Magia ogrodów by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

MAGIA OGRODÓW

Pamięci Autorki – mąż i przyjaciele

Irena Borecka

MAGIA OGRODÓW czyli o terapeutycznej funkcji ogrodów

Kraków 2010

Korekta: Dorota Getinger Aleksandra Jastrzębska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Druk i oprawa: Sowa - druk na życzenie® www.sowadruk.pl tel. 022 431-81-40

ISBN 978-83-7587-034-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

SPIS TREŚCI Wstęp ....................................................................................................................................................... 7

CZĘŚĆ PIERWSZA SZTUKA W SŁUŻBIE TERAPII 1. Terapeutyczne możliwości oddziaływania sztuki .............................................. 13 2. Współczesne koncepcje terapeutycznej funkcji książki i literatury ...................................................................................................................................... 18 3. Cele i zadania biblioterapii ............................................................................................... 28 4. Cele i zadania arteterapii ................................................................................................... 35 5. Rekreacyjna i terapeutyczna funkcja ogrodów ................................................. 38 6. Miejsce ogrodów w sztuce ................................................................................................ 55 6.1. Ogród w malarstwie .................................................................................................... 56 6.2. Symbolika ogrodu w literaturze .......................................................................... 61 6.3. Biblioterapeutyczne walory ogrodów literackich ................................... 69

CZĘŚĆ DRUGA PROGRAM BIBLIOTERAPEUTYCZNY W TAJEMNICZYCH OGRODACH 1. Cele i zadania programu .................................................................................................... 87 2. Uwagi o realizacji programu ........................................................................................... 89

Spis treści

Reﬂeksje końcowe ..................................................................................................................... 97 Bibliograﬁa ....................................................................................................................................... 99 Aneks ................................................................................................................................................... 105

WSTĘP Rola sztuki w życiu człowieka była doceniana już przez starożytnych. Dyskusje nad możliwościami jej oddziaływania toczyły się niemal od zawsze w kręgach uczonych mędrców. Już Arystoteles zajmował się terapeutyczną funkcją sztuki, tworząc koncepcję katharsis. Niestety, czasy późniejsze nie były tak łaskawe dla niekonwencjonalnych form leczenia, ale sztuka była zawsze, bezpośrednio lub pośrednio, obecna w życiu ludzi. Przemawiała do nich z obrazów wędrownych malarzy i wielkich dzieł umieszczonych w ołtarzach. Pieśni wagantów rozweselały dusze, koiły smutki, a wiersze wędrownych poetów podnosiły na duchu strapionych, opowiadały o wspaniałych uczuciach i o innych sprawach bliskich słuchaczom. Terapeutyczną funkcję literatury zaczęto doceniać w leczeniu szpitalnym już w XIII wieku – w kairskim szpitalu Al.-Mansur czytano chorym Koran po to, by wzmocnić ich duchowo. W XVII w. jezuici zalecali chorym zakonnikom czytanie Biblii, ale dopiero w XIX w. po raz pierwszy zastosowano świeckie teksty w leczeniu psychiatrycznym angielskich, szkockich i amerykańskich pacjentów. Na przełomie XIX i XX wieku na nowo rozbrzmiały dyskusje etyków nad ekspresją sztuki i jej emotywną, katartyczno-kompensacyjną, korekcyjną, religijno-mistyczną czy wychowawczą funkcją. Do tematyki tej w wielu krajach powracano z różną częstotliwością. Dziś także na temat roli sztuki w życiu osób chorych i niepełnosprawnych istnieje wiele rozbieżnych poglądów. Mimo że w tradycyjnej medycynie coraz częściej korzysta się z doświadczeń muzykoterapii, arteterapii i biblioterapii, to jest jeszcze zbyt mało badań empirycznych potwierdzających nie tyle zasadność ich stosowania, ile zakres ich oddziaływania. Pojawiały się wprawdzie prace psychologów i terapeutów na temat funkcji, jakie te metody pełnią w holistycznie pojmowanym procesie terapii, ale wciąż jest wiele niezbadanych zagadnień mieszczących się w obrębie pól badawczych psychologii i pedagogiki.

