Mężczyźni na przełęczy życia by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjopedagogiczne

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd1 1

2007-02-23 15:23:46

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd2 2

2007-02-23 15:23:47

Iwona Chmura-Rutkowska Joanna Ostrouch

Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjopedagogiczne

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd3 3

2007-02-23 15:23:47

Recenzent: prof. zw. dr hab. Zbigniew Kwieciński Redakcja merytoryczna: Iwona Chmura-Rutkowska Joanna Ostrouch Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Korekta: Urszula Lisowska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Książka przygotowana i opublikowana w ramach projektu badawczego nr 1 H01F 014 27 finansowanego przez Komitet Badań Naukowych w latach 2004–2006.

ISBN 978-83-7308-825-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd4 4

2007-02-23 15:23:47

Spis treści

Wstęp .........................................................................................................................

Część I. Problematyka badań Rozdział 1. Męskość jako kategoria kulturowo-społeczna ..................................... 1.1. Przemiany społeczne w Polsce a sytuacja mężczyzn ................................ 1.2. Socjalizacja do męskości ............................................................................. Rozdział 2. Procedura badawcza ..............................................................................

17 17 23 31

Część II. Kryzys przełomu połowy życia u mężczyzn Rozdział 3. Kryzys połowy życia a zadania rozwojowe .......................................... 41 Rozdział 4. Specyfika okresu pożegnania z młodością u mężczyzn ..................... 4.1. „Ten czas ucieka wręcz. Dzień nie jest z gumy, niestety” – czas w życiu mężczyzn ............................................................................. 4.2. „Najbardziej po dzieciach widać, że szybciej czas leci” – perspektywa temporalna życia ............................................................... 4.3. „Czasy są niepewne. Nie ma co gdybać nad przyszłością” – refleksje nad starością i śmiercią ............................................................. 4.4. „Wiele rzeczy mogłem zrobić jeszcze lepiej... Ale ogólnie nie jest źle” – bilans życia ................................................................................................ 4.5. „Człowiek jakoś skapcaniał” – tęsknota za młodością ............................. 4.6. „To nie jest takie proste w jeden dzień wszystko rzucić” – ostatni moment, by rozpocząć nowe życie .............................................. 4.7. „Mężczyźni najlepiej sami się leczą” – (nie)dbanie o zdrowie ............................................................................... Podsumowanie ...................................................................................................

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd5 5

45 48 53 55 60 69 74 77 83

2007-02-23 15:23:47

Spis treści

Część III. Między domem a pracą Rozdział 5. Praca zawodowa ..................................................................................... 5.1. Praca jako centralna wartość tożsamości mężczyzny w wieku od 35 do 40 lat .............................................................................. 5.2. „Nie chodzi o kokosy” – satysfakcja z pracy ............................................. 5.3. „Częściej przebywam w pracy niż w domu, chociaż dom jest najważniejszy” – rodzina a praca zawodowa mężczyzn ..................... 5.4. „Chciałbym, żeby moja żona była prezesem, ale żeby była przy tym normalną kobietą” – mężczyźni a praca zawodowa kobiet ....................................................... Podsumowanie ...................................................................................................

89 90 102 108

115 123

Rozdział 6. Czas wolny ............................................................................................. 129 Rozdział 7. Obowiązki domowe ............................................................................... 7.1. Idea równości płci w Polsce ........................................................................ 7.2. „Na żonie opiera się prowadzenie domu i tutaj daję jej całkowitą swobodę” – podział obowiązków domowych ........................... 7.3. „Nie lubię sprzątać, nie lubię miotły, nie lubię ściery” – nastawienie do prac domowych ............................................................... 7.4. „U mnie jest sprawiedliwie, pod warunkiem że nie rozumiemy sprawiedliwości jako równo” – ocena podziału obowiązków .................................................................... 7.5. „Matka wszystkim się zajmowała”– dom rodzinny a własny związek ......................................................................................... Podsumowanie ...................................................................................................

