Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym Podręcznik dla studentów

Budniak_Edukacja.indd 1

2010-08-18 08:45:54

Budniak_Edukacja.indd 2

2010-08-18 08:45:55

Alina Budniak

Edukacja społeczno-przyrodnicza dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym Podręcznik dla studentów

Kraków 2010

Budniak_Edukacja.indd 3

2010-08-18 08:45:55

Recenzenci: prof. dr hab. Irena Adamek prof. dr hab. Eugenia Laska

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica Magdalena Polek

Projekt okładki: Agata Fuks

ISBN 978-83-7587-494-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Budniak_Edukacja.indd 4

2010-08-18 08:45:55

Spis treści Wstęp ......................................................................................................................

Rozdział 1 Środowisko i człowiek 1.1. Środowisko – wyjaśnienie pojęć ......................................................................... 1.2. Składniki środowiska i ich charakterystyka ........................................................ 1.3. Środowisko a zdrowie ........................................................................................ Zadania .....................................................................................................................

17 19 30 31

Rozdział 2 Poznawanie przyrody – edukacja o środowisku, w środowisku i dla środowiska 2.1. Poznawanie przyrody przez dzieci .................................................................... 2.2. Fazy poznawania przyrody ................................................................................ 2.3. Zasady nauczania o środowisku ......................................................................... Zadania .....................................................................................................................

33 37 42 43

Rozdział 3 Cele, zadania i treści edukacji środowiskowej Planowanie zajęć zintegrowanych 3.1. Cele edukacji społeczno-przyrodniczej w przedszkolu i klasach początkowych .................................................................................................... 3.2. Zadania edukacji środowiskowej ....................................................................... 3.3. Porównanie tradycyjnej i holistycznej edukacji środowiskowej .......................... 3.4. Przygotowanie nauczyciela do zajęć ................................................................... 3.5. Planowanie zajęć edukacji środowiskowej ........................................................ 3.6. Sytuacje edukacyjne i ich elementy składowe .................................................... 3.7. Treści edukacji przyrodniczej jako czynnik integrujący w edukacji początkowej ..................................................................................... Zadania .....................................................................................................................

Budniak_Edukacja.indd 5

45 53 54 57 58 61 66 72

2010-08-18 08:45:55

Spis treści

Rozdział 4 Metody edukacji środowiskowej i ich charakterystyka Formy aktywności dzieci w kontaktach ze środowiskiem Pomoce dydaktyczne w edukacji społeczno-przyrodniczej 4.1. Metody edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ............................................. 75 4.2. Wybrane klasyﬁkacje metod .............................................................................. 77 4.3. Strategia wielostronnego kształcenia ................................................................. 78 4.4. Cechy charakterystyczne wybranych metod edukacji społeczno-przyrodniczej .................................................................................... 80 4.5. Formy zajęć edukacji środowiskowej wykorzystywane w przedszkolu i klasach I–III ............................................................................ 85 4.6. Wycieczka i spacer w edukacji przyrodniczej i społecznej ................................. 87 4.7. Prace domowe o tematyce społeczno-przyrodniczej ......................................... 94 4.8. Rola pomocy dydaktycznych w edukacji społeczno-przyrodniczej .................... 98 Zadania ..................................................................................................................... 104 Rozdział 5 Poznawanie otoczenia społecznego 5.1. Dziecko wśród ludzi .......................................................................................... 107 5.2. Przygotowanie dziecka do życia w społeczeństwie ............................................. 112 5.3. Praca ludzi w różnych zawodach – produkcja i wytwarzanie ............................. 115 5.4. Poznawanie przeszłości – treści historyczne w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej .............................................................................................. 117 5.5. Przedmioty w otoczeniu dziecka i ich poznawanie ........................................... 120 5.6. Tradycje, zwyczaje i obrzędy jako przykład wrastania w kulturę ........................ 121 Zadania ..................................................................................................................... 125 Rozdział 6 Higiena osobista i otoczenia dziecka. Odżywianie 6.1. Zdrowie, higiena – podstawowe pojęcia ............................................................ 127 6.2. Czynniki warunkujące zdrowie .......................................................................... 130 6.3. Wychowanie zdrowotne i edukacja zdrowotna .................................................. 131 6.4. Zasady edukacji zdrowotnej ............................................................................... 133 6.5. Edukacja zdrowotna dzieci ............................................................................... 134 6.6. Treści edukacji zdrowotnej dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym ............................................................................................ 137 Zadania ..................................................................................................................... 141 Rozdział 7 Bezpieczeństwo dziecka w ruchu drogowym, w przedszkolu, szkole, w czasie zabaw 7.1. Przygotowanie dziecka do przestrzegania norm i zasad bezpieczeństwa ........... 143 7.2. Problematyka bezpiecznego uczestnictwa w ruchu drogowym ......................... 145

