Wychowanie. Profilaktyka. Terapia by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wychowanie. Profilaktyka. Terapia

Boczkowska_Wychowanie.indb 1

14.06.2012 07:42

Boczkowska_Wychowanie.indb 2

14.06.2012 07:42

Wychowanie. Profilaktyka. Terapia Szanse i zagro enia pod redakcją naukową

Magdaleny Boczkowskiej Eweliny Tymoszuk Patrycji Zielińskiej

Kraków 2012

Boczkowska_Wychowanie.indb 3

14.06.2012 07:42

Recenzenci: prof. nzw. dr hab. Tamara Zacharuk prof. zw. dr hab. Andrzej Radziewicz-Winnicki

Redakcja merytoryczna: Magdalena Boczkowska Ewelina Tymoszuk Patrycja Zielińska

Korekta: Beata Bednarz Małgorzata Miller

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Publikacja ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

ISBN 978-83-7587-990-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012

Boczkowska_Wychowanie.indb 4

14.06.2012 07:42

Spis treści Wstęp ................................................................................................................ 9

Część pierwsza Wychowanie w rodzinie z perspektywy współczesnych zagrożeń i wyzwań Agnieszka Wilczewska Między sterowaniem a wychowaniem dziecka .............................................. 17 Iwona Kudlińska, Joanna Szymczyk Bezradność opiekuńczo-wychowawcza rodziców jako problem współczesnej rodziny – próba konceptualizacji zjawiska .......... 25 Renata Zygan, Monika Waśkowicz Wczesne wspomaganie rozwoju szansą dla dziecka i jego rodziny w kontekście praktyki poradni ............................................... 37 Anna Karasińska Wolontariat jako forma uspołeczniania dzieci i młodzieży ........................... 43 Anna Mazur Współczesne formy pomocy i wsparcia rodziny dysfunkcyjnej ..................... 55 Anna Cholewa Projekt kwestionariusza do oceny jakości opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych ................................................. 63 Konrad Sawicki Obszary poczucia jakości życia osoby pochodzącej z rodziny dysfunkcjonalnej – sytuacja rodzinna i relacje interpersonalne ..................... 71

Boczkowska_Wychowanie.indb 5

14.06.2012 07:42

Spis tre ci

Ewa Łaskarzewska Social media – źródło wiedzy o życiu młodego człowieka? .........................

Maria Łukawska Problem eurosieroctwa jako konsekwencja migracji rodziców ...................

Barbara Sordyl-Lipnicka Funkcjonowanie emocjonalne dziecka w sytuacji emigracji zarobkowej rodzin do krajów Unii Europejskiej – teoria i badania ............................... 103 Iryna Durkalevych „Zarówno tu, jak i tam”? Ku problemowi współczesnego macierzyństwa transnarodowego. Studium przypadku .............................. 115 Adrian Samborski Zjawisko migracji a problematyka rodzin cudzoziemskich ........................ 131

Część druga Przestrzeń szkoły w XXI wieku – w stronę zdrowia... Renata Machalska Współczesna szkoła z perspektywy zagrożeń i wyzwań ............................. 145 Aneta Czerska Edukacja małego dziecka profilaktyką dysfunkcji rozwoju ........................ 157 Emilia Lipińska Coaching rodzinny szansą zawodową dla pedagogów ............................... 175 Dariusz Kolano Dyrektor szkoły przyszłości ....................................................................... 185 Teresa Paradowska Walory edukacyjne i wychowawcze drużyn Nieprzetartego Szlaku w pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną intelektualnie na przykładzie własnych doświadczeń w pracy pedagoga specjalnego i instruktora harcerskiego .......................................................................... 195 Barbara Geryń Czynniki środowiska rodzinnego warunkujące zdrowie dzieci i młodzieży ....................................................................................... 205

Boczkowska_Wychowanie.indb 6

14.06.2012 07:42

Spis tre ci

Małgorzata Lewicka Płodowy zespół alkoholowy jako czynnik ryzyka wykolejenia społecznego ............................................................................. 215 Marlena Tracz Dziecko z padaczką w szkole. Kształcenie kadry pedagogicznej w dziedzinie epileptologii szansą na normalne funkcjonowanie dziecka chorego przewlekle .................................................................................... 227 Sandra Kryska, Anna Rej, Mateusz Grajek Zaburzenia odżywiania – problem niszczący całą rodzinę .......................... 239 Katarzyna Kliś-Pietrzak Bigoreksja – odwrotna anoreksja Zaburzenia obrazu własnego ciała u mężczyzn .......................................... 249 Anna Rej, Sandra Kryska, Mateusz Grajek Stare zagrożenia, aktualne problemy – dopalacze i leki OTC .................... 257

