9 788380 959682
Barbara Chojnacka
DOŚWIADCZENIE PARENTYFIKACJI Perspektywa biograficzna
Kraków 2021
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 3
16.06.2021 14:15:35
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021
Recenzent: dr hab. Andrzej Ładyżyński, prof. UWr
Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © Win Nondakowit | stock.adobe.com
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Szczeciński
ISBN 978-83-8095-968-2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 4
16.06.2021 14:15:35
Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................................ 7 Rozdział I. O parentyfikacji ......................................................................................... 15 1. Czym jest parentyfikacja? ........................................................................................ 15 2. Okoliczności zwiększające ryzyko odwrócenia ról w rodzinie ..................................... 22 2.1. Choroba w rodzinie (psychiczna lub fizyczna, niepełnosprawność rodzica bądź rodzeństwa) ............................................................................................. 24 2.2. Uzależnienie rodzica/rodziców (na przykładzie rodziny alkoholowej) ............. 25 2.3. Rodzina imigrancka .......................................................................................... 27 2.4. Rodzice skonfliktowani, rozwiedzeni lub rozwodzący się ................................ 28 2.5. Samotne (niepełne) rodzicielstwo ................................................................... 29 3. Konsekwencje odwrócenia ról w rodzinie ............................................................... 30 Rozdział II. Narracja autobiograficzna jako przestrzeń poznawania (indywidualnych) doświadczeń (rodzinnych) Perspektywa teoretyczno-metodologiczna ............................................................... 33 1. Rodzinne doświadczenia biograficzne w perspektywie teoretycznej ...................... 33 1.1. Doświadczenie jako kategoria biograficzna ..................................................... 33 1.2. Rodzina i role rodzinne – ujęcie systemowe .................................................... 39 2. Doświadczenie parentyfikacji w perspektywie badań własnych ............................. 42 2.1. Doświadczenie parentyfikacji: przedmiot badań ............................................. 42 2.2. Narracja autobiograficzna: metoda i technika ................................................. 44 2.3. Przebieg badania: dobór narratorów, realizacja wywiadów, procedura analityczna ...................................................................................... 47 2.4. Odpowiedzialność badacza – aspekty etyczne ................................................ 55 Rozdział III. Narracje o dzieciństwie parentyfikowanym ........................................... 61 1. Dziecko i dzieciństwo jako fenomen społeczno-kulturowy ..................................... 61 1.1. Kim jest dziecko? .............................................................................................. 61 1.2. Dzieciństwo jako istotny etap rozwojowy w życiu człowieka .......................... 66 1.3. Rola dziecka jako fenomen społeczno-kulturowy ............................................ 71 2. Dzieciństwo z doświadczeniem parentyfikacji ......................................................... 73 2.1. Narracja o dzieciństwie i jej konstruowanie .................................................... 73 2.2. Obraz dzieciństwa parentyfikowanego ............................................................ 76 2.3. Osoby znaczące w dzieciństwie parentyfikowanym ........................................ 88
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 5
16.06.2021 14:15:35
6
Spis treści
