Joanna Chmura
Jak rozpocząć pracę terapeutyczną z małym dzieckiem?
9 788382 940428
JOANNA CHMURA
Jak rozpocząć pracę terapeutyczną z małym dzieckiem? OBSERWACJA
Kraków 2022
Chmura_Interakcje spol.indd 3
07.06.2022 11:47:40
© Copyright by Joanna Chmura, 2022
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Rysunki i projekt okładki: Joanna Chmura
ISBN 978-83-8294-042-8
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Chmura_Interakcje spol.indd 4
07.06.2022 11:47:40
SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE 1.1. Obserwacja ....................................................................................................................... 1.2. Określenie grupy wiekowej ........................................................................................ 1.3. Przygotowanie obserwacji ......................................................................................... 1.4. Warunki prowadzenia obserwacji ............................................................................ 1.5. Zakończenie obserwacji .............................................................................................. 1.6. Wnioski ...............................................................................................................................
7 7 8 9 10 10
2. INTERAKCJE SPOŁECZNE ................................................................................................. 2.1. Kontakt wzrokowy ......................................................................................................... 2.2. Dialog toniczny ............................................................................................................... 2.3. Zabawa ...............................................................................................................................
15 15 17 19
3. ROZWÓJ POZNAWCZY ........................................................................................................ 3.1. Percepcja wzrokowa ..................................................................................................... 3.2. Rysunek postaci ............................................................................................................. 3.3. Lateralizacja ..................................................................................................................... 3.4. Schemat ciała ................................................................................................................... 3.5. Pamięć ................................................................................................................................ 3.5.1. Pamięć mechaniczna ........................................................................................ 3.5.2. Pamięć słowna ................................................................................................... 3.6. Orientacja przestrzenna ..............................................................................................
25 25 27 29 29 30 31 31 32
4. KOMUNIKACJA ....................................................................................................................... 4.1. Mimika i gest .................................................................................................................... 4.2. Mowa werbalna czynna ............................................................................................... 4.3. Mowa bierna ..................................................................................................................... 4.4. Echolalie .............................................................................................................................
35 35 37 40 40
5. MOTORYKA ............................................................................................................................... 5.1. Motoryka duża ................................................................................................................ 5.1.1. Aktywność ruchowa .......................................................................................... 5.1.2. Chód, stanie na nodze, podskoki ................................................................. 5.1.3. Równoważnia ........................................................................................................ 5.1.4. Kręgle i piłka ........................................................................................................
43 43 43 43 44 45
Chmura_Interakcje spol.indd 5
07.06.2022 11:47:40
6
SPIS TREŚCI
5.2. Motoryka mała ................................................................................................................. 5.2.1. Czynności manualne ........................................................................................ 5.2.2. Pamięć mięśniowa, proceduralna ................................................................ 5.2.3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa (oko — ręka) ......................................
45 45 46 46
6. NAŚLADOWNICTWO .............................................................................................................. 49 7. ZACHOWANIA ........................................................................................................................... 53 8. PODSUMOWANIE .................................................................................................................... 55 9. ARKUSZ OBSERWACJI ......................................................................................................... 57 PIŚMIENNICTWO .......................................................................................................................... 63
Chmura_Interakcje spol.indd 6
07.06.2022 11:47:40
1. WPROWADZENIE 1.1. Obserwacja Dobrze poprowadzona obserwacja to taka, dzięki której możemy spojrzeć na dziecko całościowo ‒ nie tylko pod względem sfer rozwojowych, lecz również jego obciążeń medycznych, uwarunkowań środowiskowych, preferencji i predyspozycji, utrwalonych wzorców zachowań i relacji, a także kontekstu społecznego, sytuacyjnego i pragmatycznego. Obserwacja powinna pomóc terapeutom zrozumieć przyczyny i skutki odstępstw od normy w zachowaniu, relacjach czy komunikacji. Oprócz badań profilowych dziecka powinna pozwolić na ustalenie poziomu funkcjonowania pacjentów z uwzględnieniem zaburzeń i deficytów.
