Dysleksja u osób dorosłych
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 1
16.05.2013 10:09
Z podziękowaniem dla profesor Marty Bogdanowicz za inspirację i wsparcie
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 2
16.05.2013 10:09
Marta Łockiewicz Katarzyna Maria Bogdanowicz
Dysleksja u osób dorosłych
Kraków 2013
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 3
16.05.2013 10:09
© Copyright by Marta Łockiewicz, Katarzyna Maria Bogdanowicz 2013 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzenci: dr hab. Aneta Borkowska dr hab. Małgorzata Lipowska
Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Gdański
ISBN 978-83-7850-287-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 4
16.05.2013 10:09
SPIS TREŚCI
Wstęp ............................................................................................................................
9
Rozdział 1 Terminologia i definicje specyficznych zaburzeń czytania i pisania 1.1. Pojęcie specyficznych zaburzeń czytania i pisania – problemy terminologiczne ................................................................................ 1.2. Pojęcie specyficznych zaburzeń czytania i pisania – problemy definicyjne ......................................................................................... 1.3. Współczesne definicje specyficznych zaburzeń czytania i pisania – analiza porównawcza ......................................................................................... 1.4. Próba własnego modelowego ujęcia specyficznych zaburzeń czytania i pisania .................................................................................................
13 18 21 26
Rozdział 2 Przyczyny specyficznych zaburzeń czytania i pisania na poziomie poznawczym i biologicznym 2.1. Poziom poznawczy – patomechanizm ........................................................... 2.1.1. Trzy podstawowe nurty badań nad patomechanizmem specyficznych zaburzeń czytania i pisania .......................................... 2.1.2. Badania psychofizjologiczne .................................................................. 2.1.3. Hipoteza deficytu fonologicznego ........................................................ 2.1.4. Hipoteza podwójnego deficytu .............................................................. 2.1.5. Parcjalne zaburzenia podstawowych funkcji percepcyjno-motorycznych ................................................................... 2.1.6. Deficyt integracji percepcyjno-motorycznej ...................................... 2.2. Poziom biologiczny – etiologia ........................................................................ 2.2.1. Strukturalne i funkcjonalne zmiany w mózgu ...................................
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 5
30 30 31 31 33 34 34 35 35
16.05.2013 10:09
6
Spis treści
2.2.2. Specyficzne zaburzenia czytania i pisania a genetyka ....................... 2.2.3. Hipoteza deficytu wielkokomórkowego ............................................. 2.2.4. Deficyt uczenia się proceduralnego ...................................................... 2.2.5. Podsumowanie koncepcji dotyczących etiologii specyficznych zaburzeń czytania i pisania ..........................................
37 39 40 41
Rozdział 3 Specyficzne zaburzenia czytania i pisania u osób dorosłych – deficyty 3.1. Pojęcie i modele komunikacji ........................................................................... 3.2. Czytanie i pisanie jako proces komunikowania się językowego ................ 3.3. Symptomy specyficznych zaburzeń czytania i pisania u osób dorosłych ................................................................................................. 3.3.1. Przegląd badań dotyczących deficytów poznawczych dorosłych osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania ...................................................................................... 3.3.2. Przegląd badań nad czytaniem i pisaniem u dorosłych osób z dysleksją rozwojową ............................................................................. 3.3.3. Podsumowanie ......................................................................................... 3.4. Metody diagnostyczne dla osób dorosłych .................................................... 3.5. Emocjonalno-motywacyjne konsekwencje specyficznych zaburzeń czytania i pisania .................................................................................................
43 45 51
51 60 70 72 75
Rozdział 4 Specyficzne zaburzenia czytania i pisania u osób dorosłych – mocne strony 4.1. Pojęcie, teorie i modele zdolności ................................................................... 4.1.1. Wybitne zdolności ................................................................................... 4.1.2. Modele zdolności .................................................................................... 4.2. Zdolności: werbalne, wzrokowo-przestrzenne, twórczość, motywacja osiągnięć .......................................................................................... 4.2.1. Zdolności werbalne ................................................................................. 4.2.2. Zdolności wzrokowo-przestrzenne ..................................................... 4.2.3. Różnice między płciami w zdolnościach werbalnych i wzrokowo-przestrzennych .................................................................. 4.2.4. Mózgowe reprezentacje różnych zdolności – asymetria międzypółkulowa .................................................................. 4.2.5. Związek wzrokowego przetwarzania informacji i twórczości ........ 4.2.6. Twórczość .................................................................................................