Rozdział IV. Narracje o rodzicielstwie parentyfikującym ........................................ 97 1. Współczesne rodzicielstwo ................................................................................... 97 1.1. Rodzicielstwo i rola rodzicielska ..................................................................... 97 1.2. Przemiany roli rodzicielskiej ........................................................................... 102 2. Rodzicielstwo parentyfikujące w narracjach ......................................................... 112 2.1. Konstruowanie narracji o rodzicielstwie ........................................................ 112 2.2. Narracyjny obraz rodziców i ich rodzicielstwa ............................................... 119 2.3. Rodzicielstwo parentyfikujące ....................................................................... 127 Rozdział V. Doświadczenie parentyfikacji i jego konsekwencje w narracjach ....... 157 1. Postawy rodziców parentyfikujących .................................................................... 157 2. Parentyfikacja instrumentalna i emocjonalna ....................................................... 159 3. Role dzieci parentyfikowanych w rodzinie ............................................................ 169 3.1. Dziecko jako opiekun ..................................................................................... 170 3.2. Dziecko jako wychowawca ............................................................................. 171 3.3. Dziecko jako służący ....................................................................................... 174 3.4. Dziecko jako obrońca ..................................................................................... 174 3.5. Dziecko jako doradca ..................................................................................... 175 3.6. Dziecko jako decydent ................................................................................... 176 3.7. Dziecko jako partner ...................................................................................... 176 3.8. Dziecko jako powiernik (spowiednik/pocieszyciel) ........................................ 177 3.9. Dziecko jako pośrednik w przekazie informacji ............................................. 178 3.10. Dziecko jako winny zdarzeń w rodzinie .......................................................... 178 3.11. Dziecko jako organizator życia rodzinnego .................................................... 179 3.12. Dziecko jako zarabiający ................................................................................ 180 4. Konsekwencje doświadczenia parentyfikacji w perspektywie biograficznej ......... 182 4.1. Pozytywne konsekwencje parentyfikacji w dzieciństwie ............................... 184 4.2. Negatywne konsekwencje parentyfikacji w dzieciństwie .............................. 185 4.3. Pozytywne konsekwencje parentyfikacji w dorosłości .................................. 190 4.4. Negatywne konsekwencje parentyfikacji w dorosłości .................................. 192 5. Biograficzne strategie radzenia sobie z doświadczeniem parentyfikacji i jego konsekwencjami .......................................................................................... 208 Podsumowanie ......................................................................................................... 217 Bibliografia ................................................................................................................ 227
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 6
16.06.2021 14:15:35
Wprowadzenie W obliczu dynamicznych przemian społecznych, intensywnie oddziałujących na życie każdego człowieka, jak również na funkcjonowanie całych zbiorowości, rodzina ciągle pozostaje podstawową komórką społeczną, której przypisywane są określone funkcje i zadania. Spośród nich należy wskazać jako szczególnie istotne: prokreację, przekaz kulturowy i duchowy, opiekę, zaspokajanie potrzeb, wychowanie (Adamski, 2006, s. 311). Jednocześnie zarówno rodzina, jak i poszczególni jej członkowie podlegają rozmaitym trendom, wpływom czy oddziaływaniom, jak to ujął Zygmunt Bauman (2011), „płynnej nowoczesności”, stając wobec mnogości ofert zamiast norm. Mieczysław Plopa (2005) zwraca uwagę na przeobrażenia modelu życia rodzinnego, takie jak: wzrastająca liczba kobiet pracujących zawodowo, większa częstotliwość rozwodów i tworzenie tzw. związków ponownych czy rodzin zrekonstruowanych (niekoniecznie już opartych na małżeństwie), zmieniające się zaangażowanie rodziców w proces wychowania dzieci, malejący autorytet osób starszych w środowisku rodzinnym, zwiększająca się liczba rodziców samotnie wychowujących dzieci, coraz częstsza nieobecność rodzica lub rodziców z powodu obowiązków zawodowych. Rodzina i jej funkcjonowanie jako całości, a także funkcjonowanie poszczególnych członków to istotny obszar zainteresowania pedagogiki. Jak pokazują badania, rodzina i szczęście rodzinne niezmiennie stanowią najważniejsze wartości, jakimi Polacy kierują się w swoim codziennym życiu (Boguszewski, 2019). Doświadczenia, które człowiek wynosi z domu rodzinnego, mają istotny, niekiedy determinujący wpływ na jego dalsze życie. Rodzina staje się więc portem macierzystym, z którego wypływamy na oceany i morza naszego życia. Zawsze jednak – czy to fizycznie, czy przez wspomnienia, wyniesione nawyki, umiejętności – do niego wracamy. Niezwykle istotne wydaje się zatem to, jakiego bagażu ów port, którym jest rodzina, nam dostarczy (Chojnacka, 2019). Parentyfikacja to rodzaj doświadczenia, które znacząco zakłóca funkcjonowanie środowiska rodzinnego. Opiera się ono bowiem na działaniach, często heroicznych, podejmowanych przez dzieci, które kosztem swojego
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 7
16.06.2021 14:15:35
8
Wprowadzenie
poczucia bezpieczeństwa, zaspokojenia własnych potrzeb emocjonalnych i wykorzystania możliwości rozwojowych oraz za cenę swoich osiągnięć edukacyjnych zabiegają o uratowanie i ochronę rodziny czy utrzymanie status quo – znanego i w ich mniemaniu stabilnego. Ulokowanie parentyfikacji w kontekście przeobrażeń społecznych i przemian rodziny czyni z niej temat ważny, zwłaszcza ze względu na potrzebę stworzenia praktycznych rozwiązań i wskazówek do pracy z doświadczającą jej rodziną. Inwersja ról w rodzinie (parentyfikacja), zazwyczaj nieuświadomiona, okazuje się akceptowaną społecznie formą przemocy wobec dzieci. „Dzielne dzieci” przejmujące odpowiedzialność za rodzinę traktowane są jako wyjątkowe, wspierające dorosłych, dojrzałe, co w społecznym myśleniu raczej zasługuje na uznanie niż stanowi sytuację problemową. Jednakże gdy sięgniemy głębiej, spoglądając na mechanizmy funkcjonowania rodziny, towarzyszące im problemy i relacje wewnątrzrodzinne, uświadomimy sobie źródła owego heroizmu dzieci. Do odwrócenia ról w rodzinie przyczyniają się takie problemy obserwowane w rodzinach, jak: choroby opiekunów, uzależnienia, wysoka konfliktowość, niskie kompetencje rodzicielskie, brak spójności w rodzinach naruszający tradycyjne granice i więzi, a także brak czasu dla rodziny i brak jej stabilizacji ekonomicznej. Istotnym elementem wpływającym na życie rodzinne, a nawet je kształtującym jest też wielość informacji docierających do wszystkich członków rodziny za pośrednictwem mediów, co pogłębia pewnego rodzaju zagubienie i niepewność środowiska rodzinnego i jego poszczególnych uczestników. Rozwojowi zjawiska parentyfikacji towarzyszy ponadto niekorzystna sytuacja socjoekonomiczna kraju, która stanowi główną przyczynę koncentrowania się rodziców na pracy zarobkowej, w tym na zagranicznych wyjazdach jednego lub obojga w poszukiwaniu pracy. Sytuacja ta zaburza więzi emocjonalne rodzica z dziećmi i często wymusza na dzieciach przejmowanie roli rodzicielskiej. Zjawisku parentyfikacji, mimo jego złożoności i znaczących konsekwencji, jakie może wywołać w rozwoju dziecka i jego funkcjonowaniu w dorosłym życiu, nie poświęcono należytej uwagi badawczej, zwłaszcza w naukach o wychowaniu. Dotychczasowe doniesienia teoretyczne i empiryczne w literaturze pedagogicznej w Polsce wydają się niewystarczające, co uniemożliwia praktyczną pomoc dzieciom. Istnieje zatem luka, którą – po uświadomieniu sobie istoty problemu – koniecznie należy wypełnić. Od kilku dekad prowadzone są natomiast przez uczonych zachodnich (m.in. Salvadora Minuchina, Nancy D. Chase, Gregory’ego J. Jurkovica czy Lisę M. Hooper) badania psychologiczne, które koncentrują się na kilku aspektach parentyfikacji. Pierwszy z nich to relacja matka – dziecko.