Budniak_Edukacja.indd 6

2010-08-18 08:45:55

Spis treści

7.3. Cele i zadania edukacji komunikacyjno-drogowej dzieci w wieku 3–10 lat ....... 150 7.4. Bezpieczeństwo dzieci w domu, przedszkolu, szkole i w czasie zabaw .............. 155 Zadania ..................................................................................................................... 157 Rozdział 8 Poznawanie roślin i zwierząt przez dzieci 8.1. Poznawanie roślin i zwierząt w ujęciu programu ............................................... 159 8.2. Znaczenie poznawania świata roślin i zwierząt przez dzieci .............................. 161 8.3. Znaczenie hodowli roślin i zwierząt w edukacji ................................................ 167 Zadania ..................................................................................................................... 173 Rozdział 9 Ochrona przyrody i krajobrazu 9.1. Zasoby przyrody a człowiek ............................................................................... 175 9.2. Ochrona środowiska – ustalenia terminologiczne ............................................. 176 9.3. Tradycje ochrony przyrody na świecie i w Polsce .............................................. 178 9.4. Formy ochrony przyrody w Polsce ..................................................................... 185 9.5. Tematy związane z ochroną przyrody i krajobrazu realizowane w przedszkolu i klasach początkowych .............................................................. 189 Zadania ..................................................................................................................... 192 Rozdział 10 Edukacja ekologiczna dzieci młodszych a zagrożenia środowiska naturalnego 10.1. Pojęcie ekologii i jej cechy charakterystyczne jako nauki ................................. 193 10.2. Zagrożenia środowiska a człowiek ................................................................... 199 10.3. Cele i zadania edukacji ekologicznej ................................................................ 202 10.4. Treści, metody i formy edukacji ekologicznej w przedszkolu i klasach początkowych .................................................................................... 212 10.5. Kształtowanie postaw proekologicznych ......................................................... 213 Zadania ..................................................................................................................... 217 Rozdział 11 Pogoda i klimat. Obserwacja pogody 11.1. Pogoda, klimat, mikroklimat – meteorologia i klimatologia ............................ 219 11.2. Elementy pogody i sposoby ich pomiaru ......................................................... 221 11.3. Obserwowanie pogody z dziećmi w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym ...................................................................................... 225 11.4. Fenologiczne, klimatyczne i astronomiczne pory roku .................................... 227 11.5. Specyﬁka klimatu Polski .................................................................................. 229 Zadania ..................................................................................................................... 232

Budniak_Edukacja.indd 7

2010-08-18 08:45:55

Spis treści

Rozdział 12 Doświadczenia, eksperymenty i obserwacje zjawisk fizycznych, chemicznych i przyrodniczych 12.1. Konieczność stosowania doświadczeń i eksperymentów przyrodniczych w pracy z dziećmi w wieku 3–10 lat ................................................................. 233 12.2. Kształtowanie umiejętności obserwacji ............................................................ 236 12.3. Badanie otaczającego świata – rola doświadczeń i eksperymentów przyrodniczych w poznawaniu praw rządzących przyrodą ............................... 240 12.4. Podstawowe wskazówki metodyczne dotyczące organizacji działań eksperymentalnych dzieci młodszych .............................................................. 243 Zadania ..................................................................................................................... 246 Rozdział 13 Turystyka i krajoznawstwo w edukacji dzieci młodszych 13.1. Znaczenie turystyki i krajoznawstwa ............................................................... 247 13.2. Wyznaczanie kierunków w terenie i na mapie ................................................. 248 13.3. Mapa i plan – znaki umowne na planie i mapie ............................................... 250 13.4. Rodzaje map i ich wykorzystanie w edukacji ................................................... 251 13.5. Krajobrazy i ich charakterystyka ...................................................................... 253 13.6. Treści gospodarcze i administracyjne w programach edukacji wczesnoszkolnej ................................................................................. 256 Zadania ..................................................................................................................... 257 Spis schematów i tabel ...................................................................................... 259 Aneks Załącznik Załącznik Załącznik Załącznik Załącznik Załącznik

