Echa ekspresji by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Echa ekspresji Kulturoterapia w andragogice specjalnej

Beata Borowska-Beszta

Echa ekspresji Kulturoterapia w andragogice specjalnej

Krak贸w 2008

Korekta: Zuzanna Bochenek Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-029-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Mikiemu i Neli

Spis treści Niepełnosprawni... ......................................................................................... 9 Wprowadzenie................................................................................................ 13 Rozdział I Terapia i zaburzenia rozwoju Terapia w andragogice specjalnej . ............................................................. 17 Terapia pedagogiczna ............................................................................ 17 Andragogika specjalna ........................................................................... 26 Terapia zajęciowa .................................................................................. 27 Terapia wspierająca ............................................................................... 31 Ergoterapia . .......................................................................................... 33 Teoretyczne modele konceptualizowania niepełnosprawności ................... 35 Model Studiów nad Potencjałem Człowieka ......................................... 36 Model Studiów Publicznych ................................................................. 37 Model Studiów Kulturowych ................................................................ 39 Model Studiów Etycznych i Filozoficznych ........................................... 42 Model Studiów Technologicznych ........................................................ 42 Kulturowy model niepełnosprawności . ..................................................... 44 Niepełnosprawność jako kultura ........................................................... 44 Kultura jako przestrzeń konstruująca niepełnosprawność ...................... 46 Kulturotwórcze konteksty habilitacji osób dorosłych z niepełnosprawnością ........................................................................... 46 Akulturacja i poznawanie kultury osób z zaburzeniami rozwoju ............ 47 Lingwistyczna ewolucja pojęcia „niepełnosprawność intelektualna” . ..... 52 Zaburzenia rozwoju . ............................................................................. 54

Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej

Rozdział II Kulturoterapia Antropologiczne i kulturowe wątki terapii osób z niepełnosprawnością ...... Kulturoterapia . ....................................................................................... Formy i dziedziny kulturoterapii ......................................................... Terapia przez sztukę ekspresywną ............................................................ Arteterapia .......................................................................................... Choreoterapia ..................................................................................... Dramaterapia ...................................................................................... Muzykoterapia .................................................................................... Fototerapia . ........................................................................................ Filmoterapia . ...................................................................................... Tworzenie filmu jako terapia . ............................................................. Terapia przez pisanie twórcze .............................................................. Pisanie dziennika jako terapia . ............................................................

59 61 62 63 64 66 71 75 78 79 82 83 86

Rozdział III Terapia przez narrację i pisanie twórcze Koncepcja terapii przez twórczość A. Wojciechowskiego ......................... 97 Terapia przez narrację i pisanie twórcze ................................................... 100 Narracja i pisanie ................................................................................ 100 Wpływ ................................................................................................ 101 Intymność ........................................................................................... 106 Interakcyjność...................................................................................... 108 Indywidualny plan terapii ................................................................... 112 Zajęcia terapeutyczne .............................................................................. 115 Hulk ................................................................................................... 117 Hugh .................................................................................................. 118 Hedda ................................................................................................. 121 Herbert ............................................................................................... 126 Codzienność terapeutyczna ..................................................................... 128 Pedagogiczne uwikłanie . ......................................................................... 130 Zakończenie ................................................................................................. 131 Bibliografia .................................................................................................. 133 Aneksy ......................................................................................................... 145