Wstęp

Dotychczas w literaturze, zarówno polskiej, jak i zagranicznej, pojawiało się wiele materiałów w postaci komunikatów z badań, spostrzeżeń czy opisów przeprowadzonych zajęć terapeutycznych. Udowadniano w nich, że można mówić, opierając się na badaniach empirycznych, o zasadności wprowadzania zajęć arteterapeutycznych i biblioterapeutycznych w leczeniu różnego typu nerwic, że mogą one stanowić istotny wkład w działania zarówno proﬁlaktyczne, jak i korekcyjne. Niniejsze opracowanie prezentuje autorski program terapeutyczny, zatytułowany W tajemniczych ogrodach. Celem programu jest umożliwienie młodym, niepełnosprawnym ludziom kontaktu z literaturą młodzieżową i wybranymi dziełami plastycznymi, których motywem przewodnim jest ogród. Inspiracją do zajęć terapeutycznych były: ogrody z utworu Marii Borowej Ogrody i ogród z utworu Frances Hodgson Burnett Tajemniczy ogród. Aby wzmocnić terapeutyczne oddziaływanie wybranych dzieł literackich i plastycznych, większość zajęć warto zrealizować w naturalnym środowisku ogrodu, parku, lasu… Program został oparty na założeniu, że odpowiednio dobrany zestaw lektur i zastosowanie technik biblioterapeutycznych i arteterapeutycznych mogą być formą wspierania aktywności intelektualnej osób niepełnosprawnych, przyczyniającą się do kształtowania podmiotowego stylu ich funkcjonowania. Założono również, że archetypowa wartość ogrodu i jego symbolika oraz działania plastyczne i tworzenie własnych utworów literackich mają pozytywny wpływ na psychikę i pozwolą osiągnąć zamierzony efekt terapeutyczny. Efekt terapeutyczny zaproponowanego programu to takie oddziaływanie sztuki na tworzącego, które pomoże mu odzyskać wewnętrzną, psychiczną harmonię, przyczyni się do odnalezienia właściwego miejsca w życiu i do akceptacji siebie jako osoby nie w pełni sprawnej ﬁzycznie. Opracowanie zawiera nie tylko rozważania teoretyczne, lecz także jest próbą podzielenia się z czytelnikiem doświadczeniami pracy z ludźmi niepełnosprawnymi, osobami starszymi i młodzieżą. Książka składa się z dwóch części. W pierwszej przedstawiono teoretyczne rozważania nad: – funkcjami sztuki, – zadaniami biblioterapii i terapeutycznymi wartościami wybranych utworów literackich, – funkcją ogrodów w sztuce. W części drugiej omówiono kilka programów terapeutycznych, adresowanych do różnych grup osób potrzebujących psychicznego wsparcia. Program W tajemniczych ogrodach składa się z kilku cykli. Pierwszy

Wstęp

z nich, inspirowany wyżej wymienionymi utworami, zawiera propozycje zajęć dla osób niepełnosprawnych ﬁzycznie, które nie mogą zaakceptować swojej niesprawności. Dla ludzi starszych, którzy nie radzą sobie z problemem starzenia się, przeznaczony jest cykl U Pana Ziębiewicza, a dla młodzieży, która czuje się krzywdzona przez rodziców – Czuję się skrzywdzony.

CZĘŚĆ PIERWSZA

SZTUKA W SŁUŻBIE TERAPII

1. TERAPEUTYCZNE MOŻLIWOŚCI ODDZIAŁYWANIA SZTUKI Zainteresowanie terapią przez sztukę pojawiło się już w czasach starożytnych. W celach leczniczych sztukę wykorzystywano z dużym powodzeniem w Egipcie, Grecji i Rzymie. To wówczas rodziły się podstawy psychoterapii, ponieważ instynktownie stosowano, oprócz środków farmakologicznych, techniki znane i wykorzystywane również dzisiaj, takie jak: hipnoza, sugestia, rozmowa, drama. Proces terapeutyczny wspomagano muzyką, tańcem, recytacją oraz śpiewem. Wielką wagę przywiązywano do magicznego znaczenia słów. Dokładny zapis takich magicznych słów, używanych przez ówczesnych kapłanów i uzdrawiaczy, można odnaleźć w najstarszych dokumentach piśmienniczych zachowanych w grobowcach faraonów, na ścianach piramid i innych starożytnych budowli. Magiczne zaklęcia i stare spisy lekarstw od dawna interesowały nie tylko archeologów, lecz także historyków medycyny. Na przestrzeni wieków z różną intensywnością zajmowano się badaniem glinianych tabliczek, papirusów, steli odnajdywanych w piramidach. To dzięki nim poznawano medyczne obserwacje ówczesnych lekarzy: opisy chorób, sposobów leczenia i powierzania chorych opiece uzdrawiających bóstw. Bóstwom tym stawiano świątynie zdrowia, takie jak świątynia Imhotepa w Menﬁs1. Wiele religijno-uzdrawiających obrzędów można by przyrównać do współczesnych form terapii grupowej, zwłaszcza do psychodramy. Uzdrawiającą funkcję pełniły różnego rodzaju widowiska, podczas których chorzy byli wprowadzani – za pomocą opium i lulka – w odurzający sen i, wie-

Szerzej na ten temat: J. Thorwald, Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga. Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru, tłum. A. Bandurski, J. Sczaniecka, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1990.

