Skala Metapoznawczego Ja by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Skala Metapoznawczego Ja Związki między metapoznaniem Ja a zdolnością do samoregulacji

Hanna Brycz, Karol Karasiewicz

Skala Metapoznawczego Ja Związki między metapoznaniem Ja a zdolnością do samoregulacji

Kraków 2011

Recenzenci: prof. dr hab. Andrzej Szmajke dr hab. Kinga Lachowicz-Tabaczek, prof. UWr

Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska

Korekta: Aleksandra Bylica

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-275-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści Wprowadzenie .............................................................................. 7 Rozdział 1 Metapoznawcze Ja ....................................................................... 9 1.1. Wprowadzenie do pojmowania Metapoznawczego Ja ............................ 1.1.1. Rodzaje metapoznania .................................................................. 1.2. Metapoznanie jako rozpoznawanie własnych błędów ............................. 1.3. Próba zdeﬁniowania Metapoznawczego Ja .............................................

9 10 10 17

Rozdział 2 Konstrukcja i walidacja skali MJ-40 do pomiaru metapoznawczej kompetencji spostrzegania siebie ................... 21 2.1. Operacjonalizacja i pomiar siły Metapoznawczego Ja ............................ 2.2. Walidacja psychometryczna skali MJ-40 ............................................... 2.3. Trafność skali MJ-40 w pomiarze Metapoznawczego Ja ........................ 2.4. Trafność teoretyczna ............................................................................... 2.5. Trafność czynnikowa .............................................................................. 2.6. Rzetelność skali MJ-40 ........................................................................... 2.6.1. Spójność wewnętrzna ................................................................... 2.6.2. Stabilność czasowa wyników skali MJ-40 .....................................

21 22 24 24 35 52 52 53

Rozdział 3 Samoregulacyjna funkcja trafności spostrzegania siebie ............ 57 Podsumowanie .............................................................................. 69 Załączniki ....................................................................................... 73 Załącznik 1 .................................................................................................... 73 Kwestionariusz MJ ................................................................................. 73

Spis treści

Kwestionariusz MJ-40 ........................................................................... Załącznik 2 ................................................................................................... Questionnaire MS-40 ............................................................................ Załącznik 3 .................................................................................................... Tabele tymczasowych norm dla generalnej populacji dorosłych Polaków .................................................................................

73 80 80 87 87

Bibliografia .................................................................................... 89

Wprowadzenie Czy człowiek potrafi trafnie postrzegać własne zachowanie, obiektywnie ocenić wartość stawianych przez siebie ocen, czy efektywność sposobów własnego myślenia? A nawet gdyby potrafił – czy ma z tego jakieś korzyści? Dziesiątki badań prowadzonych od połowy lat pięćdziesiątych XX wieku dowodzą, że jako ludzie mamy skłonność do zafałszowywania obrazu samego siebie. Pierwsze badania L.J. Cronbacha (1955) wskazują, że szalenie trudno jest ustalić, kiedy opinia człowieka o samym sobie jest trafna – zbyt wiele czynników może zafałszowywać taką ocenę, np. stereotyp (streotype validity) czy zdolność do posługiwania się określonym przedziałem skali ocen (psychometric bias) lub nawyki co do sposobu wyrażania ocen (semantic bias) itd. Kolejne badania prowadzone od lat siedemdziesiątych XX wieku wskazują, że niezwykle często spostrzegamy siebie jako osoby szczególnie wyjątkowe – bardziej kompetentne niż przeciętny człowiek, inteligentniejsze, mniej narażone na przykre wypadki, np. śmierć kogoś bliskiego itd. Patrzymy na siebie jako na osoby mające kontrolę nad własnym życiem i toczącymi się zdarzeniami, przez co często przeszacowujemy prawdopodobieństwo zdarzeń nawet losowych, takich jak rzut monetą czy wygrana w kasynie (Nisbett, Ross, 1980). Nowsze badania pokazują wyraźnie, jak prawdziwe jest biblijne przysłowie o źdźble w cudzym oku i belce we własnym, gdzie tendencyjność i nieracjonalność cudzego zachowania spostrzegamy przeciętnie czterykroć trafniej niż tendencyjność i nieracjonalność zachowania własnego (Brycz, 2004). Ale przecież nie każdy z nas jest dokładnie tak samo nieracjonalny, nie w każdej sytuacji ulegamy złudzeniom równie silnie. Czy można zatem zmierzyć owe indywidualne zróżnicowanie w sile tendencyjności spostrzegania siebie samego? Konstrukt Metapoznawczego Ja H. Brycz jest, naszym zdaniem, dobrym wskaźnikiem trafności spostrzegania tendencyjności we własnym postępowaniu. Choć koncepcja teoretyczna Metapoznawczego Ja w chwili obecnej ma wciąż charakter ramowy, a wiele jej założeń nie zostało zweryfikowanych, to można sądzić, że Metapoznawcze Ja jest silnie związane z samoregulacją w rozumieniu odporności na wyczerpywanie zasobów Ja. Dwa eksperymenty laboratoryjne wskazują, że osoby o silnym Metapoznawczym Ja (trafnie spostrzegające tendencyjność własnego zachowania) są znacząco bardziej odporne na mechanizmy