Część trzecia Resocjalizacja – współczesne dylematy, problemy, sukcesy Daniel Chomontowski Formy patologii destabilizujące wychowanie i sytuacja dziecka w rodzinie patologicznej ............................................................................ 267 Wanda Pilch Rodzina adopcyjna jako otwarta forma resocjalizacji ................................ 275 Elżbieta Kuna Poczucie własnej skuteczności jako istotny czynnik chroniący przed wykolejeniem społecznym i zachowaniami patologicznymi wśród młodzieży ....................................................................................... 285 Agnieszka Brzezińska, Anna Ozimek Potęga grupy. Grupa rówieśnicza a kształtowanie się zachowań dewiacyjnych ............................................................................ 295

Boczkowska_Wychowanie.indb 7

14.06.2012 07:42

Spis tre ci

Edyta Masternak Oddziaływania wychowawcze wobec nieletnich sprawców czynów karalnych w warunkach izolacyjnych ........................................... 303 Sebastian Demianiuk Wybrane formy oddziaływań resocjalizacyjnych w warunkach izolacji penitencjarnej – aspekty teoretyczne i praktyczne .......................... 313 Urszula Sobczyszyn Programy resocjalizacyjne formą oddziaływań w warunkach izolacji więziennej na przykładzie Oddziału Zewnętrznego Zakładu Karnego w Zamościu .................................................................. 321 Krzysztof Porażyński Wybrane programy resocjalizacji sprzyjające przygotowaniu do readaptacji społecznej skazanych na przykładzie własnych doświadczeń w pracy penitencjarnej w Areszcie Śledczym w Bydgoszczy ........................ 329 Sylwia Jaszczewska-Zuzaniuk Czynniki ułatwiające i utrudniające readaptację społeczną osób wychodzących na wolność oraz znaczenie pomocy postpenitencjarnej ...... 339 Anna Wójciuk Środki oddziaływania resocjalizacyjnego na skazanego stosowane w zakładach karnych jako próba zmiany nawyków .................. 347 Mateusz Grajek, Anna Rej, Sandra Kryska Zachowania autoagresywne u młodzieży dorastającej – psychospołeczne uwarunkowania problemu .............................................. 355 Konrad Wierzbicki Praca jako szczególna forma oddziaływań wychowawczych w polskim systemie penitencjarnym na przykładzie Zakładu Karnego w Chełmie ................................................................................................ 365 Katarzyna Front-Dziurkowska Rola kontaktów zewnętrznych w procesie resocjalizacji skazanych na przykładzie Zakładu Karnego w Herbach ............................................ 375 Noty o autorach ............................................................................................. 385

Boczkowska_Wychowanie.indb 8

14.06.2012 07:42

Wstęp Prezentowana monografia stanowi próbę refleksyjnego ujęcia zagadnień związanych z wychowaniem, profilaktyką oraz terapią, wchodzących w zakres badawczy nauk pedagogicznych, a w szczególności pedagogiki społecznej, pedagogiki zdrowia, a także pedagogiki resocjalizacyjnej. Autorzy tekstów chcieli ukazać swoje rozważania zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i przez pryzmat podjętych badań – ilościowych i jakościowych. Publikacja jest podzielona ze względu na poruszaną tematykę na trzy części. Pierwsza część jest poświęcona wybranym zagadnieniom wychowania, opieki i rozwoju. Tempo życia, przemiany jego stylu oraz zmiany w obrębie hierarchii wartości uwidaczniają się między innymi w sferze wychowania młodego pokolenia. Osiągnięcie sukcesu możliwie w najszybszym czasie, stanowiące niekiedy nadrzędny cel współczesnego człowieka, determinuje zastosowanie nowej, przeobrażonej koncepcji wychowania. Wszechobecne zagrożenia, czyhające zwłaszcza na najmłodszych, powodują, że dorośli dzięki rozwojowi techniki mają możliwość nieustannego kontrolowania ich, co niesie ze sobą wiele następstw (A. Wilczewska). Transformacje niemal na wszystkich płaszczyznach życia społecznego nie pozostają bez znaczenia także w realizacji podstawowych funkcji rodziny. Trudności głównie w sferze ekonomicznej mają istotny wpływ na wypełnianie między innymi funkcji opiekuńczo-wychowawczej. Przy dużym natężeniu tych trudności mówimy już o patologii życia rodzinnego, dysfunkcjonalności rodziny, niewydolności wychowawczej, zaniedbywaniu dzieci, krzywdzeniu lub przemocy wobec dzieci czy bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (I. Kudlińska, J. Szymczyk). Empiryczna analiza dokonana metodą fenomenologiczną oraz deskrypcja wybranych elementów składowych poczucia jakości życia wprowadzają czytelników w realia świata jednostki doświadczającej problemów dysfunkcjonalności (K. Sawicki). Diagnoza trudności, z jakimi borykają się współczesne rodziny, daje podstawę do zastosowania wobec nich określonego środka zaradczego. Powołane do tego placówki, wśród których prym wiodą ośrodki pomocy społecznej, ośrodki pomocy rodzinie czy choćby lokalne szkoły, mają w swoich kompetencjach możliwość zastosowania wielu form pomocy i wsparcia (A. Mazur). Dla usprawnienia systemu pomocowego istotna wydaje się ocena jakości opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, dlatego w niniejszej publikacji został zamieszczony