137 137 144 148

152 154 156

Część IV. Relacje interpersonalne Wprowadzenie ........................................................................................................... 161 Rozdział 8. Męska przyjaźń ..................................................................................... 171 Rozdział 9. Mąż/partner – związki z kobietami/małżeństwo ................................ 9.1. Między tradycją a nowoczesnością ............................................................. 9.2. „Kobieta przy mężczyźnie chce czuć się bezpieczna” – wzajemne oczekiwania ............................................................................ 9.3. „Ostatni raz, że kocham, to 15 lat temu powiedziałem” – okazywanie uczuć w związku .................................................................. 9.4. „Są plusy i minusy. Ale plusów więcej” – małżeństwo jako pułapka? ....................................................................... 9.5. „Może nie było łatwiej, ale na pewno mniej stresująco” – jak być mężczyzną/partnerem/mężem w dzisiejszych czasach .............

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd6 6

187 187 196 198 204 206

2007-02-23 15:23:48

Spis treści

9.6. „Ojciec grał pierwsze skrzypce, a u mnie już tak nie jest” – deklarowany model związku a związek rodziców ................................ 209 Podsumowanie ................................................................................................... 212 Rozdział 10. Ojciec – ojcostwo i relacje z dziećmi ................................................. 10.1. Generatywność i współczesne dylematy wokół roli ojca ........................ 10.2. „Obowiązek, odpowiedzialność, przyjemność” – co to znaczy być ojcem ......................................................................... 10.3. „Ja jestem niestety podobny do swojego ojca” – wychowanie kiedyś a dziś ...................................................................... 10.4. „A ja to bym nawet nie pozwolił, żeby nie kąpać” – ojcowie małych dzieci ............................................................................ 10.5. „Widzę córkę w sobotę... Jeśli oczywiście nie pracuję w sobotę” – czas dla dzieci i wspólne rozmowy ...................................................... 10.6. „Tata, czy ty mnie kochasz?” – okazywanie uczuć dziecku ................................................................... 10.7. „Raz po raz trzeba pokazać silną rękę, jeżeli zasłuży” – ojcowski autorytet i metody wychowawcze ........................................ 10.8. „Dziewczynka ma inne zainteresowania” – wychowanie dziecka a płeć ................................................................... 10.9. „Nie ma wywnętrzniania się” – rozmowy o dzieciach .......................... Podsumowanie ...................................................................................................

217 217 228 235 239 241 249 252 256 258 259

Rozdział 11. Syn/zięć – relacje z rodzicami ............................................................ 265 Zakończenie .............................................................................................................. 277 Bibliografia ................................................................................................................ 287 Aneksy ....................................................................................................................... 301 Aneks 1. Dyspozycje do wywiadu biograficznego ................................................. 303 Aneks 2. Scenariusz do wywiadu grupowego (focus group interview) ................... 307 Spis tabel, schematów i wykresów .......................................................................... 315

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd7 7

2007-02-23 15:23:48

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd8 8

2007-02-23 15:23:48

Wstęp

W Polsce zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn szczęście rodzinne jest wartością cenioną szczególnie wysoko. W wymiarze symbolicznym rodzina to najwyższe dobro. W dyskursie publicznym nadal jest widoczna silna tradycja myślenia o rodzinie w kategoriach ostoi narodowej tożsamości, polskiej tradycji i religii katolickiej. Deklaracje społeczeństwa nie budzą wątpliwości: kobieta pełnowartościowa i spełniona to kobieta-matka. A jednak Polki rodzą coraz mniej dzieci1. W 2000 roku społeczeństwo polskie obiegła wiadomość, że w XXI wiek wkraczamy z ujemnym przyrostem naturalnym. W środkach masowego przekazu przedstawiano coraz bardziej pesymistyczne analizy i prognozy. Ich wspólną cechą był mocno promowany pogląd, że odpowiedzialność za ten stan rzeczy ponoszą tylko kobiety. Przekonywano, że mamy do czynienia z „macierzyńskim strajkiem kobiet”, „ucieczką kobiet przed macierzyństwem” i „kobiecym kultem bezdzietności”2. Dominującym wątkiem stała się analiza tej „patologii” z punktu widzenia „fatalnej w skutkach” erozji tradycyjnych ról rodzajowych w rodzinie, szkodliwej emancypacji oraz egoistycznych postaw młodych kobiet. Na pierwszych stronach gazet i czasopism 1

