy zdrowia i wychowanie fizyczne w krajach Dalekiego i Bliskiego Wschodu (Egipt, Chiny, Indie) ............ 21 4. Troska o zdrowie i wychowanie fizyczne w starożytnej Grecji ......................................................................... 35 5. Historia starożytnych igrzysk panhelleńskich ......................... 41 6. Opieka zdrowotna i wychowanie fizyczne w starożytnym Rzymie .................................................................... 61 7. Problemy zdrowia i wychowanie fizyczne w średniowieczu ................................................................................ 65 8. Rozwój myśli o zdrowiu i wychowaniu fizycznym w epoce odrodzenia ......................................................................... 73 9. Problemy zdrowia i wychowania fizycznego w epoce oświecenia .......................................................................... 83 10. Ewolucja myśli o zdrowiu i wychowaniu fizycznym w XIX i na początku XX w. ............................................................ 95 11. Europejskie systemy wychowania fizycznego w XIX i na początku XX w. .......................................................... 101 12. Wychowanie fizyczne na ziemiach polskich w XIX i na początku XX w. ....................................................................... 115 13. Myśl polska o wychowaniu fizycznym na tle myśli europejskiej w XIX i na początku XX w. ......... 127
Bielski_Zdrowie....indb 5
13.12.2013 10:07
6
Spis treści
14. Narodziny nowożytnego olimpizmu ......................................... 131 15. Wychowanie fizyczne w Europie w latach 1918–1939 ....... 137 16. Kultura zdrowotna i fizyczna od 1945 r. do czasów współczesnych ........................................................... 151 17. Przemiany koncepcji kształcenia i wychowania fizycznego ............................................................. 165 18. Znaczące wydarzenia w historii kultury fizycznej ................ 171 Zakończenie ............................................................................................. 181 Bibliografia ................................................................................................ 185
Bielski_Zdrowie....indb 6
13.12.2013 10:07
Wstęp Ludzie błagają Boga o zdrowie. Nikt jednak ze śmiertelników nie myśli, że zachowanie zdrowia leży w jego własnych rękach. Demokryt z Abdery
Zdrowie i choroba, życie i śmierć fascynowały ludzi we wszystkich epokach. Idea i rozwój wychowania zdrowotnego ma tak długą i ciekawą historię, jak sam człowiek. Przekonać się o tym możemy, sięgając w głąb dziejów ludzkości. Od najdawniejszych czasów człowiek dążył do poznania swojej biologicznej natury, chciał określić własne miejsce w przyrodzie, zdobyć główną pozycję w jej hierarchii. Aby to osiągnąć, starał się odkrywać siły i drogi, które by mu to umożliwiły. I już wówczas okazało się, że jednym z najważniejszych czynników jest zdrowie. Bywały okresy, kiedy zdrowie zajmowało dalsze miejsce wśród doczesnych spraw i wartości, lecz nigdy nie dotyczyło to wszystkich warstw społecznych i nie trwało długo. Nie była to czysta forma wychowania zdrowotnego, tak jak ją dzisiaj rozumiemy, ale z pewnością doceniano wartość zdrowia. W literaturze naukowej mało uwagi poświęcono wychowaniu zdrowotnemu. Sytuacja ta powinna budzić niepokój u każdego, kto docenia wartość zdrowia. Fraszka Jana Kochanowskiego o zdrowiu jest wciąż aktualna, chociaż od jego czasów wiele się zmieniło i mogłoby się wydawać, że świadomość ludzi w kwestii wychowania zdrowotnego jest wysoka. Jeżeli człowiek ma być pożyteczny dla siebie i innych, to przede wszystkim musi być zdrowy i sprawny. Każdy z nas może doświadczyć lub już doświadczył, że prawdziwe jest stwierdzenie, iż „nie ma nic ważniejszego od zdrowia”. Choroba to często całkowite załamanie się kariery zawodowej, koniec pasma sukcesów, więcej różnych problemów itd. Współcześnie zagadnienia związane z wychowaniem zdrowotnym stają się coraz bardziej popularne. Dzisiejszy świat bowiem, poza fascynującym rozwojem nauki i warunków zmieniających życie człowieka, niesie wiele zagrożeń, czego nie wolno lekceważyć. Porzekadło: „człowiek jest kowalem swego losu”, odnosi się również do jego zdrowia. Nie wszystko zależy od woli człowieka, ale