Niepełnosprawni... Obraz pierwszy Pierwszy raz świadomie powiedziałam o sobie: „Jestem niepełnosprawna” latem 1988 roku w pierwszym tygodniu mojego pobytu w Chicago. Można by rzec, że przeżycie niepełnosprawności było polisensoryczne oraz polegało na ogólnym niezrozumieniu sytuacji, w której się nagle znalazłam, tj. potężnej obcojęzycznej aglomeracji wielomilionowego miasta. Czułam się jak niewidoma, ponieważ początkowo w natłoku reklam nie mogłam odnaleźć tej, której poszukiwałam. Byłam jednocześnie głucha, ponieważ zupełnie nie rozumiałam języka. Amerykanie z lekkim pobłażaniem traktują osoby nieznające angielskiego, w zasadzie sympatycznie, aczkolwiek przedmiotowo. „Etnografem” zostałam przypadkowo, nieświadomie ucząc się podstawowych technik badawczych, które w tamtym czasie były jedynymi sposobami na przystosowanie się do wymagań zupełnie innej kultury. Zetknięcie z kulturą amerykańską mogę porównać do nagłego zachłyśnięcia się nadmiarem tlenu. Od początku pobytu tam miałam poczucie wolności, niemal organiczne, wolności myślenia, działania. Niezwykłe były amerykański optymizm, styl życia, rytuały codziennego dnia. Rozpoczęłam naukę angielskiego w szkole językowej. Stopniowo zaczynałam mówić, czytać, pisać w tym języku. Uczyłam się amerykańskich podstaw życia społecznego, które było dla mnie nowe, a ponadto wiary w siebie. Na nowo odkrywałam spontaniczność, otwartość, ruch, aktywność. Nabywałam umiejętności potrzebnych w życiu codziennym, np. poruszania się po Chicago tak, aby się nie zgubić. Uczyłam się rozmawiać po angielsku przez telefon, co już stanowiło poważną umiejętność. Poznawałam inne kultury: Hindusów, Chińczyków, a szczególnie Żydów. W społeczności żydowskiej przebywałam nawet po kilkanaście godzin dziennie. Miałam okazję uczestniczyć w ich świętach, obrzędach, poznawałam obyczaje. Codziennie też widywałam w autobusach dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, poruszających się samodzielnie po mieście. Bardzo mnie dziwiło, że nie budzili

Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej

większego zainteresowania pełnosprawnych osób. Był koniec lat osiemdziesiątych, w Polsce zmiany miały dopiero nastąpić. Zaskoczeniem były reklamy, w których występowały dzieci z zespołem Downa, programy dla najmłodszych przybliżające problem niepełnosprawności, np. Ulica Sezamkowa. Tyle nowych zjawisk, wielość kultur, sposobów życia, religii wpływało na mnie oszałamiająco, tym bardziej że byłam w tym czasie studentką. Chwalono mnie za postępy w nauce języka, ale też wkładałam w nią wiele wysiłku. Po pewnym czasie mogłam już swobodnie czytywać „Chicago Sun Times”, „Chicago Tribune”. Pociechą i przypomnieniem o domu były dla mnie listy od Mamy, czasem dostawałam ich kilka w tygodniu. Poznałam też uczucie samotności w kulturze amerykańskiej. Pamiętam jednak również rzeczy absolutnie zaskakujące i piękne, np. codzienne rozmowy z Amerykanami podczas kilkugodzinnych podróży autobusami. Do dyskusji włączały się osoby z różnych grup etnicznych, ras. Coś wspaniałego! To dopiero była stymulacja do nauki języka i poznawania kultury „autobusowej”. Były też momenty nieciekawe. Do dziś pamiętam okropny smak „Chicken Soup” z puszki Campbell namalowanej przez Andy’ego Warhola.

Obraz drugi W Pracowni Rozwijania Twórczości Osób Niepełnosprawnych Instytutu Pedagogiki UMK w Toruniu pojawiłam się już pierwszego października. Znowu poczułam się beztroską studentką. Profesor A. Wojciechowski chyba nawet się nie zdziwił, gdy po ponad dwóch latach zobaczył mnie na seminarium magisterskim dotyczącym sztuki w życiu osób niepełnosprawnych. Ucieszyłam się, że mnie pamięta. Na piątym roku studiów zaproponował mi pracę w archiwum Pracowni Rozwijania Twórczości Osób Niepełnosprawnych. Przyjęłam posadę. Ponownie zostałam obserwatorem i uczestnikiem nowej kultury. Tym razem była to kultura wspólnoty terapeutycznej, środowiska terapeutycznego. Miałam poczucie, że jestem w ważnym miejscu. Osoby (terapeuci, podopieczni), które poznałam w pracowni, były interesujące. Długo zastanawiałam się, dlaczego tak mi się podobają. Byli to bardzo różni ludzie, o jakimś stałym pięknie wewnętrznym, radości, może nawet bezinteresowności. Przeważnie, choć nie wszyscy, byli religijni. Po dwóch latach życia na emigracji chłonęłam takie niezwykłe i nieuchwytne wartości. Dostrzegałam już, na czym m.in. może polegać niepełnosprawność bycia człowiekiem na emigracji życia.