Boczkowska_Wychowanie.indb 9

14.06.2012 07:42

Wst$p

projekt kwestionariusza do badania tej jakości, jako odpowiedź na zapotrzebowanie lokalnych władz (A. Cholewa). Odrębną kwestię, jedynie zasygnalizowaną w pracy, stanowi opieka nad dziećmi dotkniętymi niepełnosprawnością. Głównym celem staje się zahamowanie postępu choroby i wspomaganie prawidłowego rozwoju, w czym nieodzowna jest pomoc na przykład specjalistycznych poradni wczesnej diagnozy i rehabilitacji. Tego typu placówki propagują model wczesnego, kompleksowego wspomagania rozwoju dzieci oraz stwarzają możliwości poprawy funkcjonowania zarówno podopiecznego, jak i całego systemu rodzinnego (R. Zygan, M. Waśkowicz). W uspołecznianiu dzieci i młodzieży ważna może się okazać służba wolontaryjna. Praca w charakterze wolontariusza, propagowana w wielu krajach, instytucjach i placówkach, niesie korzyści w zależności od rodzaju podjętej działalności (A. Karasińska). Nową, dynamicznie rozwijającą się sferą są także social media, jako rezultat rewolucji technologicznej. Wyznaczają nowe obszary działań, będąc niejako wyzwaniem w edukowaniu społeczeństwa (E. Łaskarzewska). Mając na uwadze tezę, że [...] doktryna migracyjna nie może powstać w sytuacji, w której przekonania elit na temat migracji opierają się na minimalizowaniu problemu (za: Kawczyńska-Butrym, 2009),

w rozważanych przez autorów tematach szczególnie cenne są procesy migracyjne i holistycznie analizowane ich implikacje. Zjawiska społeczne powstałe na skutek wstąpienia Polski do Unii Europejskiej stały się inspiracją do poszukiwań badawczych, między innymi w zakresie macierzyństwa transnarodowego (I. Durkalevych); funkcjonowania emocjonalnego dzieci (B. Sordyl-Lipnicka); problematyki rodzin cudzoziemskich (A. Samborski), a także eurosieroctwa (M. Łukawska). Autorzy artykułów zamieszczonych w pierwszej części wierzą, że są one cennym źródłem wiedzy na temat wychowania w rodzinie z perspektywy współczesnych zagrożeń i wyzwań, a przez to predyktorami zmian w kierunku usprawnienia funkcjonowania rodzin. Część druga prezentowanej publikacji jest poświęcona problemom współczesnej szkoły w aspekcie zagrożeń i wyzwań, ze szczególnym uwzględnieniem jej roli w propagowaniu zachowań prozdrowotnych. Autorzy artykułów starają się zdiagnozować obecną sytuację szkolną, uwzględniając czynniki mające wpływ na jej funkcjonowanie. Ważne są tu rozważania nad reformą oświaty wprowadzoną w 1999 roku. Jej głównym założeniem miało być upodobnienie do systemów szkolnych krajów Unii Europejskiej, a także podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa przez upowszechnienie wykształcenia średniego i wyższego, wyrównanie szans edukacyjnych młodzieży oraz poprawę jakości edukacji, między innymi dzięki zmianom w programach nauczania i poszerzeniu wychowawczej roli szkoły. Miało temu służyć wprowadzenie trójdzielności struktury organizacyjnej szkolnictwa w Polsce (Ustawa z dnia 8 stycznia 1999 r. Przepisy wprowadzające reformę