Bielski_Zdrowie....indb 7
13.12.2013 10:07
8
Wstęp
prawdą jest, że zdrowie jest często wypadkową jego trybu życia. Powszechnie wiadomo, że łatwiej jest zapobiegać chorobom, niż je leczyć, a odpowiednio wysoki stan świadomości pozwala uniknąć wielu schorzeń. Z tej właśnie przyczyny niezwykle istotne jest wychowanie zdrowotne, którego celem powinno być kształtowanie świadomości ludzi w taki sposób, aby potrafili zachować swoje zdrowie, wzmacniając swoją witalność, unikając czynników szkodliwych dla zdrowia oraz umiejętnie spędzając czas wolny. Przedmiotem rozważań w niniejszej publikacji jest ewolucja myśli o zdrowiu i kulturze fizycznej: od starożytności do czasów współczesnych. Ukazano w niej, jak wychowanie do zdrowia i kultury fizycznej przebiegało w poszczególnych epokach historycznych, jak kształtowały się myśli dotyczące zdrowia i kultury fizycznej. Opisano też zależności występujące między zdrowiem i kulturą fizyczną, a także bezpośredni związek ruchu ze zdrowiem, obserwowany od najdawniejszych czasów. Przedstawiono również, w jaki sposób stanowiska europejskich i polskich myślicieli są powiązane ze sobą, kiedy się różnią, a kiedy są podobne. Dokonująca się przez wieki ewolucja poglądów na zdrowie i wychowanie fizyczne ma nadal ogromne znaczenie – wywiera duży wpływ na kształtujące się obecnie opinie o kulturze zdrowotnej i fizycznej. Obiektem dociekań są kraje starożytnego Wschodu (Egipt, Chiny, Indie), Grecja i Rzym, które są niewyczerpaną skarbnicą wiedzy o człowieku, kolebką cywilizacji i kultury, a także kraje średniowiecznej i nowożytnej Europy, aż po wieki XVIII i XIX oraz czasy współczesne.
Bielski_Zdrowie....indb 8
13.12.2013 10:07
1. Podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem, i kulturą fizyczną Pojęcie zdrowia funkcjonuje w wielu dyscyplinach naukowych, przede wszystkim w medycynie i w naukach o wychowaniu fizycznym, ale także w pedagogice, psychologii, filozofii, socjologii, ekonomii, teologii i w literaturze. Termin ten jest używany od dawna i różnie definiowany. Doliczono się ponad trzystu definicji. W toku dalszych wywodów postaram się odpowiedzieć na pytania: czym jest zdrowie, jak je można opisać i zdefiniować? Zdrowie to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności. Zdrowie to także zdolność i umiejętność pełnienia ról społecznych, adaptacji do zachodzących w środowisku zmian i radzenia sobie z nimi1. Zdrowym może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym i psychicznym i dobrze adaptuje się do otaczającego go środowiska społecznego. Całkowicie realizuje on swoje zdolności fizyczne i umysłowe, może dostosować się do zmian w otoczeniu, jeśli nie wykraczają one poza granice normy, i wnosi swój wkład w pomyślność społeczeństwa odpowiednio do swoich możliwości i zdolności2.
Już Platon (437–347 p.n.e.) wskazywał, że zdrowie jest jedną z najcenniejszych wartości ludzkiego życia, twierdząc, iż jest ono dobrem najważniejszym; na drugim miejscu lokował urodę, a bogactwo dopiero trzecim. Jednym z tych, którzy uporządkowali poglądy na zdrowie w kulturze europejskiej, był grecki lekarz Hipokrates z Kos (460–377 p.n.e.). Czasy od opublikowania Corpus Hippocraticum do Galena (130–200 n.e.) to okres narodzin pojęcia zdrowia. Galen twierdził, że zdrowie to stan, w którym nie odczuwamy bólu, a codzienna aktywność życiowa nie ulega zahamowaniu. 1 2
„Biuletyn Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych”, Łódź 1999, s. 33. B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Podręcznik akademicki, Warszawa 2007, s. 18.