Transformacja systemowa i gospodarcza wpłynęła na gwałtowną zmianę procesów demograficznych. Od początku lat 90. nasila się model zawężonej reprodukcji i od 1989 roku jej poziom nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Współczynnik dzietności obniżył się z 2,04 w 1990 roku do 1,34 w 2000 i 1,25 w 2002 roku. W 2003 roku współczynnik dzietności wynosił 1,22 i był najniższy od ponad 50 lat (prosta zastępowalność pokoleń ma miejsce przy wskaźniku dzietności powyżej 2,1 – kiedy w danym roku na jedną kobietę w wieku od 15 do 49 lat przypada średnio 2 dzieci). Współczynnik przyrostu naturalnego (różnica między liczbą urodzeń i zgonów) od 1999 roku jest ujemny: w 2004 roku wyniósł: – 0,2. Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku. Opracowanie, GUS, http://www.stat.gov.pl. Zob. Z. Wojtasiński, S. Sachno, Kult bezdzietności. Co piąta kobieta nie chce być matką, „Wprost” 2003, nr 15, s. 82–87; Spóźnione poczęcie. Czy grozi nam bezdzietność?, „Forum” 2000, nr 16, s. 6–9; M. Henzler, Model 2 + 0, „Polityka” 2000, nr 3, s. 3–4; E. Nowakowska, Skąd się nie biorą dzieci, „Polityka” 2000, nr 3, s. 5–8.

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd9 9

2007-02-23 15:23:48

Wstęp

tłustym drukiem – stosując często retorykę zastraszania – mobilizowano „dezerterki” do rodzenia dzieci: „Nie da się pogodzić kariery zawodowej z urodzeniem dziecka. A zegar biologiczny tyka. Po trzydziestce może być za późno!”3. W tej burzliwej debacie uderzał i dziwił fakt, że spadku liczby urodzeń nie wiązano w ogóle ze „strajkiem ojcowskim”. Dla alarmujących demografów i komentatorów danych statystycznych rola ojca była traktowana jedynie jako pochodna roli matki. Nie brano prawdopodobnie pod uwagę, że mała dzietność może wynikać również z niechęci mężczyzn (a nie tylko kobiet) do posiadania dzieci. Nie toczyła się żadna równoległa dyskusja na temat ewentualnego „egoizmu” czy „kultu bezdzietności” mężczyzn, który mógłby mieć wpływ na odraczanie lub rezygnowanie Polaków z rodzicielstwa. Nie brano również pod uwagę tego, że męskie postawy prokreacyjne i orientacje protagogiczne4 czy sposób (nie)radzenia sobie z gwałtownymi zmianami społeczno-gospodarczymi mogą mieć znaczący wpływ na decyzje kobiet dotyczące macierzyństwa. Mniej więcej w tym właśnie czasie, motywowane rozwiązywaniem swoich problemów badawczych, szukałyśmy – każda na własną rękę – publikacji czy też wyników badań nad różnymi aspektami męskości, a w szczególności ojcostwa. Zainspirowane wynikami badań nad orientacjami protagogicznymi młodych dorosłych5, miałyśmy nadzieję, że znajdziemy podobne analizy dotyczące dorosłych i doświadczonych już ojców. Brakowało jednak takich opracowań. Nieliczne publikacje na ten temat były zazwyczaj tłumaczeniami artykułów i książek zachodnich autorów lub adaptacjami ich teorii, co stawiało pod znakiem zapytania prawomocność przenoszenia ich wniosków w polski kontekst społeczno-kulturowy. Po raz kolejny okazało się, że ani naukowcy, ani ośrodki badania opinii publicznej, podobnie jak publicyści i inni przedstawiciele życia publicznego, nie byli szczególnie zainteresowani tym, co mężczyźni myślą, jak działają i co mają do powiedzenia na temat swojego życia i samych siebie – zwłaszcza jeśli chodzi o sferę uznawaną za intymną. Tymczasem w ostatnich latach, na skutek przemian zachodzących w sy-

3 4

Spóźnione poczęcie..., op. cit., s. 1. Znaczenie pojęcia „orientacje protagogiczne” przyjmujemy za Z. Kwiecińskim: Orientacje protagogiczne młodych dorosłych – poziom, determinanty i predyktory. Studium empiryczne [w:] idem, Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza, „Edytor”, Poznań – Olsztyn 2000, s. 193–214. Pojęcie to zostało szerzej omówione w rozdziale dziesiątym niniejszej książki. Z. Kwieciński, Tropy – ślady – próby..., op. cit.