Obraz trzeci Zastanowiła mnie bezradność pedagoga, znajomego nauczyciela, który pracuje w podlaskim ośrodku dla uchodźców z Czeczenii. Ma duże trudności w na-

Niepełnosprawni...

wiązaniu kontaktu z podopiecznymi placówki, zachęceniem ich do współpracy. Oczywiście istnieją bariera językowa, nieufność oraz przykre, bolesne doświadczenia uchodźców. To wymaga czasu. Kulturoterapia mogłaby pomóc. Jednak jak nawiązać kontakt? Jak zachęcić dzieci, dorosłych do działania, nauki języka? W jaki sposób pedagog, andragog, kulturoterapeuta mogliby im pomóc jako członkowie interdyscyplinarnego zespołu?

Wprowadzenie Celem tej publikacji jest ukazanie kulturoterapii jako części procesu akulturacji osób dorosłych i ich habilitacji kulturowej, na co zwracam uwagę w rozdziale poświęconym terapii przez narrację i pisanie twórcze. W niniejszej książce omawiam koncepcje i formy kulturoterapii realizowane przez pedagogów, andragogów, pedagogów specjalnych, oligofrenopedagogów, artystów przy udziale osób dorosłych z zaburzeniami rozwoju. Przedstawiam w niej dziedziny kulturoterapii, a także terapii ekspresywnej dla osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną jako dominującą dysfunkcją. Moim założeniem było spojrzenie na terapię niepełnosprawnych przez pryzmat antropologii kultury, twórczości i pedagogiki. Nie zamierzałam ukazywać wszelkich możliwych odniesień terapii do naukowych tradycji psychologicznych i socjologicznych. Nacisk położyłam na kulturową perspektywę terapii dorosłych z niepełnosprawnością i antropologiczny model niepełnosprawności obecny w andragogice i pedagogice specjalnej. Ze względu na miejsce i sposoby oddziaływania przedstawiam kulturoterapię jako czynnik akulturacji (Minnes i in., 2001; Berry, 1993) i habilitacji1 (Schalock, Kiernan, 1990; Swedish Disability Policy Art. no 2006 114–124) osób dorosłych z zaburzeniami rozwoju. Do napisania książki z dziedziny terapii pedagogicznej dorosłych osób niepełnosprawnych zainspirowali mnie studenci pedagogiki poszukujący polskiej i zagranicznej literatury na ten temat. Najczęściej pytali mnie o terapię zajęciową i arteterapię. Starałam się przybliżyć im te zagadnienia za pomocą materiałów zaczerpnietych z rodzimej i obcej literatury przedmiotu oraz tradycji teoretycznej. Wychodząc naprzeciw ich oczekiwaniom, w niniejszej publikacji zawarłam 1 Habilitacja jest kompleksem działań zalecanych osobom z zaburzeniami funkcjonalnymi, powodowanymi wrodzonymi warunkami uszkadzającymi lub chorobami oraz dysfunkcjami pojawiającymi się we wczesnych latach życia. Celem habilitacji jest pomoc osobie w różny sposób, aby mogła rozwinąć najlepszy z możliwych poziom funkcjonowania. Źródło: http://www.socialistyrelsen.se/NR/rolonlynes/D48E68ED-9E6E-44C5-970B-62B816A0D0C0/5571/200611424.pdf.

Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej

opracowania i własne tłumaczenia fragmentów fachowej literatury amerykańskiej, australijskiej, angielskiej oraz przykłady z piśmiennictwa polskiego. Od lat niezmiennym zainteresowaniem wśród studentów cieszą się: terapia zajęciowa, arteterapia, kulturoterapia, terapia przez twórczość i szeroko rozumianą ekspresję twórczą dorosłych osób niepełnosprawnych. Wiele interesujących opracowań z dziedziny arteterapii ukazało się w językach obcych, m.in.: S. K. Levine, E. G. Levine (1999), S. Spaniol (2001), M. Franklin (2000), K. Fayne-Mulroy (2002), B. Kahn (1999), N. Rogers (1993), H. Milne, S. Reis (1993). Wśród publikacji polskich dotyczących kulturoterapii lub jej form znajdują się m.in. prace W. Szulc (1989, 1993, 2005), A. Wojciechowskiego (1992, 1999, 2001, 2004), W. Limont (1992), E. Koniecznej (2003), D. Koziełło (1999), I. Jajte-Lewkowicz (1999), L. Kataryńczuk-Mani, J. Karcza (2004) i innych. Kwestiami twórczości lub wychowaniem estetycznym w kontekście różnych aspektów niepełnosprawności zajmowali się i zajmują: W. Szuman (1967), E. Jutrzyna (2002, 2003), A. Wojciechowski (1989, 1992, 2004) i inni. Istotna dla tej książki perspektywa kulturowa w polskiej rewalidacji i rehabilitacji została omówiona m.in. przez W. Dykcika (1998, 1999), A. Wojciechowskiego (1992, 1994, 2001, 2004), H. Żuraw (1999), M. Chodkowską (1993, 1994), A. Gustavssona i E. Zakrzewską-Manterys (1997). Każdy ze wskazanych autorów w nieco odmienny sposób analizuje perspektywę kulturową w kontekście niepełnosprawności i terapii. Zasadnicze ujęcia dotyczą twórczości jako sensotwórczej i podmiototwórczej działalności, niepełnosprawności jako subkultury i oddziaływań kultury na osoby niepełnosprawne. Konteksty te zostaną omówione w rozdziale poświęconym kulturoterapii. Użycie określenia „terapia” w odniesieniu do działalności pedagogów w placówkach rehabilitacji dorosłych budzi zamieszanie i niezgodę wśród uczonych, pedagogów i psychologów, którzy kwestionują jego pedagogiczne znaczenie. Przeciwnicy stosowania tego pojęcia w pedagogice specjalnej, m.in. J. Pańczyk (2002), wskazują żartobliwie, że pedagogika specjalna „terapiami stoi” i wymieniają około czterdziestu różnych form terapeutycznych, wskazując jednocześnie, że ich liczba oscyluje w okolicy stu (tamże, s. 222). Autor uważa, że terapia pedagogiczna jako taka nie istnieje, a pedagog korzysta z z terapii z innych dziedzin. Jedynym środkiem, którym dysponuje, jest własna osobowość (tamże, s. 223). Można by zapytać, czy to rzeczywiście tak niewiele znaczy, zwłaszcza gdy podopieczny z niepełnosprawnością intelektualną często oczekuje wzoru kulturowego, podpowiedzi, jak żyć, wprowadzenia w samodzielne życie, chce usłyszeć opowieści o tym, jaki jest świat. Pańczyk dodaje jednak, że pedagodzy specjalni dysponują „swoją terapią”, skoncentrowaną na łagodzeniu zaburzeń zachowania i jego modyfikacji (tamże). Jakkolwiek „[...] terapia nie pochodzi od słowa »pedagogika«, lecz »wychowanie« i zależy od sposobów, środków oddziaływań na dziecko” (tamże). Mamy zatem dwa elementy ważne w terapii z pedagogicznego punktu widzenia: osobowość