Bielski_Zdrowie....indb 9
13.12.2013 10:07
10
1. Podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem i kulturą fizyczną
O zdrowiu można też mówić wówczas, gdy wszystkie komórki organizmu funkcjonują w harmonii z pozostałymi komórkami lub każdy organ współgra z innymi organami tego samego organizmu. W 1984 roku WHO opublikowało Health Promotion…, gdzie przedstawiono rozbudowaną definicję zdrowia. Według tej organizacji […] zdrowie to obszar, w którym jednostka jest zdolna z jednej strony spełniać swoje aspiracje i zaspokajać potrzeby, a z drugiej zmieniać otoczenie lub radzić sobie z otaczającym środowiskiem. Zdrowie jest postrzegane jako jeden z zasobów, którym dysponujemy w życiu codziennym; koncepcja zdrowia podkreśla zarówno społeczne, jak i osobnicze zasoby oraz fizyczne możliwości3.
Tak rozumiane zdrowie można rozpatrywać jako jedno z najważniejszych dóbr człowieka, jako jedną z największych jego wartości. Aby jednak stała się ona instrumentem prawidłowego rozwoju, musi być dostrzeżona, zrozumiana, zaakceptowana, zinternalizowana i urzeczywistniona. Wskaźnikami zdrowia są w tym ujęciu zasoby, które tkwią w człowieku oraz w jego otoczeniu. Należą do nich m.in.: poziom kompetencji życiowych, umiejętność radzenia sobie ze stresem, optymizm, poczucie kontroli, tzw. zasoby środowiskowe – grupy wsparcia, kultura materialna oraz systemy wartości kulturowych (proekologiczne) zawarte w przekonaniach grup i jednostek. Pojęcie zdrowia można rozpatrywać w trzech płaszczyznach, jako: a) zdrowie fizyczne czy somatyczne, b) zdrowie psychiczne, c) zdrowie społeczne. Większość zaburzeń i chorób jest skutkiem złego stylu życia i niedostatku zachowań prozdrowotnych, do których zalicza się: prawidłowe żywienie, aktywność fizyczną, radzenie sobie ze stresem, brak nałogów i prawidłowe kontakty interpersonalne. Edukacja zdrowotna to: […] „proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w której żyją” (Wiliams, 1988); „[…] proces oparty na naukowych zasadach, stwarzający sposobność planowego uczenia się i zmierzający do umożliwienia jednostkom podejmowanie świadomych decyzji dotyczących zdrowia i postępowanie zgodne z nimi” (Rezolucja Rady Wspólnoty Europejskiej, 1989); „[…] całokształt działań zmierzających do kształtowania zachowań zdrowotnych ludzi, by mogli prowadzić zdrowy styl życia i przyczyniać się do umocnienia zdrowia oraz rozwijać kompetencje skutecznego wpływania na zdrowie własne i społeczności, w której żyją” (Chorońska, 1997); „[…] podejmowanie wysiłków na rzecz wzrostu kompetencji jednostek i grup w sferze samodzielnego działania na rzecz zdrowia na różnych 3
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna…, dz. cyt., s. 19.
Bielski_Zdrowie....indb 10
13.12.2013 10:07
11
1. Podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem i kulturą fizyczną
poziomach życia społecznego” (Słońska, 1999); „[…] proces pedagogiczno-społeczny wykorzystujący metody i techniki stosowane w naukach społecznych (pedagogice, psychologii, socjologii, ekonomii w prawodawstwie itd.) w kierunku zmiany zachowań o charakterze prozdrowotnym osób i grup społecznych” (Krawański, 2003)4.
Promocja zdrowia, według Karty Ottawskiej Promocji Zdrowia, przyjętej na Międzynarodowej Konferencji w Ottawie w 1986 r., […] jest dyscypliną nauki i sztuką pomagania ludziom w dokonywaniu zmian w ich stylu życia, aby mogli zbliżyć się do optimum swojego zdrowia.
Przedstawiona tam koncepcja promocji zdrowia stała się kluczową strategią WHO w realizacji programów „Zdrowie dla Wszystkich”. Jest ona także podstawą Narodowego Programu Zdrowia w Polsce5. Tabela 1. Treści kształcenia i wychowania zdrowotnego (działy) 1. Higiena osobista
2. Higiena otoczenia
3. Higiena żywienia
4. Higiena psychiczna
5. Higiena pracy i nauki
6. Choroby zakaźne i cywilizacyjne
7. Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach
8. Samokontrola zdrowia
9. Przygotowanie do życia w rodzinie
10. Opieka nad człowiekiem chorym, kalekim i starym
11. Uzależnienia
Źródło: opracowanie własne.