Boczkowska_Wychowanie.indb 10

14.06.2012 07:42

Wst$p

ustroju szkolnego, Dz. U. z dnia 12 lutego 1999 r. nr 12, poz. 96). Doniesienia badaczy wskazują jednak na trudności w realizowaniu tych celów z powodu braku odpowiednich zmian w programach nauczania oraz rozlicznych problemów, z jakimi boryka się współczesna szkoła (R. Machalska). Przeobrażenia systemu oświaty dokonują się również w sferze organizacyjnej. Na przykład dyrektor powinien mieć zarówno odpowiednie wykształcenie pedagogiczne, jak i umiejętności z zakresu zarządzania, wówczas może nie tylko kierować, ale także odpowiednio zarządzać szkołą (D. Kolano). Jednak nie tylko szkoła ponosi odpowiedzialność za edukację dzieci. W równej mierze powinni w niej uczestniczyć rodzice, stwarzając swojemu dziecku odpowiednie warunki i możliwości rozwojowe, ponieważ mają one znaczenie zarówno dla jego wychowania i edukacji, jak i zdrowia (profilaktyka dysfunkcji rozwojowych) (A. Czerska oraz B. Geryń). Zapewnienie wszystkim dzieciom warunków do pełnego i harmonijnego rozwoju fizycznego i intelektualnego jest trudnym zadaniem w tak szybko zmieniającej się rzeczywistości. Współczesny pedagog powinien mieć zatem szczególne predyspozycje do wykonywania swojego zawodu, szukać nowych rozwiązań w zakresie pedagogiki rodziny. Jednym z nowych trendów jest tzw. coaching rodzinny, dający nowe możliwości i proste metody rozwijania i wspomagania potencjału każdej rodziny (E. Lipińska). Godne uwagi są także tradycyjne modele pracy z dziećmi i młodzieżą, również niepełnosprawną, ze względu na ich walory edukacyjne i wychowawcze. Przykładem może być działalność harcerska (T. Paradowska). Tempo przemian cywilizacyjnych niesie za sobą wiele zagrożeń. Wiążą się one z wszechobecnym konsumpcjonizmem, zanikiem autorytetów, zmniejszeniem wpływu rodziny. Propagowana przez Światową Organizację Zdrowia idea „Twoje zdrowie w Twoich rękach” jednoznacznie wskazuje na konieczność wzięcia odpowiedzialności za swój stan zdrowia. Zwiększenie świadomości społecznej w tej kwestii jest priorytetem w edukacji zdrowotnej. Dużym wyzwaniem jest promowanie zdrowego stylu życia, zwłaszcza wśród ciężarnych kobiet. Spożywanie alkoholu w czasie ciąży jest nadal problemem społecznym, a jego następstwa dla dziecka, określane jako Płodowy Zespół Alkoholowy, w dużym stopniu rzutują na późniejsze funkcjonowanie w społeczeństwie (M. Lewicka). Odpowiednia edukacja zdrowotna jest potrzebna również nauczycielom, którzy w swojej pracy każdego dnia stykają się z problemami związanymi ze zdrowiem ucznia lub jego rodziny (M. Tracz oraz S. Kryska, M. Grajek, A. Rej, a także K. Kliś-Pietrzak). Sugerowane zmiany dotyczą najczęściej promocji i profilaktyki zdrowia (zmiana stylu życia), a także poszerzenia wiedzy i świadomości w środowisku szkolnym na temat poszczególnych chorób oraz funkcjonowania uczniów chorych przewlekle. Mimo różnorodności artykuły w drugiej części mają wspólną ideę. Współczesna szkoła stoi przed ogromnym wyzwaniem, jakim jest sprostanie licznym zagrożeniom wychowawczym, edukacyjnym i organizacyjnym. Jak wskazują autorzy – nie jest to zadanie niewykonalne, lecz wymagające stworzenia odpowiednich warun-