Wprowadzenie

wyczerpywania zasobów ego przez akt samokontroli. Lepiej utrzymują uwagę w trudnym i żmudnym zadaniu i łatwiej przełamują nabyte i wyuczone skrypty działania w tzw. ruchach przeciwstawnych (Karasiewicz, 2009, niepublikowana rozprawa doktorska). Poniżej znajdziecie Państwo zarówno pojęcie metapoznania, jak i przyjętą przez nas deﬁnicję Metapoznawczego Ja. Przybliżymy, w jaki sposób powstał ten koncept, oraz pokażemy trafność i rzetelność tego narzędzia do pomiaru wglądu we własne zachowania i popełniane błędy. Osoby zainteresowane poziomem meta w przetwarzaniu informacji o sobie zachęcamy do korzystania ze stworzonej przez nas Skali Metapoznawczego Ja. Chcemy gorąco podziękować wszystkim, którzy dyskutowali z nami na temat metapoznawczego Ja: Prof. Wiesławowi Łukaszewskiemu, Prof. Alinie Kolańczyk, Prof. Kindze Lachowicz-Tabaczek, Dr Romie Wrzosek, Prof. Andrzejowi Szmajke, Prof. Bogdanowi Wojciszke. Książka nie mogłaby się ukazać, gdyby nie pomoc studentów i magistrantów. Serdecznie dziękujemy!

Rozdział 1

Metapoznawcze Ja

1.1. Wprowadzenie do pojmowania Metapoznawczego Ja Twórcą pojęcia „metapoznanie” jest Flavell (1979), który głosił ideę, że poziom meta w psychologii poznawczej oznacza poznanie własnego poznania, „teorię dotyczącą swego poznania”, zdolność wglądu człowieka we własne myśli. Favell podkreślał ogromne znaczenie ludzkich zdolności metapoznawczych. Uważał, że reprezentacja własnego poznania (poziom meta) spełnia ważne funkcje samoregulacyjne i monitorujące. Jakże inaczej człowiek może korygować swe myśli i uczucia, gdy nie dopuszcza do analizy myśli i uczuć, niejako z dystansem wobec samego siebie? See, Petty i Fabrigar (2008) rozwijają idee Flavella (1979) w odniesieniu do postaw, którym poświęcił swe życie zawodowe np. słynny psycholog społeczny Richard Petty (znana teoria peryferyjnego v. centralnego toru przetwarzania informacji). Autorzy przez metapoznanie rozumieją mentalny rezultat percepcji własności swoich postaw. Znaczy to, że najwyższym stopniem rozumienia funkcji swoich postaw jest przyjęcie do wiadomości własności postawy, czyli jej znaku, natężenia, zawartości poznawczej i ewentualnych skłonności do zachowania się zgodnie lub wbrew postawie. Badacze pamięci odnoszą metapoznanie do tzw. metapamięci, czyli wiedzy człowieka o tym, jaki jest jego dostęp do własnej pamięci trwałej, epizodycznej, autobiograﬁcznej. Na przykład Koriat (2007) uważa, że metapoznanie to inaczej świadomość własnych stanów mentalnych zakotwiczona w pamięci trwałej. Inni psychologowie rozpatrują metapoznanie jako historię doświadczeń, jakie człowiek nabywa w swym życiu i w odniesieniu do owych życiowych wydarzeń. Efklides (2008), grecka badaczka, uznaje, że metapoznanie wynika z metapoziomu poznawczego opracowania własnych doświadczeń życiowych, gdzie poznanie łączy się z emocjami w postaci pętli.