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 8
16.06.2021 14:15:35
Wprowadzenie
9
W lokujących się w tym obszarze tematycznym interpretacjach omawia się naruszenie granic, opisując tzw. rozmyte granice pomiędzy subsystemami w rodzinie, przyczyniające się do inwersji roli rodzicielskiej. Drugi badany aspekt stanowią długofalowe następstwa doświadczanej w dzieciństwie parentyfikacji, takie jak: zaburzenia osobowościowe, stany depresyjne, trudności w relacjach, problemy z funkcjonowaniem w życiu dorosłym. Interesujące są również wyniki badań odnoszących się do trzeciego obszaru tematycznego – związków parentyfikacji z wyborem zawodu i karierą zawodową. Wynika z nich, że osoby parentyfikowane wybierają zawody polegające na pomaganiu innym (pedagog, psycholog, pracownik socjalny, psychoterapeuta, pielęgniarka, nauczyciel itp.) (Earley, Cushway, 2020). W nielicznych badaniach przedmiotem zainteresowania uczyniono bezpośredni wpływ parentyfikacji na rozwijające się dziecko. W polskiej nauce zjawisko parentyfikacji jest stosunkowo mało znane, zarówno w kręgach osób profesjonalnie zajmujących się pracą z rodziną, jak i wśród opiekunów dzieci. Jednakże w ostatnim czasie można zauważyć rosnące naukowe zainteresowanie tym tematem. Najbardziej istotne, bo w pewnym stopniu przełomowe, okazują się badania psychologiczne realizowane przez Katarzynę Schier (2015) i jej współpracowników, m.in. Anetę Pasternak (Pasternak, Schier, 2014)1. Zwracają one uwagę na uwarunkowania zwiększające prawdopodobieństwo wystąpienia parentyfikacji, do których należą: psychiczne zaburzenia rodziców, alkoholizm, uzależnienia, kryzys małżeński, samotne rodzicielstwo, chore lub niepełnosprawne rodzeństwo. Jako konsekwencje zidentyfikowane zostały m.in. depresja, aleksytymia czy zaburzony obraz własnego ciała (Schier, 2015). W psychologicznej literaturze przedmiotu najczęściej zjawisko parentyfikacji opisywane jest w kontekście syndromu dorosłego dziecka alkoholika (DDA). Autorzy opracowań na ten temat (m.in. Iwona Grzegorzewska) zwracają uwagę na funkcjonowanie osób z syndromem DDA w relacjach z innymi. Wskazują też na „[…] zakorzenione u części z tych osób przekonanie o konieczności opiekowania się bliskimi przy jednoczesnej rezygnacji z własnego życia” (Grzegorzewska, 2016, s. 28–29), a co za tym idzie na tendencję do odtwarzania takich relacji w dorosłości (Schier, 2012). Na istotny wymiar zjawiska parentyfikacji zwraca uwagę Monika Wasilewska. Odwołuje się ona do modeli międzypokoleniowych oraz koncepcji lojalności rodzinnej, którą zaproponował Ivan Boszormenyi-Nagy. Na tej podstawie M. Wasilewska 1
Szczególne znaczenie ma tutaj publikacja Dorosłe dzieci (Schier, 2015), poświęcona psychologicznej problematyce odwrócenia ról w rodzinie. Autorka nazywa w niej problem i odwołuje się do badań zagranicznych.
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 9
16.06.2021 14:15:35
10
Wprowadzenie
(2012) stwierdza istnienie tzw. dziedzictwa rodzinnego, w którego skład wchodzą także mechanizmy odwracania ról. Ponadto wspomniana autorka wraz z Małgorzatą Kuletą (Kuleta, Wasilewska, 2014) podejmuje teoretyczne rozważania dotyczące charakterystyki systemów rodzinnych, w których dochodzi do parentyfikacji, oraz zdrowotnych konsekwencji tego zjawiska. Na związek między dysfunkcjonalnością rodziny a odwróceniem ról wskazuje natomiast w swoich badaniach Magdalena Błażek (2016). Zagadnieniem parentyfikacji zajmuje się również gdański zespół psychologów kierowany przez Teresę Rostowską (Borchet, Lewandowska-Walter, Rostowska, 2016a). Analizuje je z perspektywy systemu rodzinnego oraz okresów rozwojowych, zwłaszcza późnej adolescencji i wczesnej dorosłości (Borchet, Lewandowska-Walter, Rostowska, 2016b). Podjęte badania zmierzają do przygotowania pierwszego w Polsce narzędzia do pomiaru parentyfikacji wśród młodzieży, który ma wskazywać zarówno destrukcyjne, jak i