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd10 10

2007-02-23 15:23:49

Wstęp

stemie ról płciowych, coraz częściej stawia się pytanie: co to znaczy być kobietą i mężczyzną we współczesnej Polsce. Z jednej strony proces indywidualizacji różnicuje sytuację kobiet i mężczyzn, z drugiej – zaciera ich dotychczasowe role. Mimo że nowa, niejednoznaczna, płynna rzeczywistość społeczno-kulturowa, ekonomiczna i ustrojowa wymusza zmianę dotychczasowych wzorców kobiecości i męskości, tradycyjne formy realizowania tych wzorców wciąż wydają się powszechne. Jak z nowymi wyzwaniami radzą sobie kobiety i mężczyźni? O ile o sytuacji kobiet pisze się coraz więcej (w Polsce badania dotyczące tożsamości płci to w przytłaczającej większości studia nad kobietami6), o tyle – powtórzmy to raz jeszcze – doświadczenia mężczyzn wydają się obszarem zaniedbanym i przemilczanym, a w literaturze wyraźny jest brak komplementarnych problemowo badań nad mężczyznami. Podjęte przez nas badania miały za zadanie przynajmniej częściowo te luki wypełnić. Problematyka książki koncentruje się wokół przemian, jakie towarzyszą zjawisku tzw. kryzysu czy też przełomu połowy życia u współczesnych mężczyzn w Polsce, wpisując się w aktualny dyskurs dotyczący kształtowania się męskiej tożsamości. Celem naszych badań była analiza i opis sposobów myślenia i działania mężczyzn – w kontekście najważniejszych zadań rozwojowych średniej dorosłości – w różnych przestrzeniach życia: prywatnej, publicznej oraz w sferze symbolicznych wzorców i modeli. Zastosowanie przez nas metod jakościowych nie pozwoliło na uogólnienia – co też nie było naszym celem – ale dało szansę na dotarcie do istoty fenomenów świata przeżywanego. Problemem zasadniczym były doświadczenia mężczyzn między 35. a 40. rokiem życia, którzy rozstają się definitywnie z młodością, a wkraczają w wiek średniej dorosłości. W Polsce 35–40-letni mężczyźni wchodzili w dorosłość w warunkach gwałtownej zmiany, zatem tradycyjny stereotyp męskości i wzory ról rodzinnych wyniesione z socjalizacji pierwotnej okazały się nieadekwatne w nowej rzeczywistości politycznej, ekonomicznej i spo6

Zob. J. Sikorska (red.), Kobiety i ich mężowie. Studium porównawcze, IFiS PAN, Warszawa 1996; R. Siemieńska, Kobiety: nowe wyzwania. Starcie przeszłości z teraźniejszością, Instytut Socjologii UW, Warszawa 1996; M. Strykowska, Psychologiczne mechanizmy zawodowego funkcjonowania kobiet, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1992; M. Fuszara, Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002; A. Titkow (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003; A. Titkow, D. Duch-Krzystoszek, B. Budrowska, Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, IFiS PAN, Warszawa 2004.