Rozdział 1. Metapoznawcze Ja

1.1.1. Rodzaje metapoznania Rodzaje metapoznania pozostają w związku z obszarami badawczymi wymienionymi wyżej. Systematyzują jednak znacznie nurty i dziedziny badawcze związane z metapoznaniem. W ten sposób wyróżnia się (za: Efklides, 2008): 1) metapoznawczą wiedzę deklaratywną, która jest przechowywana w pamięci w postaci modeli procesów poznawczych; modelami poznawczymi i równocześnie ogromnymi obszarami badawczymi są: osobnicza wiedza o tym, czym jest język, czym jest i jak działa pamięć, w jaki sposób tworzą się schematy poznawcze i inne składowe wiedzy społecznej, itp. (także system przekonań, Kuhn, 2000); 2) metapoznawcze doświadczenie – to świadomość własnych uczuć i ocen pojawiających się w trakcie przetwarzania danych; zdolność do wglądu metapoznawczego w swoje doświadczenie pozwala człowiekowi podejmować trafniejsze decyzje o zbliżaniu się do czy unikaniu obiektów, ludzi, sytuacji; innymi słowy, metapoznawcze doświadczenie monitoruje rozbieżności afektywne (Jarymowicz, 2008); 3) metapoznawcze zdolności – to świadome używanie strategii kontrolujących proces poznania; oznacza to zdolność człowieka do świadomego wglądu w jakość planowania przyszłych działań, sensowność posiadanej dotychczas hierarchii celów, poprawność odrzucania lub przyjmowania określonych informacji, a także umiejętność wykrywania błędów (Shimamura, 2000); w owym nurcie metapoznawczych zdolności pozostaje proponowany dalej model metapoznania opartego na wglądzie we własne błędy atrybucji, spostrzegania, logicznego myślenia, rozwiązywania problemów, popełniane pod naciskiem wpływu społecznego, a także wglądzie w naturalnie występujące w zachowaniach większości osób prawidłowości psychologiczne, takie jak: prawa Yerkesa–Dodsona, iluzję pozytywności, efekt facylitacji i wiele innych (Brycz, 2004).

1.2. Metapoznanie jako rozpoznawanie własnych błędów W nawiązaniu do zdolności metapoznawczych można wyróżnić opisane wyżej metapoznanie jako swoisty trafny wgląd w uleganie tendencyjności w swoim zachowaniu. Badania nad tak rozumianym metapoznaniem pokazały stały efekt asymetrii między trafnym rozpoznawaniem własnych i cudzych odchyleń od racjonalności. Kryterium trafności określono za pomocą odkrytych przez psychologów tendencyjności (biases). Zebrano 129 tendencyjności, czyli różnych odchyleń od racjonalności w potocznym myśleniu, atrybucjach, podejmowaniu

1.2. Metapoznanie jako rozpoznawanie własnych błędów

decyzji czy działaniu. Błędy owe stanowią de facto pewną generalizację statystyczną. Jednak posługując się liczną grupą obserwatorów cudzych zachowań i osób owe zachowania przejawiających [wiemy, że niektóre błędy popełniają wszyscy ludzie, np. skłonność do konfirmacji własnych hipotez (confirmatory bias, BarTal, 1999)], z ogromnym prawdopodobieństwem można założyć, że uchwycimy zjawisko różnic w trafności spostrzegania własnych i cudzych zachowań. Każde ze 129 odchyleń od racjonalności zostało wyrażone zdaniem przedstawiającym tendencyjne zachowanie, drugie zdanie było wolne od danej iluzji. W ten sposób powstał kwestionariusz zawierający 258 zdań ułożonych parami. Losowo raz zdanie „a” wyrażało błąd, raz – zachowanie poprawne, przy czym towarzyszyło mu w parze przeciwstawne zdanie „b”. Zadaniem badanych było wybranie najprawdziwszej odpowiedzi: w odniesieniu do większości ludzi (wersja „obserwatora”) v. do samego siebie (wersja aktora). Ponawiane na wielu próbach badania (dziś już około 5 tys. osób, próba z 2004 – 2 tys. osób) zawsze wskazywały na asymetrię: człowiek trafia w granicach 80–90% w ocenie cudzych błędów i gubi tak wielką wiedzę z zakresu psychologii społecznej, gdy myśli o sobie (trafność rozpoznań w granicach 18%) (Brycz, 2004). Gdy uważniej przyjrzeć się owej dysproporcji, nie sposób nie zastanowić się nad różnicami indywidualnymi, których nie jest w stanie chwycić wyżej opisane badanie. Z tego powodu poddaliśmy sędziowaniu 129 odchyleń od racjonalności: na ile ich trafne rozpoznanie sprzyja: samoregulacji, odraczaniu gratyfikacji, dystansowi wobec Ja, samowiedzy, wysokiemu rozwojowi moralnemu (tu za twórcze dyskusje i podpowiedzi dziękujemy Prof. Wiesławowi Łukaszewskiemu). Na przykład wysoki rozwój moralny potwierdza, że człowiek nim obdarzony wie, iż istnieje zbiór uniwersalnych zasad etycznych, które umożliwiają ocenę zasadności poszczególnych zwyczajów i praw; posiada takie własne reguły społeczne, które dają zdolność odróżniania dobra od zła, co więcej, badacze postulują istotny związek rozumowania moralnego z moralnym zachowaniem (Haidt, 2006). Z kolei wysoka samowiedza i siła Ja (wg Higginsa Ja – powinnościowe lub Ja – promocyjne; Higgins, 1996) sprzyjają zdolności do posiadania trafnych autoschematów i przyjmowania oraz analizowania informacji zwrotnych o sobie. Innymi słowy, wiedza o zniekształceniach i tendencyjności własnego poznania, czyli wiedza o powszechnej i zdrowej naturze motywu autowaloryzacji, może sprzyjać lepszemu funkcjonowaniu w świecie społecznym (Tesser i in., 2005). Ponadto wysoka zdolność do samoregulacji, czyli do tworzenia planów i ich realizacji, oraz zdolność do samokontroli, czyli panowania nad swoją popędową naturą, przybliżają człowieka do dojrzałych społecznie zachowań (Moskowitz, 2005). Ważna jest także zdolność do racjonalnego gospodarowania własnymi zasobami poznawczymi (Baumeister, Vohs, 2004). Zgodność opinii 30 sędziów – studentów ostatnich lat psychologii dla każdego z wymienionych wymiarów, określana dla 129 prawidłowości, okazała się istotna statystycznie: – Gratyfikacja  – Kendalla = 0,398, df = 49 p < 0,001 – Samoregulacja  – Kendalla = 0,12, df = 49 p < 0,001