Część pierwsza. Sztuka w służbie terapii

rząc w spotkanie z uzdrawiającym ich bogiem, doznawali stanu katharsis, po czym uważali się za wyleczonych lub istotnie byli wyleczeni. Funkcja lekarza była często połączona z funkcją kapłana, tak jak to było w greckich świątyniach Asklepiosa2. Kapłan-lekarz zwracał uwagę na wzmacnianie obrzędu uzdrowienia przez stosowanie tańca, muzyki i odpowiednio dobranych słów. Kasta kapłanów zazdrośnie strzegła tajemnic asklepiejonów, czyli ośrodków kultu boga Asklepiosa. Do najbardziej znanych należały asklepiejony w Epidauros na Peloponezie, w Kindos i Pergamonie w Azji Mniejszej (obecnie Bergama w Turcji). Za najstarsze miejsce uzdrawiania uważa się ośrodek leczniczy na wyspie Kos, gdzie istniała szkoła lekarska założona przez Hipokratesa, uznawanego za ojca medycyny. W ciągu wielu lat archeolodzy, prowadząc badania na różnych szerokościach geograﬁcznych, ciągle spotykali świadectwa stosowania przez lokalne społeczności uzdrawiających obrzędów. Nie zawsze jednak ślady minionych cywilizacji pozwalały badaczom zrozumieć tajemne znaki, przedmioty czy słowa. Do dziś nie udało się rozszyfrować magicznego tekstu uzdrawiającego, napisanego nieznaną ręką na kolumnie w Pompei, podobnie jak tekstów odkrytych na rzymskim tynku w Cirenceste. Natomiast wiadomo już, że przykładem harmonijnego współdziałania medycyny i sztuki był asklepiejon w Epidauros, położony w północnowschodniej części Półwyspu Peloponeskiego, w przepięknej dolinie Argolidy nad Zatoką Sarońską. Jego największy rozwój przypadał na IV w. p.n.e. W tym centrum sakralno-leczniczym, którego sława sięgała najdalszych krańców świata hellenistycznego, stosowano już wtedy metody, które dziś nazwalibyśmy metodami terapii kompleksowej, łączące piękno przyrody, taniec, muzykę, lecznicze kąpiele i gimnastykę. Jednym z ważnych miejsc był tutaj odeon, zbliżony formą do teatru ateńskiego, o doskonałej akustyce. Przepięknie wkomponowany w górski krajobraz mógł pomieścić ponad 10 tysięcy widzów. Korzystali z niego nie tylko chorzy, lecz także rodziny towarzyszące im podczas terapii. Ten i inne podobne greckie asklepiejony były dziełem najwybitniejszych artystów. Niemal we wszystkich kompleksach leczniczych tego rodzaju chorzy przekraczali przepięknie zdobione propyleje, aby wkroczyć „drogą świętą” do centrum ośrodka, którego najważniejszym punktem architektonicznym zawsze była świątynia Asklepiosa. Emanujące zewsząd piękno oddziaływało na stan ducha chorych. 2

W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985, s. 58.

1. Terapeutyczne możliwości oddziaływania sztuki

Proces leczenia wspomagano miksturami i ziołami. Starożytni przywiązywali wielką wagę do tego, aby wykorzystywać w leczeniu zarówno piękno natury, jak i piękne dzieła stworzone ręką człowieka. O terapeutycznej funkcji sztuki wypowiadali się najsłynniejsi filozofowie tamtej epoki. Pitagorejczycy uważali, że oczyszczenie ciała następuje przez działanie medycyny, a oczyszczenie duszy – za pomocą muzyki. Arystoteles doceniał katartyczną funkcję poezji3. Jego koncepcja katharsis wzbudziła ogromne zainteresowanie u współczesnych filozofów i kapłanów. Przez lata miała wielu zwolenników i przeciwników. Do dziś przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych zajmują się tym zagadnieniem. Przez wieki podejmowano wiele prób interpretacji zagadkowego pojęcia katharsis. Grażyna Ewa Kwiatkowska, analizując dostępną na ten temat współczesną literaturę naukową, dokonała pewnej klasyfikacji4. Jej zdaniem w badaniach nad katharsis można wyróżnić: 1. interpretacje estetyczne (m.in. P. Corneille, G. E. Lessing, J. Boswell, A. Hatzefeld, M. Dufor, A. Niczew), które dostrzegają w katharsis złagodzenie uczuć według zasady „złotego środka”; 2. interpretacje religijne (m.in. J. Croissant), w których zwracano uwagę na związek „oczyszczającej” terapii psychicznej za pośrednictwem muzyki z religijnymi kultami orgiastycznymi; 3. interpretacje estetyczne (m.in. W. Crane, G. F. Else, H. Otte, H. D. Goldstein, K. G. Srivastav), według których pojęcie to oznacza „estetyczne oczyszczenie zdarzeń budzących litość i trwogę, stanowiących przedmiot akcji dramatycznej, niemające nic wspólnego z oczyszczeniem litości i trwogi”5 w psychice odbiorcy; 4. interpretację estetyczno-intelektualistyczną (m.in. H. D. F. Kitto, L. Golden), w świetle której pojęcie katharsis należy rozumieć jako intelektualne wyjaśnienie zdarzeń budzących litość i trwogę; 5. interpretację medyczną (m.in. Minturno, Robertell, J. Milton, H. Weil, J. Bernays, Z. Freud), której podstawowym założeniem jest twierdzenie, że litość i trwoga uwalniają widzów od niepożądanych i nadmiernych afektów. Jest to metafora lekarska, w której pojęcie katharsis traktuje się jako funkcję, a nie cel tragedii. Interpretacja ta objaśnia, że uczestnictwo w sztuce pozwala na osiągnięcie równowagi psychicznej, zwłaszcza w jej kategoriach uczuciowych i dynamicznych6. 3 4 5 6