Styl życia związany ze zdrowiem […] to charakterystyczny dla jednostki system zachowań zdrowotnych, uwarunkowanych cechami temperamentu, wiedzą, uogólnionymi poglądami i przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, kompetencjami, systemem wartości i indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz zmiennymi społeczno-kulturowymi6.
Definicja stylu życia zaproponowana przez WHO brzmi następująco: To sposób życia oparty o wzajemny związek pomiędzy warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorami zachowań, zdeterminowanymi przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy indywidualne7. 4 5
6 7
Tamże, s. 102. Tamże, s. 130; Z. Słońska, Promocja zdrowia – zarys problematyki, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1994 (czasopismo Zakładu Promocji Zdrowia Instytutu Kardiologii im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, red. nacz. A. Ostrowska, Warszawa), s. 37–52. H. Sęk, Zdrowie behawioralne, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, red. J. Strelau, t. 3, Gdańsk 2000, s. 542. J. Bielski, Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego, Kraków 2007.
Bielski_Zdrowie....indb 11
13.12.2013 10:07
12
1. Podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem i kulturą fizyczną
Zdrowie człowieka, według lekarzy, zależy od: – medycyny naprawczej (15%), – zadatków dziedzicznych (20%), – ekologii (15%), – warunków społecznych (20%), – stylu życia, w tym aktywności fizycznej (50%)8. Tabela 2. Styl życia a warunki życia Styl życia to:
Warunki życia to:
– aktywność fizyczna, – żywienie, – higiena osobista, – higiena pracy i nauki, – wypoczynek, – palenie tytoniu, alkoholizm, używanie narkotyków, – zachowania seksualne, – zachowanie bezpieczeństwa, – profilaktyka lekarska.
– środowisko geograficzne, – warunki bytowe, – kultura, – warunki mieszkaniowe, – warunki pracy lub nauki, – dostępność żywności.
Źródło: opracowanie własne.
Kultura fizyczna i wychowanie fizyczne Dwuczłonowy termin wychowanie fizyczne pochodzi od starołacińskiego educatio physica. Oznacza on dziedzinę działania wychowawczego ukierunkowanego na kształcenie przede wszystkim fizycznej sfery osobowości człowieka. W działaniu wychowawczym posługuje się głównie środkami, wśród których dominująca rola przypada ćwiczeniom. Termin „wychowanie fizyczne” odnosi się do rozwoju organizmu w szerokim rozumieniu. Obejmuje on m.in. proces kształtowania cech somatycznych, motorycznych i funkcji narządów wewnętrznych, ujawniających się w postaci wzmożonej wydolności układu krążenia, oddychania, wydzielania, termoregulacji9.
8
9
M. Lalonde, Minister of Supply and Services, Canada (1994), Strategies for Population Health investing in the Health of Canadians, Ottawa. Podaję za: J. Bejnarowicz, Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania dla promocji zdrowia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1994 (czasopismo Zakładu Promocji Zdrowia Instytutu Kardiologii im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, red. nacz. A. Ostrowska, Warszawa). L. Denisiuk, K. Fidelus, M. Krawczyk, Elementy teorii i historii wychowania fizycznego, Warszawa 1969, s. 7.
Bielski_Zdrowie....indb 12
13.12.2013 10:07
1. Podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem i kulturą fizyczną
13
Z kolei kultura fizyczna to […] część składowa kultury społeczeństwa obejmująca dziedzinę kształtowania fizycznych uzdolnień człowieka, naukę o wychowaniu fizycznym, sport, społeczną, osobistą higienę oraz racjonalną organizację czynnego wypoczynku10.
Podobnie pojęcie kultury fizycznej wyjaśnia M. Demel. Według niego jest to […] wycinek rzeczywistości, na którym i na rzecz którego toczy się proces fizycznego wychowania określany mianem kultury fizycznej. Słowem – pojęcie kultury fizycznej kojarzy się głównie, jeśli nie wyłącznie, ze sportem w jego klasycznych przejawach11.
Podsumowując, można przyjąć, że […] kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność, zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego12.
10 11 12
Wielka encyklopedia powszechna PWN, przewodn. kom. red. B. Suchodolski, t. 6, Warszawa 1965, s. 296. M. Demel, A. Skład, Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, wyd. 3, Warszawa 1976, s. 13–14. Tamże, s. 14.
Bielski_Zdrowie....indb 13
13.12.2013 10:07
Bielski_Zdrowie....indb 14
13.12.2013 10:07