1. Pytania dzieci ..................................................................................... 261 2. Wynalazki ......................................................................................... 267 3. Rośliny ............................................................................................... 269 4. Zwierzęta ........................................................................................... 271 5. Zjawiska pogodowe ........................................................................... 273 6. Przykładowy konspekt (scenariusz) zajęć zintegrowanych dla klasy I ........................................................................................... 274 Załącznik 7. Wykaz literatury na temat doświadczeń i eksperymentów dla dzieci młodszych .......................................................................... 280 Załącznik 8. Wykaz literatury na temat wynalazków ............................................. 284 Załącznik 9. Wykaz literatury zawierającej odpowiedzi na dziecięce pytania ......... 286 Załącznik 10. Wykaz literatury na temat bezpieczeństwa dzieci .............................. 289 Bibliografia ............................................................................................................. 291

Budniak_Edukacja.indd 8

2010-08-18 08:45:55

Wstęp Edukacja społeczno-przyrodnicza jako jeden z obszarów zintegrowanej edukacji dzieci przedszkolnych i w młodszym wieku szkolnym obejmuje wiele różnorodnych treści: biologicznych, społecznych, geograficznych, historycznych, fizycznych, związanych z higieną i bezpieczeństwem oraz wiele innych. Nauczyciel dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, chcąc rzetelnie wprowadzić podstawy wiedzy z wymienionych dziedzin i przygotować fundament kształcenia systematycznego, powinien się odpowiednio przygotować do swej pracy. Ze względu na rozległość treści edukacji społeczno-przyrodniczej, obejmującej tak wiele różnorodnych zagadnień z – czasem bardzo odległych – dyscyplin wiedzy, przygotowanie nauczyciela dzieci w wieku 3–10 lat wymaga uwzględnienia w programie studiów równie wszechstronnego materiału merytorycznego i metodycznego. Niniejszy podręcznik, opracowany z myślą o studentach kierunków pedagogicznych przygotowujących się do pracy z dziećmi przedszkolnymi i wczesnoszkolnymi, zawiera zagadnienia teoretyczne, dotyczące podstaw nauczania o otaczającym dziecko środowisku (przyrodniczym, geograficznym, społecznym itd.) oraz propozycje metodyczne związane z przedszkolną i wczesnoszkolną edukacją środowiskową. Zakres materiału kształcenia studentów obejmuje w sposób uporządkowany teorię poznaną w trakcie realizacji różnorodnych przedmiotów kształcenia w szkole średniej, z punktu widzenia jej przydatności w pracy wychowawczej i dydaktycznej z dziećmi w wieku 3–10 lat, prezentację zagadnień w takich powiązaniach, by już jako nauczyciele studenci mogli je wykorzystać w kształtowaniu u dzieci zintegrowanego obrazu świata; ponadto w podręczniku zawarto metodyczne podstawy edukacji środowiskowej dzieci. Poznawanie przyrody przez uczniów ma w Polsce długą tradycję. Wydany w 1787 roku poradnik Grzegorza Piramowicza Powinności nauczyciela, skierowany do nauczycieli szkół parafialnych, jest pierwszym przewodnikiem metodycznym dla nauczycieli szkół początkowych, który bardzo poważnie traktuje nauczanie przyrody. Autor zachęca nauczycieli do opanowania umiejętności metodycznych i poglądowego nauczania tego przedmiotu1. 1

W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania środowiska przyrodniczego. Wyd. Nauk. WSP. Kraków 1994, s. 7.