Rozdział 1. Metapoznawcze Ja

– Dystans do Ja  – Kendalla = 0,12, df = 49 p < 0,001 – Moralność Ja  – Kendalla = 0,07, df = 49 p < 0,001 – Samowiedza Ja  – Kendalla = 0,10, df = 49 p < 0,001 Na podstawie wyników sędziowania (wagi dotyczące poszczególnych wymiarów okazały się dodatnio i dość silnie ze sobą skorelowane) dobrano 40 odchyleń od racjonalności, których znajomość w swoim zachowaniu mogłaby sprzyjać lepszemu funkcjonowaniu człowieka w świecie społecznym. Innymi słowy, wybrano 40 takich pozycji, które uzyskiwały najwyższe noty na wymiarach sędziowania, czyli sędziowie zgodnie ocenili owych 40 tendencji jako najsilniej sprzyjających samoregulacji, odraczaniu gratyﬁkacji, samowiedzy, rozwojowi moralnemu oraz dystansowaniu się od Ja. Co ciekawe, wybrane odchylenia od racjonalności na ogół dobrze świadczyły o wykonawcy, a jak wiadomo z poprzednich badań, uzyskuje się w tych warunkach możliwie najwyższe wskaźniki trafności w ocenie siebie (Brycz, 2004). Skala składająca się z tak wyłonionych 40 pozycji została prezentowana badanym w formie epizodycznych zachowań, będących wyrazem błędu, tylko dla „aktora”. Po wielu próbach w ostatecznej wersji (załącznik 1) po każdym zdaniu znajduje się skala oceny od 0% – „wcale mnie nie dotyczy” do 100% – „całkowicie mnie dotyczy” (skala powinna wynosić 10 cm, wówczas obliczanie linijką od 0 do miejsca zaznaczonego przez badanego wskazuje też dokładny % trafności; poprzednio używane skale 14-centymetrowe wymagały przekształceń danych z cm w %). Poniżej podajemy przykłady pozycji skali w wersji aktualnie używanej: 6. Mam tendencje do wydawania raczej pozytywnych niż negatywnych ocen o innych ludziach (inklinacja pozytywna – tej informacji nie otrzymywali oczywiście badani). -------------------------------------------------------------------------0% 100% 20. Reklamy pokazywane w telewizji rzeczywiście wpływają na moje wybory i kupuję częściej to, co one mi wskazują (efekt ekspozycji). --------------------------------------------------------------------------0% 100% 15. Jeżeli coś lub ktoś z zewnątrz zmusi mnie do zmiany zachowania, to zmieniają się również moje poglądy, których to zachowanie dotyczy (wymuszona zgodność). --------------------------------------------------------------------------0% 100% Treść wszystkich pozycji kwestionariusza zawiera załącznik 1.