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd11 11

2007-02-23 15:23:49

Wstęp

łeczno-kulturowej7. Dorosłość – naszym zdaniem – jest niezwykle interesującym zagadnieniem i jednocześnie, podobnie jak problemy mężczyzn, wymagającym pogłębionych badań8. Aspekty dorosłości, odnoszące się do indywidualnego i społecznego funkcjonowania mężczyzn w okresie średniej dorosłości, przeanalizowałyśmy w kontekście kulturowych stereotypów związanych z męskością, ponieważ – jak pokazują liczne badania – sposób funkcjonowania osoby dorosłej oraz rodzaj podejmowanych przez nią zadań są znacząco skorelowane z płcią kulturową (gender). Książka składa się z czterech części. Pierwsza stanowi wprowadzenie w problematykę badań. Przedstawiłyśmy w niej sytuację mężczyzn w czasie przełomu i gwałtownych zmian, które dokonują się po 1989 roku w Polsce, analizując dominujące paradygmaty męskości oraz konsekwencje i źródła socjalizacji do roli płciowej. Opisałyśmy tu również nasze podejście badawcze, problemy, metody, strategie analityczne oraz kryteria doboru rozmówców. W części drugiej dokonałyśmy analizy zjawisk charakterystycznych dla przełomu połowy życia mężczyzn w kontekście najważniejszych zadań rozwojowych okresu średniej dorosłości, które jednocześnie wyznaczają całą strukturę książki. Skoncentrowałyśmy się przede wszystkim na tym, jak w codziennym doświadczeniu mężczyzn przejawiają się: refleksja nad sensem życia, czasem, przemijaniem i śmiercią, bilans sukcesów i porażek oraz (nie)spełnionych marzeń i planów, nastawienie do pojawiających się zmian związanych z wiekiem – zarówno w sferze potrzeb, emocji, jak i zdrowia, oraz na tym, jakie znaczenia przypisują rozmówcy tym wydarzeniom i zmianom.

Por. M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Być kobietą, być mężczyzną – czyli o przemianach tożsamości związanej z płcią we współczesnej Polsce [w:] M. Marody (red.), Między rynkiem a etatem. Społeczne negocjowanie rzeczywistości, „Scholar”, Warszawa 2000; M. Ziółkowski, Interesy i wartości społeczeństwa polskiego w okresie systemowej transformacji [w:] J. Brzeziński, Z. Kwieciński (red.), Polacy na progu..., „Forum Oświatowe” 1997, nr 1–2 (numer specjalny), Wyd. „Edytor”. Wkraczanie w ten etap rozwoju oznacza znaczącą zmianę perspektywy życiowej – wobec doświadczeń z przeszłości i świadomości ograniczoności życia. Zob. P. K. Oleś, Psychologia przełomu połowy życia, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000, s. 8; K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role społeczne w okresie dorosłości, Wyd. Fundacji „Humaniora”, Poznań 2002; A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, „Scholar”, Warszawa 2004; A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk 2006; J. Miluska, Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1996.

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd12 12

2007-02-23 15:23:49

Wstęp

Część trzecia, pt. „Między domem a pracą”, zawiera analizę uwikłania mężczyzn w konflikt ról rodzinnych i zawodowych. Najpierw dokonałyśmy charakterystyki aktywności zawodowej mężczyzn w Polsce na podstawie najnowszych wyników badań, opisałyśmy też możliwości i zagrożenia współczesnego rynku pracy, a także znaczenie aktywności zawodowej i podejmowanych w związku z nią wyzwań w kontekście rozwoju psychospołecznego. Szczegółowo omówiłyśmy nastawienie mężczyzn do pracy zawodowej, ich strategie (nie)godzenia obowiązków wynikających z zaangażowania w pracę i (nie)wypełniania zadań związanych z życiem rodzinnym. Przeanalizowałyśmy również ich postawy wobec rosnącej aktywności zawodowej kobiet i zmian w obrębie pełnienia przez nie ról zawodowych. Rozdział szósty jest poświęcony problematyce czasu wolnego, rozumianego nie tylko jako czas na dobrowolne wykonywanie różnych czynności, ale również „czas społeczny”. Opisałyśmy różne rodzaje męskich aktywności, życie towarzyskie, spotkania rodzinne, rozrywki, hobby, sport i rekreację, a także problem korzystania przez mężczyzn ze środków masowego przekazu, ich sposoby odpoczynku oraz działania w organizacjach i grupach nieformalnych. W rozdziale zamykającym tę część książki ukazałyśmy zaangażowanie mężczyzn w wypełnianie obowiązków domowych oraz opiekę nad dziećmi. Przedstawiłyśmy w nim koncepcję egalitaryzacji stosunków wewnątrzrodzinnych, nastawienie mężczyzn wobec idei partnerstwa przy podziale obowiązków, rodzaje podejmowanych zadań, sposoby ich wykonywania i ich wartościowanie oraz ocenę własnego funkcjonowania w tej sferze w porównaniu z doświadczeniami wyniesionymi z domu rodzinnego. Część czwarta ukazuje mężczyzn w różnych relacjach interpersonalnych. We wprowadzeniu opisałyśmy sposoby przejawiania przez rozmówców troski o drugą osobę, co jest jednocześnie podstawową cechą pozytywnych i głębokich relacji międzyludzkich. Rozdział ósmy dotyczy męskiej przyjaźni – jej uwarunkowań, sposobów rozumienia, realizowania oraz znaczenia w życiu rozmówców. W kolejnym rozdziale przeanalizowałyśmy doświadczenia mężczyzn wynikające z pełnienia roli partnera/męża. W kontekście ich uwikłania zarówno w tradycję, jak i nowoczesność przedstawiłyśmy poglądy rozmówców na wzajemne oczekiwania partnerów w związku, sposoby (nie)okazywania emocji, oceny oraz nastawienia wobec własnego małżeństwa, obszary napięć i problemów wynikających z realizowania roli mężczyzny/partnera/męża we współczes-