pozytywne (konstruktywne) aspekty odwrócenia ról (Borchet i in., 2020). W literaturze pedagogicznej sporo miejsca poświęca się zagrożeniom trwałości rodziny, skupiając się głównie na deficytach, które mogą być następstwem niewydolności rodzicielskiej i zaniedbań wychowawczych. Pedagogiczne badania dotyczące parentyfikacji realizuje zespół w składzie: Jolanta Żarczyńska-Hyla (Uniwersytet Opolski), Bożena Zdaniuk (The University of British Columbia, Vancouver), Jolanta Piechnik-Borusowska (Uniwersytet Opolski), Eugenia Karcz-Taranowicz (Uniwersytet Opolski) oraz Barbara Kromolicka (Uniwersytet Szczeciński) (Żarczyńska-Hyla i in., 2016). Przedmiotem analiz są uwarunkowania zjawiska parentyfikacji w dzieciństwie oraz okresie dorastania z perspektywy młodych dorosłych. Czynniki prowadzące do odwrócenia ról w rodzinie zostały podzielone na: losowe, sprawcze, związane z cechami i zachowaniami rodziców oraz socjodemograficzne. Wstępne badania wśród studentów kierunków pedagogicznych wykazały istnienie związków między poszczególnymi rodzajami parentyfikacji a konkretnymi aspektami sytuacji rodzinnej (Żarczyńska-Hyla i in., 2016), badania zaś wśród młodych dorosłych (uczniów klas pierwszych szkół średnich) pozwalają zwrócić uwagę dodatkowo na jej emocjonalne konsekwencje (Żarczyńska-Hyla i in., 2019). Podjęciu przeze mnie problematyki parentyfikacji towarzyszył zamysł, by pogłębić i poszerzyć wiedzę w tym obszarze o badanie przeżyć jednostkowych, często bardzo osobistych i trudnych. W związku z tym zdecydowałam się na przyjęcie perspektywy biograficznej jako drogi do ich poznania. Takie ukierunkowanie procesu badawczego pozwoliło oddać głos osobom parentyfikowanym. Krzysztof T. Konecki twierdzi, że „[…] opowiadający jest
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 10
16.06.2021 14:15:35
Wprowadzenie
11
najlepiej zorientowany w wiedzy o swojej biografii, dlatego też należy mu zostawić pełną swobodę w opowiadaniu swojej historii życia” (2000, s. 180). Inspiracją dla takiego podejścia do problematyki badawczej było pragnienie sięgnięcia głębiej, poznania doświadczeń i jednostkowych znaczeń im nadawanych. Spodziewałam się, że gdy poproszę osoby parentyfikowane o opowiedzenie historii swojego życia, otworzą się przede mną sfery ich przeżyć, myśli, ocen, wspomnień, a nawet cierpień. Każde spotkanie, jakim była sytuacja wywiadu, to wspólne żeglowanie z badanymi po wodach ich biografii, podczas którego napotykaliśmy burze, sztormy i odkrywaliśmy siły do ich pokonywania, które wyłaniały się z konstruowanych narracji. Technika autobiograficznego wywiadu narracyjnego znajduje tu swoje zastosowanie jako nadająca kierunek zarówno przeprowadzonym wywiadom, jak i analizie. Bogactwo, a zarazem osobisty charakter powierzonych mi historii czynią ze mnie ich strażnika. Zdecydowałam, że książka nie będzie zawierać całości transkrypcji wywiadów, lecz tylko ich fragmenty (niekiedy obszerne). Procesualny charakter doświadczeń indywidualnych znajduje swoje odzwierciedlenie w strukturze publikacji. Jest to w pewnym sensie również konsekwencja podejścia do problematyki badawczej. Za swój cel obrałam poprowadzenie Czytelnika w głąb doświadczeń rozmówców i umożliwienie mu pełniejszego ich zrozumienia. Rozpoczynam więc od wyjaśnienia, czym jest zjawisko parentyfikacji występujące w rodzinach, prezentując dotychczasowe ustalenia naukowe na ten temat. Następnie – w rozdziale II – przedstawiam teoretyczno-metodologiczną perspektywę badań: od namysłu nad doświadczeniami (w tym rodzinnymi) jako kategoriami biograficznymi w kontekście teorii ról oraz teorii systemowej po dokładny opis procedury badawczej. Opisuję przebieg badania, procedurę analityczną i grupę rozmówców. Na szczególną uwagę w mojej opinii zasługuje ostatnia część rozdziału, zatytułowana: „Odpowiedzialność badacza – aspekty etyczne”. Podkreślam w niej kwestię szacunku badacza do uczestnika badań. Wskazuję, że badanego należy traktować nie tylko jako źródło danych empirycznych, ale przede wszystkim jako człowieka o konkretnej historii życia, którą nam powierza. Doświadczenie parentyfikacji to proces odwróconej relacji między dzieciństwem jako takim a rodzicielstwem – między dziećmi a rodzicami. W kolejnych rozdziałach zatem przedstawiam dokonaną przeze mnie rekonstrukcję doświadczenia parentyfikacji w ujęciu procesualnym. Rozdział III stanowi zestawienie rozważań na temat istoty dzieciństwa oraz przemian społeczno-kulturowych w jego postrzeganiu. W dalszej części prezentuję wyniki analiz dotyczących doświadczanego przez narratorów