Boczkowska_Wychowanie.indb 11

14.06.2012 07:42

Wst$p

ków, sprzyjających wszechstronnemu rozwojowi uczniów z różnymi potrzebami edukacyjnymi. Autorzy tekstów zebranych w trzeciej części publikacji skupili się na tematyce oddziaływań resocjalizacyjnych. Jej przesłaniem wiodącym jest wyeksponowanie kwestii związanych z profilaktyką i resocjalizacją w środowisku otwartym oraz zakładowym, ujętych w sposób teoretyczny, metodologiczny oraz praktyczny. Wielowątkowa refleksja odnosi się do różnych zjawisk z obszaru patologii i niedostosowania społecznego. Autorzy podkreślają rolę rodziny w wychowywaniu dzieci i młodzieży i zwracają uwagę na: możliwość resocjalizacji w środowisku otwartym, w rodzinie adopcyjnej (W. Pilch); najbardziej powszechne patologie występujące w rodzinach: alkoholizm, narkomania, przestępczość, prostytucja, pornografia, agresja (D. Chomontowski); ryzyko pojawienia się zachowań autoagresywnych u adolescentów. Wczesna interwencja i rodzina dająca dziecku wsparcie i poczucie bezpieczeństwa mogą skutecznie zniwelować skutki czynów autodestrukcyjnych (M. Grajek, A. Rej, S. Kryska). Do czynników chroniących młodzież przed zachowaniami patologicznymi z pewnością można zaliczyć poczucie skuteczności osobistej (E. Kuna). Podjęte zagadnienia mogą się okazać pomocne w skutecznej prewencji i ograniczeniu negatywnego oddziaływania środowisk patologicznych na najmłodszych. Autorzy opracowań ukazali znaczenie przynależności młodych ludzi do grupy rówieśniczej. W przypadku negatywnych oddziaływań młodzieży warto kontrolować jej wpływ w kontekście psychoprofilaktyki. Stymulowanie i wykorzystywanie programów wsparcia rówieśniczego sprzyja rozwijaniu pozytywnej samooceny, umiejętności porozumiewania się, rozwiązywania problemów i konstruktywnego przyjmowania znaczących ról społecznych (A. Brzezińska, A. Ozimek). Przybliżona została także tematyka oddziaływań wychowawczych wobec nieletnich sprawców czynów karalnych w warunkach izolacyjnych, dostosowanych do ich aktualnych potrzeb i możliwości. Na przykład największą popularnością wśród pensjonariuszy Schroniska dla Nieletnich w Dominowie cieszą się zajęcia sportowe, będące elementem kulturotechniki (E. Masternak). Doskonale jest znana autorom problematyka resocjalizacji skazanych po przeprowadzonych badaniach lub dzięki praktyce zawodowej. Przybliżają oni czytelnikom oddziaływania podejmowane w stosunku do osób pozbawionych wolności przebywających w warunkach izolacji więziennej, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki zakładu karnego typu zamkniętego (S. Demianiuk). W ostatnim czasie kładzie się coraz większy nacisk na prowadzenie programów służących społecznej readaptacji, skierowanych do określonych grup osadzonych. Warto pamiętać, że autorzy programów powinni uwzględniać rzeczywiste potrzeby inkarcerowanych, do których są adresowane (U. Sobczyszyn oraz K. Porażyński). W zależności od zdiagnozowanych deficytów i nakreślonych potrzeb można dowolnie dobierać środki, aby osiągnąć główny cel resocjalizacji – wzbudzić w skazanym wolę współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw. Wśród środków należy wymienić: nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe, spor-

Boczkowska_Wychowanie.indb 12

14.06.2012 07:42

Wst$p

towe, działalność społeczną, nagrody i kary dyscyplinarne, posługi religijne oraz szkolenia (A. Wójciuk). Uwagę zwrócono na zatrudnienie i aktywizację zawodową osadzonych, ukazując jej podniosłe znaczenie w pracy resocjalizacyjnej z osobami pozbawionymi wolności (K. Wierzbicki). Utrzymywanie kontaktów zewnętrznych, pozytywne relacje z rodziną i osobami bliskimi mogą zapobiegać prizonizacji skazanych i wspomagać proces naprawczy (K. Front-Dziurkowska). W zaprezentowanym w monografii tekście przybliżono także tematykę zasobów ułatwiających i utrudniających readaptację osób opuszczających placówki penitencjarne oraz znaczenie pomocy postpenitencjarnej (S. Jaszczewska-Zuzaniuk). Z uwagi na interdyscyplinarny charakter i wieloaspektowość omawianych zagadnień publikacja nie wyczerpuje całości możliwych tematów. Autorzy mają nadzieję, że zgromadzone na jej łamach treści (opinie, wnioski itp.) stanowią interesujący materiał, zachęcający do dalszych eksploracji naukowych, pomocny zarówno teoretykom, jak i praktykom. Autorzy opracowania składają szczególne podziękowania władzom Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, a przede wszystkim J.M. Rektorowi – prof. dr. hab. Stanisławowi Chibowskiemu, a także Dziekanowi Wydziału Pedagogiki i Psychologii – prof. dr. hab. Ryszardowi Berze, za okazaną pomoc i życzliwość.

Bibliograﬁa Kawczyńska-Butrym Z. (2009), Migracje: wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Ustawa z dnia 8 stycznia 1999 r. Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego, Dz. U. z dnia 12 lutego 1999 r. nr 12, poz. 96, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU 19990120096.

Boczkowska_Wychowanie.indb 13

14.06.2012 07:42

Boczkowska_Wychowanie.indb 14

14.06.2012 07:42