Budniak_Edukacja.indd 9

2010-08-18 08:45:55

Wstęp

Treści przyrodnicze ujęto bardzo szeroko w wydanym w 1785 roku podręczniku Elementarz dla szkół paraﬁalnych narodowych. W paraﬁalnych wiejskich szkołach miała być […] dawana […] nauka ogrodnicza i rolnicza, […] wiadomości zachowania zdrowia, leczenia bydląt i inne praktyczne, ważne w wiejskim gospodarstwie informacje2. Obok powyższych treści w elementarzu uwzględniono znaczenie higieny żywienia, pomieszczeń mieszkalnych, higieny osobistej, sportu, zabaw ruchowych, a także praktyczne przygotowanie do prac w gospodarstwie: pielęgnacji i szczepienia drzew owocowych, zbierania i przechowywania owoców, „[…] gdyż przed nauką na rozum ma iść wprzód pokazywanie samych robót gospodarskich”3. Aby nauczyciel mógł wprowadzać te zagadnienia, powinien się do nich dobrze przygotować, zwracając uwagę na trudności i pytania uczniów. Już G. Piramowicz zachęcał nauczycieli, by specjalnie przygotowywali się do odpowiedzi na trudniejsze pytania, gdyż „nikt wszystkiego nie umie i najbieglejszy wiele zapomnieć może”4. Kolejne zalecenie metodyczne dotyczyło nauczania dzieci o zmianach w przyrodzie w różnych porach roku – treści miały więc charakter fenologiczny, a nauczyciel miał dzieci „[…] prowadzić […] na role, na łąki, na ogrody, do gumien, do obór i stajni i tym podobnie”5. Podstawowe założenia nauczania o przyrodzie kształtowały się w XIX i na początku XX wieku i były oparte na powstałych wówczas teoriach psychologicznych i pedagogicznych. J. W. Dawid w opublikowanej w 1892 roku Nauce o rzeczach podał zakres edukacji przyrodniczej. Miała ona obejmować osiem „zbiorów przyrodzonych”: pokój i dom, ogród, wieś, miasto, wodę, rzekę i staw, pole, las6. Podobne treści edukacja przyrodnicza realizuje obecnie. R. Więckowski zwraca uwagę na jeszcze jeden ważny aspekt. Pisze że: Postulat odrębnego, swoistego traktowania edukacji środowiskowej w klasach początkowych ma długą historię w polskiej myśli pedagogicznej. Już na początku naszego stulecia [XX wieku – A. B.] Jan Władysław Dawid proponuje uwzględnienie w ramach edukacji wczesnoszkolnej tzw. „Nauki o rze-

2 3 4 5 6

W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit., s. 7. Ibidem, s. 8. Ibidem, s. 7–8. Ibidem, s. 8. Ibidem.