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 11
16.06.2021 14:15:35
12
Wprowadzenie
dzieciństwa w kontekście odwróconego porządku ról w rodzinie, które nazywam tutaj dzieciństwem parentyfikowanym. Nakreślam sposób konstrukcji narracji o dzieciństwie, wyłaniając trzy jego fazy: dzieciństwo właściwe, fazę przejściową oraz dorosłe dzieciństwo. Natomiast w rozdziale IV poruszam zagadnienie obrazu rodziców, rodzicielstwa oraz roli rodzicielskiej, które najpierw omawiam z teoretycznego punktu widzenia i w kontekście przemian społeczno-kulturowych. Następnie na podstawie narracji odtwarzam definicję rodzicielstwa oraz wizerunek rodziców parentyfikujących, z rozróżnieniem roli macierzyńskiej i ojcowskiej. Rozdział V jest poświęcony prezentacji opisu oraz interpretacji przedstawionego w narracjach doświadczenia parentyfikacji. W toku analizy wyłaniam kategorie emocjonalnego i instrumentalnego odwrócenia ról w rodzinie, wyodrębniam przyjmowane przez rodziców postawy przyczyniające się do pełnienia przez dzieci określonych ról, które również zostają wyszczególnione. Rozdział ten stanowi znaczące poszerzenie wiedzy na temat parentyfikacji, prezentuje bowiem jej całościowe ujęcie. W jego ostatniej części koncentruję się na wskazaniu konsekwencji doświadczenia parentyfikacji na podstawie analizowanych narracji. Dzielę te następstwa na odczuwane zarówno w dzieciństwie, jak i w dorosłości, i na mające negatywny lub pozytywny charakter. Odwołując się do struktur analitycznych Fritza Schützego (1983), ukazuję także biograficzne strategie radzenia sobie z przeżytym i przeżywanym cierpieniem wywołanym doświadczeniem parentyfikacji. Jestem przekonana, że problem parentyfikacji zasługuje na uwagę i wydobycie go zza zamkniętych drzwi domów rodzinnych. Mam nadzieję, że podjęcie przeze mnie problematyki wypełni lukę w zakresie szerszego, naukowego rozpoznania zjawiska odwrócenia ról rodzinnych, a przede wszystkim przyczyni się do zwiększenia społecznej świadomości wewnątrzrodzinnych mechanizmów prowadzących do parentyfikacji i ją podtrzymujących. Przytaczane fragmenty narracji badanych prezentowane są w oryginalnym brzmieniu, bez mojej ingerencji w ich poprawność stylistyczną. Książka powstała na podstawie mojej dysertacji doktorskiej pt. Doświadczenie parentyfikacji w perspektywie biograficznej, napisanej pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Barbary Kromolickiej oraz promotora pomocniczego – dr Anety Jarzębińskiej. Na ręce Pani Profesor składam szczególne podziękowania za zaufanie, inspirację, a także wsparcie w moim rozwoju oraz kształtowaniu tożsamości i pewności siebie jako naukowca.
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 12
16.06.2021 14:15:35
Wprowadzenie
13
Dziękuję recenzentom mojej pracy doktorskiej: Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Olubińskiemu oraz Panu dr. hab. Andrzejowi Ładyżyńskiemu, prof. UWr, za docenienie mojego badawczego i intelektualnego wysiłku. Serdecznie dziękuję wszystkim osobom, które zdecydowały się powierzyć mi swoje historie, podjęły trud rozmowy ze mną i obdarzyły mnie zaufaniem. Na koniec dziękuję moim najbliższym – Rodzinie i Przyjaciołom, bez których wsparcia, obecności i bliskości to pierwsze tak ważne w moim życiu wydarzenie naukowe nie doszłoby do skutku. Każdy swoje miejsce ma Każdy jakąś rolę gra Jest to jednak trudna sprawa Kiedy rola jest bez prawa Ponad siły i granice Kiedy dziećmi są rodzice A dzieciaki rodzicami Zamieniają się miejscami… Barbara Chojnacka Poznań, 2 grudnia 2017 roku
Chojnacka_Doswiadczenie parentyfikacji.indd 13
16.06.2021 14:15:35