1.2. Określenie grupy wiekowej Poniższy opis prowadzenia obserwacji obejmuje dzieci w wieku przedszkolnym (od 5. roku życia) i szkolnym (do 10. roku). W tym czasie zakończone są już główne procesy warunkujące prawidłowe funkcjonowanie człowieka. Okres ten jest jednakowo intensywny dla rozwijania kolejnych kompetencji i utrwalania bazowych umiejętności nabytych przez dziecko do 5. roku życia oraz kształtowania na ich fundamencie kolejnych sfer. Obserwacja pacjentów w tym wieku biologicznym jest niezwykle istotna z punktu widzenia rozwoju podstawowych sfer funkcjonowania oraz zdobytych kompetencji, umiejętności i wiedzy.
Chmura_Interakcje spol.indd 7
07.06.2022 11:47:40
8
1. WPROWADZENIE
1.3. Przygotowanie obserwacji Przygotowując się do procesu obserwacji, terapeuta powinien zdefiniować jej przedmiot i cel, a także ‒ co ma istotne znaczenie szczególnie dla obserwacji wielodyscyplinarnej ‒ jednoznaczny sposób jej rejestracji. Sam przedmiot i cel obserwacji zostaną ustalone dzięki umiejętnie przeprowadzonemu wywiadowi rodzinnemu. Osoba prowadząca obserwację powinna określić sposób obiektywnego rejestrowania wyników i faktów, a także warunki niezbędne do osiągnięcia wiarygodności. Niedopuszczalne jest bowiem rejestrowanie faktów nieobserwowalnych. Może się zdarzyć, że wśród terapeutów znajduje się osoba, która zna pacjenta, współpracuje bądź współpracowała z nim w przeszłości. Z założenia zna jego możliwości rozwojowe i poznawcze. Taka wiedza będzie przydatna do wyznaczenia kierunku terapii, ale najlepiej jest, jeśli zostanie dostarczona po już przeprowadzonej obserwacji, tak aby nie sugerować odpowiedzi w zadaniach, których dziecko nie ukończyło. Dobrym rozwiązaniem, szczególnie dla wielodyscyplinarnie prowadzonej obserwacji, jest uzupełnianie arkusza przez każdego specjalistę osobno. W ramach przygotowania do podjęcia obserwacji terapeuta powinien określić jej warunki, biorąc pod uwagę: – czas sesji (sesja jednorazowa, sesja dzielona na kilka spotkań, czas fizyczny prowadzenia sesji uwzględniający możliwości psychofizyczne pacjenta); – miejsce prowadzenia obserwacji (sala szkolna, gabinet terapeutyczny zapewniający lustro weneckie, gabinet terapeutyczny bez możliwości przyglądania się zajęciom przez lustro weneckie, pomieszczenie zapewniające pacjentowi komfort do pracy); – osobę prowadzącą obserwację (w zależności od potrzeb może to być: pedagog, psycholog, logopeda, rehabilitant bądź inny specjalista); – liczbę specjalistów oraz sposób ich uczestnictwa w obserwacji (nadrzędnym warunkiem jest zapewnienie pacjentowi komfortu, a więc jedną z najlepszych byłaby sytuacja przebywania obserwatorów w pomieszczeniu z lustrem weneckim); – wspólną z innymi specjalistami analizę i określenie scenariusza pracy z pacjentem (dobór zadań powinien zapewnić dostarczenie obserwatorom
Chmura_Interakcje spol.indd 8
07.06.2022 11:47:40
1.4. Warunki prowadzenia obserwacji
9
informacji zwrotnej na temat badanych sfer rozwoju pacjenta, jego kompetencji, możliwości, umiejętności i predyspozycji oraz widocznych deficytów); – przygotowanie arkusza obserwacji osobnego dla każdego specjalisty.