Budniak_Edukacja.indd 10

2010-08-18 08:45:55

Wstęp

czach”, zaś w latach sześćdziesiątych Marian Falski proponuje przedmiot „Przyroda i człowiek”7. Już wówczas zauważono, że w nauczaniu przyrody głównym celem jest kształcenie zdolności poznawczych uczniów, zaspokajanie ich potrzeb, zaznajamianie z życiem przyrody i budzenie wrażliwości wobec niej. Postulowano także samodzielne działania uczniów (obserwacje, doświadczenia) w trakcie poznawania kolejnych ekosystemów środowiska. Treści edukacji środowiskowej miały więc charakter ekologiczny, a ich poznawanie miało być zintegrowane8. Propozycje te można ocenić jako niezwykle nowoczesne, niestety, nie zostały one na trwałe wprowadzone w system kształcenia. W 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zagadnienia przyrodnicze zostały w klasach I i II szkoły powszechnej włączone do nauki języka ojczystego – dotyczyły obserwowania i opisywania przyrody nieożywionej oraz roślin i zwierząt, a także zmian związanych z porami roku. W klasie III obowiązywał osobny przedmiot „przyroda”9. Nie zmieniła tego także przeprowadzona w 1932 roku reforma szkolnictwa (tzw. jędrzejewiczowska). Duża liczba godzin przeznaczonych na przedmiot pozwalała na realizację dość obszernych treści: życie i budowa roślin i zwierząt, ich znaczenie w przyrodzie i gospodarce człowieka, praktyczne działania w terenie (np. prowadzenie obserwacji i hodowli w ogrodach przyszkolnych, które wówczas znajdowały się przy każdej szkole), krajobraz, wody bieżące i stojące, rzeźba terenu, życie i praca ludzi w Polsce, pogoda, klimat, plan i mapa (wraz z umiejętnością odczytywania i sporządzania). Aby silniej powiązać miejsce życia dziecka z nauką szkolną, program nauczania o środowisku obejmował inne zagadnienia w szkołach wiejskich, a inne w miejskich. W okresie powojennym, aż do 1978 roku, w klasach I i II treści edukacji przyrodniczej były włączone w zakres nauczania języka polskiego, natomiast w klasie III kwestie przyrodnicze i geograficzne omawiano w ramach przedmiotu „przyroda”; w klasie IV realizowano dwa odrębne przedmioty. W porównaniu z okresem międzywojennym zmniejszono jednak liczbę godzin na realizację tych przedmiotów10. Opracowania metodyczne H. Obiezierskiej, J. Wernerowej, W. Karpowicz i T. Wróbla ułatwiały wprowadzanie trudnych zagadnień przyrodniczych i geograficznych w klasach początkowych. Pod wpływem nowych odkryć psychologii oraz badań naukowych nad skutecznym nauczaniem przyrody prowadzonych w różnych krajach europejskich w latach 60. i 70. XX wieku zmodyfikowano podejście do propedeutycznej edukacji środowiskowej. T. Wróbel podkreślał potrzebę uwzględnienia w nauczaniu przyrody systematyzacji naukowej, docho7 8 9 10

R. Więckowski: Pedagogika wczesnoszkolna. WSiP. Warszawa 1998, s. 143. Por. W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit., s. 8. Na podstawie: ibidem. Szerzej: ibidem, s. 7.

Budniak_Edukacja.indd 11

2010-08-18 08:45:55

Wstęp

dzenia do uogólnień w trakcie obserwacji i prac hodowlanych. Ważne – zdaniem T. Wróbla – miało być wyposażenie ucznia w elementarne umiejętności myślenia naukowego i ujmowania zjawisk przyrodniczych. Zaczęto zwracać uwagę na poprawność terminologiczną stosowaną w edukacji środowiskowej, unikanie personifikacji, zdrobnień, baśniowego podejścia do świata przyrody, nienaukowej interpretacji zjawisk przyrodniczych11. Takie literackie traktowanie świata przyrody powodowało kształtowanie u uczniów błędnych pojęć o rzeczywistości, utrwalało niewłaściwą terminologię i prowadziło do nienaukowej interpretacji zjawisk przyrodniczych, a w konsekwencji do zacierania różnic między fikcją literacką a rzeczywistością12. Także do wychowania przedszkolnego wprowadzono zagadnienia dotyczące przyrody ożywionej13. Od 1978 do 1998 roku problemy edukacji przyrodniczej i geograficznej omawiano w ramach specjalnie utworzonego przedmiotu „środowisko społeczno-przyrodnicze”, realizowanego początkowo w wymiarze dwóch godzin tygodniowo w każdej z klas. Pisze o tym R. Więckowski: […] stworzenie możliwości lepszego opanowania treści stanowiących dotychczas trzon „tematyki” w programie edukacji polonistycznej przemawia za tym, aby wyłączyć z edukacji polonistycznej treści przyrodnicze, geograficzne, historyczne i stworzyć z nich odrębny kierunek edukacji – edukację środowiskową. Tego typu edukacja stanowi, w sensie treściowym, blok zintegrowanych wiadomości rzeczowych, głównie z zakresu przyrody (żywej i martwej), geografii, historii pewnych zjawisk, życia i działalności ludzi w kontekście ich naturalnego środowiska14. W założeniach programowych przedmiot ten stanowił kontynuację wiedzy i doświadczeń dziecka zdobytych w okresie przedszkolnym i miał przygotowywać do systematycznej nauki w klasach starszych, realizowanej już w wyodrębnionych przedmiotach nauczania. Za wydzieleniem samodzielnego przedmiotu zajmującego się kształceniem środowiskowym uczniów klas początkowych przemawiały następujące argumenty: – stosowanie metod i form właściwych poznawaniu dziedzin przyrody; – syntetyzacja naukowa i uogólnianie w edukacji przyrodniczej ucznia; 11 12 13 14

W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit., s. 10–11. I. Zioło: Podstawy geograﬁi w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej. Wyd. Nauk. WSP. Kraków 1999, s. 12. W. Stawiński (red.): Podstawy nauczania…, op. cit. Ibidem, s. 143.