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 6
77 79 81 83 83 84 84 85 88 89
16.05.2013 10:09
7
Spis treści
4.2.7. Motywacja osiągnięć ............................................................................... 4.3. Pojęcie stylów uczenia się ................................................................................. 4.3.1. Metapoznanie ........................................................................................... 4.4. Mocne strony osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania w percepcji społecznej ....................................................................... 4.4.1. Zmiany w rozumieniu pojęcia „specyficzne zaburzenia czytania i pisania” .................................................................................... 4.4.2. Szczególne zdolności osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania w percepcji społecznej ............................................ 4.4.3. Sławne osoby ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania ...................................................................................... 4.4.4. Wiedza o zasobach psychologicznych dorosłych osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania w świetle badań oraz doniesień jakościowych i ilościowych. Ujęcie całościowe .................................................................................... 4.4.4.1. Ujmowanie specyficznych zaburzeń czytania i pisania jako profilu szczególnych zdolności ...................... 4.4.5. Styl uczenia się a specyficzne zaburzenia czytania i pisania ........... 4.4.6. Wiedza o zasobach psychologicznych dorosłych osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania w świetle badań i doniesień jakościowych i ilościowych. Wybrane zdolności ................................................................................. 4.4.6.1. Zdolności wzrokowo-przestrzenne a specyficzne zaburzenia czytania i pisania ................................................... 4.4.6.2. Twórczość a specyficzne zaburzenia czytania i pisania ........................................................................ 4.4.6.3. Osobowość, motywacja a specyficzne zaburzenia czytania i pisania ........................................................................ 4.4.7. Badania mocnych stron osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania – podsumowanie .......................................
92 93 96 97 97 103 105
108 108 111
112 112 117 121 124
Zakończenie ............................................................................................................. 129 Aneks Specyficzne zaburzenia czytania i pisania u osób dorosłych – praktyka 1. Sytuacja prawna dorosłych ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania w Polsce ................................................................................... 131 2. Dorośli a uczenie się .............................................................................................. 133 3. Specyficzne zaburzenia czytania i pisania w miejscu pracy ........................... 138
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 7
16.05.2013 10:09
8
Spis treści
3.1. Działania, jakie powinna podjąć osoba ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania szukająca pracy ..................................... 139 3.2. Działania, jakie powinna podjąć osoba ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania w miejscu pracy ..................................... 139 3.3. Możliwe działania wspierające ze strony świadomego problemu pracodawcy ................................................................................... 142
Bibliografia ................................................................................................................ 143 Źródła internetowe .............................................................................................. 162
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 8
16.05.2013 10:09
WSTĘP
We współczesnym świecie umiejętność czytania i pisania, kiedyś zarezerwowana dla elit społecznych, stała się fundamentalną sprawnością, której biegłe opanowanie jest niezbędne do efektywnego funkcjonowania. Z tego powodu specyficzne zaburzenia czytania i pisania , rozumiane przede wszystkim jako zaburzenia komunikacji językowej za pomocą pisma (trudności z opanowaniem umiejętności czytania i poprawnej pisowni), stanowią poważne wyzwanie zarówno w życiu codziennym, w toku edukacji formalnej, jak i w późniejszej pracy zawodowej, zwłaszcza że dostęp do różnych zawodów i stanowisk uwarunkowany jest odpowiednio wysokim i ukierunkowanym wykształceniem. Deficyty związane ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu nie wpływają wyłącznie na funkcjonowanie jednostki w środowisku szkolnym, choć być może tam są one najłatwiej zauważalne. Nic dziwnego, skoro właśnie w szkole przeprowadza się obiektywne ocenianie poziomu opanowania umiejętności komunikacji za pomocą pisma na tle rówieśników. Niewątpliwie praca zawodowa dostarcza nieustannie różnych wyzwań, podobnych bądź też całkowicie niepodobnych do wymagań szkolnych. Rozmaite zawody wiążą się z mniejszą lub większą koniecznością komunikowania się za pomocą pisma, trudno jednak sobie wyobrazić stanowisko zupełnie niewymagające tej umiejętności, niezbędnej np. na etapie poszukiwania pracy, aplikowania, podpisywania umowy czy rozliczania się przy użyciu konta bankowego. Wydaje się zatem zasadne wyjście poza W artykułach i książkach, z których korzystałyśmy, autorzy używają terminu „dysleksja” zarówno w znaczeniu szerokim – jako synonimu kilku bliżej niesprecyzowanych „specyficznych zaburzeń rozwoju umiejętności szkolnych” łącznie z dysgrafią, jak i wąskim – jako synonimu specyficznych zaburzeń czytania. Warto podkreślić, że w ICD-10 pojęcie „dysleksja” w ogóle nie występuje, a zakres figurujących tam zaburzeń często nie pokrywa się z tym, jaki stosują cytowani przez nas autorzy. Świadome zamieszania w kwestii terminologii dotyczącej dysleksji i faktu, że termin ten jest pojęciem wieloznacznym, zdecydowałyśmy się na pewien kompromis. Starałyśmy się, o ile to możliwe, konsekwentnie stosować pojęcie „specyficzne trudności/zaburzenia czytania i pisania” w znaczeniu „dysleksja i dysortografia”. Kiedy poruszałyśmy jednocześnie problem trudności z ekspresją pisemną czy dysgrafią, częściej używałyśmy wyrażenia „dysleksja i pokrewne zaburzenia”. Przyczyny praktyczne zdecydowały, że tytuł książki stanowi pewne odstępstwo od tej reguły.