1.4. Warunki prowadzenia obserwacji Najlepszym sposobem obserwowania funkcjonowania pacjentów są warunki naturalne, w których najwyraźniej zarysowują się ich potrzeby, możliwości czy ograniczenia. W sytuacjach niewymuszonych można również w sposób jednoznaczny uchwycić preferencje, zainteresowania i mechanizmy motywacyjne. W rzeczywistości jednak znacząca większość obserwacji odbywa się w warunkach gabinetowych, a elementy obserwacji naturalnej są dostarczane terapeucie przez rodzinę pacjenta na różnego rodzaju nośnikach. Ważną kwestią zatem jest utrzymanie w trakcie tego procesu jak największej ilości składowych wywodzących się z koncepcji naturalistycznych, wychodzących poza pracę zadaniową, oraz zapewnienie progresywnego spojrzenia na pacjenta. Warunkiem dobrze przeprowadzonej obserwacji jest przede wszystkim jej prawidłowe i umiejętne zaplanowanie. Terapeuta przygotowujący się do sesji nie może pominąć kilku znaczących czynników stanowiących o jej powodzeniu, między innymi cech obserwacji rozwojowej i wskazującej. Oznacza to, że w wyniku spotkania powinny wyłonić się jednoznacznie mocne strony funkcjonowania pacjenta oraz jego możliwości rozwojowe. Obserwacja powinna być kompleksowa, pozwalająca na wyznaczenie kierunku wielospecjalistycznej pomocy pacjentowi, a także rokownicza – wskazująca choćby w zarysie możliwości osiągnięcia celów terapii. Ponadto w planowaniu sesji ważne jest uwzględnienie elementów obserwacji zarówno swobodnej, jak i kierowanej celującej, ułatwiającej sprawdzenie poziomu określonych umiejętności. Każda obserwacja powinna być wyczerpująca, co oznacza, że po analizie jej wyników osoba ją prowadząca powinna uzyskać wiedzę o tym, na jakim
Chmura_Interakcje spol.indd 9
07.06.2022 11:47:40
10
1. WPROWADZENIE
poziomie funkcjonuje pacjent oraz co może się wydarzyć po wdrożeniu optymalnej terapii. Odpowiedzi na pytania dotyczące przyczyn nieprawidłowego funkcjonowania dostarcza poszerzona, wielospecjalistyczna diagnoza, która nie jest przedmiotem niniejszego opracowania. W ramach przygotowania sesji warto w sposób schematyczny ustalić, co będzie przedmiotem obserwacji. W zależności od poszczególnych sfer wyłonią się dominujące trudności pacjenta, które trzeba będzie ocenić. Obserwacja powinna zostać przeprowadzona w kluczowych obszarach, takich jak: – interakcje społeczne, – rozwój poznawczy, – komunikacja i mowa, – motoryka, – naśladownictwo, – zachowania.
1.5. Zakończenie obserwacji Po dokonanej obserwacji zespół specjalistów powinien zebrać się w celu analizy zajęć, a także ustalenia sposobu prowadzenia dalszego postępowania rozpoznawczego dla postawienia ostatecznej diagnozy, ewentualnych dodatkowych badań i metod terapii. Z narady powinien być sporządzony protokół, który zostanie przekazany rodzicowi wraz z przygotowanym przez specjalistów planem dalszego procesu diagnostycznego-terapeutycznego. W protokole zamieszcza się wnioski z przeprowadzonej obserwacji oraz zalecenia do pracy z dzieckiem.
1.6. Wnioski Poniższy opis jest jedynie wyselekcjonowaną częścią wiedzy na temat obserwacji funkcjonalnej dzieci. Nie wyczerpuje bowiem możliwości prowadzenia obserwacji i nie ujmuje wszystkich składowych poszczególnych sfer.
Chmura_Interakcje spol.indd 10
07.06.2022 11:47:40
1.6. Wnioski
11
Wyłączam z analizy różnego typu obciążenia medyczne, które znacząco wpływają na zmianę w postrzeganiu funkcjonowania, jak również wady genetyczne, aberracje chromosomowe, zaburzenia rozwojowe. Przedstawiany tu materiał jest punktem wyjścia do prowadzenia obserwacji (nie sugeruje w żaden sposób zaburzeń rozwojowych), a także opisem moich wieloletnich doświadczeń jako neurologopedy pracującego w zespole obserwacyjnym. Obserwacja – tak jak arkusz – dotyczy wybranych elementów sfer rozwojowych, których opis znajduje się poniżej. W każdym z nich zaznaczam, na co zwracać uwagę, co jest ważne w obserwacji normy i jej odstępstw, oraz czynniki różnicujące procesy kształtowania prawidłowych umiejętności. Do charakterystyki dołączam wzór arkusza gotowego do wypełnienia oraz spis zadań związanych z wybranymi składowymi sfer. Zadania te mogą być pomocne przy układaniu scenariusza sesji obserwacyjnej.
Chmura_Interakcje spol.indd 11
07.06.2022 11:47:40
Chmura_Interakcje spol.indd 13
07.06.2022 11:47:41