Budniak_Edukacja.indd 12

2010-08-18 08:45:55

Wstęp

– kształtowanie postaw badawczych ucznia przez stosowanie aktywizujących metod poznawania przyrody; – kształcenie myślenia przyrodniczego ucznia; – poprawność naukowa poznawanych faktów przyrodniczych i społecznych15. Treści przedmiotu „środowisko społeczno-przyrodnicze” dotyczyły życia dziecka w rodzinie, klasie szkolnej, miejscowości, kraju, obejmowały poznawanie roślin i zwierząt, ich budowy, trybu życia, elementów przyrody nieożywionej (krajobraz, pogoda itp.), gospodarki, bezpieczeństwa i higieny itp. Zalecano korelację treści z pozostałych przedmiotów w celu budowania scalonego obrazu otaczającego świata. Obszerne treści przedmiotu i stale zmniejszająca się liczba godzin przeznaczona na jego realizację powodowały, że wiele zagadnień omawiano powierzchownie. Założenia reformy edukacji wprowadzonej w roku szkolnym 1999/2000 podkreślały: – Integralność wychowania z wiedzą i kreowaniem umiejętności. Nie wolno ich od siebie oddzielać, gdyż wychowanie musi także posiłkować się wiedzą, w której zapisane jest doświadczenie itd. Wychowanie to także posługiwanie się pewnymi umiejętnościami, poprzez które formuje się swoją osobowość. Nie wolno odrywać wychowania od wiedzy i od umiejętności. – Spójność działań wychowawczych pomiędzy szkołą, rodziną, a także innymi instytucjami (rola Kościoła). Pomiędzy wychowującymi nie może być zasadniczej rozbieżności, gdyż wynikiem tego zawsze są złe konsekwencje dla procesu wychowania. – Oparcie wychowania na wartościach. Nie da się uciec od wartości, a relatywizm wartości jest niezwykle niebezpieczny – nie można mówić, że kłamstwo jest naganne i równocześnie dopuszczać możliwość kłamania w pewnych sytuacjach16. Ze względu na wyeksponowanie odmiennych celów edukacji zmieniły się także założenia dotyczące nauczania o środowisku, które obejmują obecnie: – zaspokajanie i budzenie zaciekawienia światem, rozwijanie potrzeby przeżywania i wyjaśniania, wyrażania uczuć i przeżyć oraz działania jako naturalnych tendencji rozwojowych dziecka; – rozwijanie umiejętności praktycznych, społecznych i umysłowych umożliwiających dziecku poznawanie i rozumienie zjawisk we wzajemnych związkach;

15 16

I. Zioło: Podstawy geograﬁi…, op. cit., s. 12. M. Handke: Wychowanie na tle reformy edukacji. W: Ministerstwo Edukacji Narodowej o wychowaniu w szkole. Biblioteka Reformy nr 13. Warszawa 1999, s. 10.