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 9
16.05.2013 10:09
10
Wstęp
schemat ucznia dyslektycznego, zasługującego na uwagę i wsparcie wyłącznie do momentu ukończenia szkoły średniej. Przyjmuje się już powszechnie, że specyficzne zaburzenia czytania i pisania nie zanikają samoistnie, ale pozostają problemem całego życia, chociaż obraz występujących objawów i charakterystycznych trudności z wiekiem ulega dość wyraźnym zmianom (Bogdanowicz, 2004a). Brakuje zarówno narzędzi do diagnozowania, jak i metod terapii zaprojektowanych dla dorosłych z tymi zaburzeniami. Dyslektyczni dorośli (w tym studenci uczelni wyższych) w Polsce nie mają ani wsparcia, ani żadnych praw do bezpłatnej, profesjonalnej i kompleksowej diagnozy, terapii lub dostosowania systemu wymagań i oceniania do ich trudności. W dużo korzystniejszej sytuacji znajdują się studenci niektórych zachodnich krajów Unii Europejskiej (np. Wielkiej Brytanii). Ponadto przegląd literatury przedmiotu pozwala stwierdzić, że jakkolwiek opis symptomatologii specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu jest dość obszerny, to tylko nieliczne doniesienia koncentrują się na mocnych stronach funkcjonowania poznawczego, społecznego czy osobowościowego osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania. Należy też zauważyć, że informacji takich dostarczają badania przeprowadzane głównie z udziałem uczniów szkół podstawowych i średnich. Również badania wybitnych zdolności w ogólnej populacji są w przeważającej mierze przeprowadzane wśród dzieci i młodzieży (Sękowski, 2005). Tymczasem świadomość własnego profilu funkcjonowania poznawczego, społecznego czy osobowościowego oraz wynikających z niego preferowanych strategii i stylów uczenia się, a także wiedza o swoich deficytach, trudnościach, mocnych stronach, zdolnościach i oparta na niej organizacja procesu uczenia się w ciągu całego życia mogą znacząco wpływać na poziom osiągnięć szkolnych oraz zawodowych, zwłaszcza w grupie osób ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, których repertuar możliwości nabywania wiedzy oraz umiejętności jest ograniczony poprzez występujące dysfunkcje. Współczesny rynek pracy narzuca ludziom dużą elastyczność, coraz częściej zmienia się miejsce pracy czy nawet przekwalifikowuje się. Ponadto szybki rozwój techniki i nauki wymaga także od osób pozostających w tym samym zawodzie czy miejscu pracy nieustannego doskonalenia się i podnoszenia swoich kwalifikacji, a także opanowywania nowych umiejętności, związanych np. z wprowadzaniem nowoczesnych technologii komputerowych. Podnoszenie wymagań niezbędnych do zajmowania określonych stanowisk wiąże się z kolei z koniecznością uzupełniania wykształcenia. Znajomość wszystkich aspektów własnego funkcjonowania poznawczego, społecznego czy osobowościowego może być zatem bardzo pomocna w procesie kształcenia się przez całe życie, w byciu osobą konkurencyjną na rynku pracy, sprzyja opracowaniu strategii zaradczych w przypadku napotkania trudności. Naukowcy i praktycy podkreślają, że u osób ze specyficznymi zaburzeniami czytania i pisania konieczne jest wypracowanie indywidualnego sposobu funkcjonowania zarówno w czasie edukacji,
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 10
16.05.2013 10:09
11
Wstęp
jak i w późniejszej pracy zawodowej oraz życiu codziennym. Odniesienie sukcesu zależy bowiem nie tylko od pracy nad korekcją i kompensacją istniejących deficytów, ale także od poziomu rozwoju różnych zdolności, w tym oczywiście takich, które u osób z dysleksją i/lub dysortografią rozwijają się prawidłowo lub, co się nierzadko zdarza, nawet na wyższym poziomie niż ten przeciętnie osiągany w populacji. Charakterystyczne talenty i zdolności osób z tymi zaburzeniami mogą stanowić swoiste zasoby psychologiczne, pomagające im przezwyciężyć trudności i rozwijać indywidualne, efektywne, adaptacyjne sposoby oraz strategie funkcjonowania w życiu codziennym i zawodowym. Kształcenie i udoskonalanie mocnych stron mogłoby z kolei przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu osób ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu, poprawiając ich jakość życia.
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 11
16.05.2013 10:09
Bogdanowicz_Dysleksja u osob doroslych.indb 12
16.05.2013 10:09