Wprowadzenie

terapeuty oraz sposoby, jakimi posługuje się w swojej pracy. Niektórzy autorzy chętniej zastępują termin „terapia” innymi określeniami, np. „opieka specjalna”, ujmując własne konotacje z terapią wyłącznie w stosunku do terapeutów, psychologów lub odnosząc się do medycznego modelu i środowiska rehabilitacji. Rzecznicy stosowania pojęcia terapii na gruncie pedagogiki specjalnej postrzegają ją jako element składowy szerokiego procesu rewalidacji i rehabilitacji; do tej grupy należą m.in.: J. Doroszewska (1989), W. Dykcik (1998, 2001a, 2005), C. Kosakowski (1996, 2002), A. Wojciechowski (1992, 2001, 2004), A. Krause (2002), Z. Sękowska (1976, 1998). Punktem wyjścia do rozważań na temat terapii jest odniesienie tego terminu do oddziaływań pedagogicznych wobec osób dorosłych mających zaburzenia rozwoju w sferze intelektualnej. Niniejsze opracowanie dotyczy działań realizowanych przez pedagogów i andragogów w niemedycznych, dziennych ośrodkach (re)habilitacji społecznej osób dorosłych, takich jak: warsztaty terapii zajęciowej, świetlice terapeutyczne, kluby spotkań osób dorosłych, ośrodki terapii ekspresywnej, środowiskowe domy samopomocy. Znaczenie terapii odniesione jest, u podstawy, do terminu habilitacja osób niepełnosprawnych, przyjętego za R. Schalockiem i W. Kiernanem (1990) i Swedish Disability Policy (2006), nie jest natomiast rehabilitacją, którą w krajach anglosaskich kojarzy się z rehabilitacją medyczną i medycznym modelem terapii, językiem i terenem działań. Pisząc o terapii dorosłych z zaburzeniami rozwoju, wskazuję jednocześnie na dwa procesy: habilitację kulturową i akulturację. Książka koncentruje się na tych dziedzinach kulturoterapii, które są realizowane przez pedagogów i andragogów, również artystów, osoby zatrudnione na stanowisku instruktora terapii zajęciowej, pracujące w placówkach dziennego wsparcia osób dorosłych, wykorzystujące w pracy typ terapii zgodny z przepisami funkcjonowania warsztatów terapii zajęciowej. Jak wskazałam, głównym tematem tej publikacji jest terapia dorosłych z zaburzeniami rozwoju, ujawnionymi do 18. r.ż., będących podmiotami zainteresowania andragogiki specjalnej, którym taki stan funkcjonowania ogranicza możliwość samodzielnego podjęcia pracy zawodowej oraz samorealizację samego siebie w niektórych rolach społecznych. Rozdział pierwszy jest teoretycznym wprowadzeniem do terapii, realizowanej przez pedagogów i andragogów różnych specjalności w pracy z osobami niepełnosprawnymi i z zaburzeniami w rozwoju. Zostały w nim omówione podstawowe pojęcia i rodzaje terapii stosowane wobec osób dorosłych oraz sposoby zaplanowania działań w dziennym ośrodku (re)habilitacji społecznej i zawodowej, warsztacie terapii zajęciowej, świetlicy terapeutycznej etc., a także kulturowe koncepcje niepełnosprawności oraz antropologiczne wątki terapii osób z niepełnosprawnością. Rozdział drugi przedstawia teoretyczne kwestie dotyczące kulturoterapii i terapii ekspresywnej osób niepełnosprawnych oraz formy oddziaływań terapeutycznych prowadzonych zarówno w Polsce, jak i za granicą.

Echa ekspresji. Kulturoterapia w andragogice specjalnej

Rozdział trzeci (teoretyczno-praktyczny) został w całości poświęcony mojej koncepcji terapii przez narrację i pisanie twórcze dla osób dorosłych z zaburzeniami w rozwoju, a także wzbogacony o teoretyczne aspekty terapii przez twórczość (A. Wojciechowskiego) i odnosi się do realnego terenu terapeutycznego Pracowni Rozwijania Twórczości Osób Niepełnosprawnych oraz Warsztatów Terapii Zajęciowej w Toruniu.