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd13 13

2007-02-23 15:23:49

Wstęp

nej Polsce, a także ich wnioski wyciągnięte z porównania własnych relacji w związku/małżeństwie z relacjami rodziców. Rozdział dziesiąty dotyczy funkcjonowania mężczyzn w roli rodzicielskiej i sposobów realizowania przez nich zadania generatywności. Przedstawiłyśmy w nim współczesne poglądy na rolę ojca, z uwzględnieniem wcześniejszych historycznie wzorców ojcostwa. Rozdział ten opisuje sposoby rozumienia przez rozmówców znaczenia ojca w życiu dzieci, również w porównaniu z własnymi ojcami, nastawienia i metody wychowawcze – z uwzględnieniem płci dziecka, ilości i jakości czasu spędzanego z dziećmi, tematy wspólnych rozmów oraz rodzaje i sposoby okazywania emocji własnym dzieciom. Ostatni rozdział tej części jest poświęcony budowaniu przez mężczyzn relacji ze starzejącymi się rodzicami, sposobom realizowania roli syna/zięcia oraz znaczeniom, jakie przypisują mężczyźni tej relacji w nowym wymiarze. Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, jest autorską próbą analizy i interpretacji doświadczeń współczesnych mężczyzn w wieku od 35 do 40 lat oraz sensów i znaczeń, jakie nadają oni poszczególnym sferom własnego życia i otaczającej rzeczywistości9. Stanowi spojrzenie z kobiecej perspektywy na świat męskich refleksji i doświadczeń. W tym miejscu pragniemy serdecznie podziękować prof. zw. dr. hab. Zbigniewowi Kwiecińskiemu za inspiracje i wspieranie naszych działań od początku naszej drogi naukowej oraz za życzliwe uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt książki. Jesteśmy wdzięczne również Grzegorzowi Polakowi, Marcinowi Zarembie oraz dr. hab. Krzysztofowi Podemskiemu za pomoc w zorganizowaniu i przeprowadzeniu badań fokusowych. Każda z nas chciałaby podziękować także swoim Bliskim. Iwona – dziękuję Sławkowi Rutkowskiemu za wsparcie wyrażane każdego dnia poprzez niezliczoną liczbę zwykłych i niezwykłych gestów oraz rozmów, a także Rodzicom i Teściom. Dzięki ich wspólnemu zaangażowaniu i zrozumieniu udało mi się pogodzić rolę debiutującej matki małego dziecka z pracą nad książką. Joanna – dziękuję Wojtkowi Kamińskiemu za cierpliwość, zwłaszcza w końcowym etapie przygotowywania tej książki, za długie, burzliwe i inspirujące rozmowy oraz pomoc w „codzienności”, co umożliwiło mi swobodną pracę twórczą. Autorki

Przeprowadzenie przedstawionych w niniejszej książce badań było możliwe dzięki grantowi badawczemu KBN nr 1 H01F 014 27 zrealizowanemu w latach 2004–2006.

Chmura-Mężczyźni-23-luty-07.indd14 14

2007-02-23 15:23:50