W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1982, s. 110. G. E. Kwiatkowska, Arteterapia, Lublin 1991, s. 22–23. Ibidem, s. 22. H. Podbielski, Wstęp [w:] Arystoteles, Poetyka, Wrocław 1983, s. LXII–LXXI; G. E. Kwiatkowska, Arteterapia, Lublin 1991, s. 22–23.

Część pierwsza. Sztuka w służbie terapii

Także badania XIX- i XX-wiecznych estetyków (F. W. J. Schelling, J. Dewey, A. N. Whitehead, R. Frey, H. Read) w nie mniejszym stopniu zajmowały się problemem terapeutycznej funkcji sztuki. Jednak w publikowanych pracach najczęściej wypowiadano się tylko na temat ekspresji sztuki. Nawiązywano do starożytnych poglądów głoszących, że ekspresja jest ujawnianiem rzeczywistych zjawisk emocjonalnych7. Dlatego też coraz szersze zastosowanie ma dziś w pracy psychologów, psychiatrów i pedagogów szeroko rozumiana sztuka. Stosowanie sztuki w medycynie, wychowaniu i w różnych rodzajach terapii określa się mianem arteterapii. Nazwa tej interdyscyplinarnej formy terapeutycznego oddziaływania wywodzi się od słów ars, artis – sztuka oraz therapea – terapia, opieka, wsparcie. Termin ten po raz pierwszy pojawił się w anglojęzycznej literaturze medycznej w latach czterdziestych XX w. i oznaczał terapię z użyciem sztuk pięknych8. Arteterapia opiera się przede wszystkim na założeniu, że procesu terapii nie należy ograniczać do leczenia chorego narządu, lecz oddziaływać kompleksowo na cały organizm. Chodzi tu głównie o wykorzystanie wpływu sztuki i własnej twórczości pacjenta na funkcjonowanie jego systemu nerwowego oraz na procesy emocjonalne z nim związane. Niektóre techniki arteterapii bardziej oddziałują na emocje, inne zaś na sprawność ruchową. Jeszcze inne stymulują określone formy aktywności intelektualnej9. Literatura, sztuki plastyczne i muzyka przedstawiają rozmaite punkty widzenia twórców, co może przyczyniać się do zaspokojenia wielorakich potrzeb odbiorcy. Każde dzieło sztuki wyznacza określone możliwości dopełnienia go przez osobiste przeżycia odbiorców. W wyniku prowadzanych przez lata badań udowodniono, że grupowe zajęcia plastyczne lub muzyczne mogą przyczyniać się do twórczej aktywności pacjentów przez rysowanie, malowanie, modelowanie, śpiewanie, tworzenie kompozycji na różnorodnych instrumentach. Arteterapia to również terapia z zastosowaniem kierowanego czytelnictwa (biblioterapia), tańca i spontanicznego ruchu (choreoterapia).

8 9

F. W. J. Schelling, System idealizmu transcendentalnego, tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1979, s. 367; J. Dewey, Sztuka jako doświadczenie, tłum. A. Potocki, Wrocław 1975, s. 75; H. Read, Sens sztuki, tłum. K. Tarnowska, Warszawa 1965, s. 77–85; W. Tatarkiewicz, Ekspresja i sztuka, „Estetyka” 1962, nr 3, s. 48. W. Szulc, Sztuka i terapia, Warszawa 1993, s. 41. Por. Z. Skorny, Arteterapia a zaburzenia emocjonalne, „Arteterapia. Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1989, nr 48, s. 13.