Budniak_Edukacja.indd 13

2010-08-18 08:45:55

Wstęp

– kształtowanie umiejętności badawczych: poszukiwania i odkrywania, przeprowadzania prostych eksperymentów, wyjaśniania, uzasadniania i oceniania czynności badawczych; – kształtowanie umiejętności planowania i organizowania działań własnych, podejmowania decyzji i uzasadniania ich wyboru; – wyzwalanie, inspirowanie i podtrzymywanie uczucia głębokiego szacunku wobec życia w każdej postaci, dbania o własne zdrowie i bezpieczeństwo; – kształtowanie umiejętności zachowania się dziecka w różnych wspólnotach. Dziecko od najmłodszych lat odkrywa własne ciało oraz otaczające je rzeczy. Poznając rzeczywistość, dziecko swoim sposobem myślenia przypomina pierwszych badaczy starożytności. Przeważa w nim wyobraźnia i uczuciowość, główną rolę odgrywa intuicja, a znalezione wyjaśnienie jakiegoś zjawiska wcale nie musi być jedynym możliwym. Ponadto dziecko odkrywa w sobie energię, zdolności twórcze, buduje swoją osobowość stosownie do wyobrażenia o otaczającym świecie. Ciągła konfrontacja z rzeczywistością pozwala na kształtowanie wciąż na nowo obrazu tego świata17. Dziecko przedszkolne „myśli” głównie za pomocą swoich „oczu, uszu, rąk” i zdobywa elementarne wiadomości o rzeczywistości przyrodniczej oraz społecznej, obserwując otoczenie podczas swoich działań. Część wiedzy nabywa więc w toku działań spontanicznych, w procesie okolicznościowego, niezamierzonego uczenia. W wieku przedszkolnym dziecka pojawia się też uczenie zamierzone, dzięki któremu przyswaja ono określony system wiadomości odzwierciedlających istotne związki i zależności jakiejś dziedziny rzeczywistości18. Zainteresowań przyrodniczych dzieci nie można pozostawić przypadkowi. Potrzebny jest celowy i systematyczny proces kierowany przez nauczyciela, gdyż […] rozwijają się one jedynie w wyniku dobrze przemyślanej i realizowanej pracy wychowawczej, w wyniku prawidłowej postawy nauczyciela, poprzez ciągłe pobudzanie i kontrolę aktywności dzieci19. Ze względu na założony cel podręcznika – konieczność połączenia zarówno podstaw nauczania o środowisku, jak i metodyki przedszkolnej oraz wczesnoszkolnej edukacji środowiskowej – zawarte w nim treści dotyczą obu aspektów przygotowania studentów do zawodu nauczycielskiego: merytorycznego i me17 18 19

D. Chauvel, V. Michel: Pierwsze doświadczenia naukowe przedszkolaka. Przeł. K. Pruska, K. Pruski. Cyklady. Warszawa 1999, s. 8. Por. D. Al-Khamisy: Rozwijanie pojęć przyrody nieożywionej u dzieci sześcioletnich. Żak. Warszawa 1996, s. 48–50. M. Arndt, H. Barwinek: Przyroda przeżywana i obserwowana z dziećmi przedszkolnymi. Przeł. E. Janik. WSiP. Warszawa 1988, s. 24.

Budniak_Edukacja.indd 14

2010-08-18 08:45:55

Wstęp

todycznego. Po wyjaśnieniu i scharakteryzowaniu komponentów środowiska człowieka, podręcznik przybliża zagadnienia związane z poznawaniem przyrody przez dzieci: podstawowe cele, zasady, metody i formy poznawania przyrody, omawia treści edukacji środowiskowej realizowane w przedszkolu i klasach początkowych, planowanie zajęć zintegrowanych uwzględniających edukację środowiskową oraz wykorzystywanie mediów dydaktycznych. W dalszej części prezentuje kolejne treści edukacji środowiskowej, takie jak: higiena i bezpieczeństwo dziecka, zagadnienia geograﬁczne, ekologiczne i sozologiczne, historyczne, zawodoznawcze, ﬁzyczne i inne, omawiając zarówno zagadnienia programowe realizowane w pracy z dziećmi przedszkolnymi i w młodszym wieku szkolnym, jak i ich znaczenie w edukacji dziecka. Praktyczne przygotowanie studentów do pracy z dziećmi przedszkolnymi i w młodszym wieku szkolnym będzie się opierało na zawartych w niniejszym podręczniku zagadnieniach teoretycznych w trakcie ćwiczeń, podczas których studenci będą opracowywać metodyczne przykłady, praktyczne rozwiązania i zadania dotyczące poszczególnych tematów (niektóre pomysły ćwiczeń metodycznych zostały zawarte w zadaniach zamieszczonych na końcu każdego rozdziału podręcznika). Podręcznik kieruję do nauczycieli dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym oraz studentów kierunków pedagogicznych, szczególnie pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Autorka

Budniak_Edukacja.indd 15

2010-08-18 08:45:55

Budniak_Edukacja.indd 16

2010-08-18 08:45:55