ZMĘCZENIE A ZDROWIE I CHOROBA (PERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA)
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.1 1
2009-10-15 13:16:44
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.2 2
2009-10-15 13:16:45
Gabriela Chojnacka-Szawłowska
ZMĘCZENIE A ZDROWIE I CHOROBA (PERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA)
Kraków 2009
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.3 3
2009-10-15 13:16:45
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzenci: prof. dr hab. Ryszard Kościelak dr hab. med. Leszek Bidzan
Korekta: Beata Bednarz Diana Gajc
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7587-191-3
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.4 4
2009-10-15 13:16:45
Bacz, byś w pędzie życia nie wyprzedził sam siebie. (św. Augustyn)
Mojemu wnukowi, Jarkowi
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.5 5
2009-10-15 13:16:45
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.6 6
2009-10-15 13:16:45
Spis treści Wstęp .......................................................................................................... 11 Rozdział 1 Niektóre biologiczne, psychologiczne i społeczne czynniki ryzyka chorób przewlekłych 1.1. Jedność psychiki i ciała ......................................................................... 1.2. Zdrowie w różnych ujęciach teoretycznych ......................................... 1.3. Bio-psycho-społeczne czynniki ryzyka chorób przewlekłych ................ 1.3.1. Związek stresu z ryzykiem chorób .............................................. 1.3.1.1. Fizjologiczne i psychologiczne aspekty stresu ................ 1.3.1.2. Rola stresu w genezie chorób ........................................ 1.3.1.3. Dystres wśród czynników zagrażających zdrowiu .......... 1.3.2. Negatywne emocje a zagrożenie zdrowia .................................... 1.3.3. Osobowość i jej związek z ryzykiem chorób ............................... 1.3.4. Związek stylu życia ze stanem zdrowia ....................................... 1.3.4.1. Dieta w różnych okresach rozwoju a ryzyko chorób ...... 1.3.4.2. Skutki zdrowotne uzależnienia od tytoniu ..................... 1.3.4.3. Uzależnienie od alkoholu jako element ryzyka chorób ..... 1.3.4.4. Kofeina a zdrowie .......................................................... 1.3.5. Środowiskowe czynniki ryzyka chorób przewlekłych .................. 1.3.5.1. Chemiczne i fizyczne zagrożenia zdrowia ..................... 1.3.5.2. Społeczne czynniki ryzyka chorób ................................
15 18 21 23 23 26 29 31 42 51 52 54 56 57 58 58 61
Rozdział 2 Psychologiczne aspekty zmęczenia 2.1. Elementy psychofizjologii zmęczenia ................................................... 2.2. Zmęczenie psychiczne .......................................................................... 2.3. Problem percepcji zmęczenia ................................................................ 2.4. Pomiar zmęczenia ................................................................................. 2.5. Przezwyciężanie psychicznego zmęczenia ............................................
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.7 7
63 67 70 73 75
2009-10-15 13:16:45
8
Spis treści
Rozdział 3 Przewlekłe zmęczenie i jego bio-psycho-społeczne uwarunkowania 3.1. Przewlekłe zmęczenie – charakterystyka zjawiska ................................ 3.2. Poszukiwanie uwarunkowań przewlekłego zmęczenia .......................... 3.3. Przewlekłe zmęczenie w koncepcjach teoretycznych ............................ 3.3.1. Przewlekłe zmęczenie jako wskaźnik statusu funkcjonalnego ..... 3.3.2. Przewlekłe zmęczenie a reakcja stresowa .................................... 3.3.3. Przewlekłe zmęczenie a radzenie sobie ze stresem ...................... 3.4. Przewlekłe zmęczenie a wyczerpanie emocjonalne i wypalenie zawodowe .......................................................................... 3.5. Płeć i wiek a przewlekłe zmęczenie ...................................................... 3.6. Zaburzenia snu a przewlekłe zmęczenie ............................................... 3.7. Przewlekłe zmęczenie a praca zawodowa ............................................. 3.7.1. Praca w warunkach deprywacji snu a przewlekłe zmęczenie ....... 3.7.2. Uwarunkowania osobiste i społeczne a przewlekłe zmęczenie pracowników .............................................................................. 3.7.3. Przewlekłe zmęczenie i zaburzenia snu a błędy w pracy .............
77 79 82 82 83 88 90 93 95 100 105 107 111
Rozdział 4 Przewlekłe zmęczenie osób przewlekle chorych 4.1. Przewlekłe zmęczenie jako symptom przewlekłych chorób .................. 4.2. Przewlekły ból a poczucie przewlekłego zmęczenia .............................. 4.3. Przewlekłe zmęczenie a stres traumatyczny .......................................... 4.4. Zmęczenie chorych na stwardnienie rozsiane ....................................... 4.4.1. Kliniczne aspekty stwardnienia rozsianego ................................. 4.4.2. Uwarunkowania przewlekłego zmęczenia chorych na stwardnienie rozsiane ............................................................. 4.4.3. Depresja i jej związki ze zmęczeniem w stwardnieniu rozsianym .......................................................... 4.4.4. Stres a przewlekłe zmęczenie chorych na stwardnienie rozsiane ............................................................ 4.5. Zmęczenie chorych onkologicznie ........................................................ 4.5.1. Kliniczne aspekty nowotworów złośliwych ................................. 4.5.2. Uwarunkowania przewlekłego zmęczenia w chorobie nowotworowej .......................................................... 4.5.3. Depresja i jej związki z przewlekłym zmęczeniem chorych onkologicznie ................................................................ 4.6. Zmęczenie w chorobach układu krążenia ............................................. 4.6.1. Kliniczne aspekty chorób układu krążenia ..................................
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.8 8
125 126 131 135 135 137 141 144 148 148 150 154 157 157
2009-10-15 13:16:45
Spis treści
4.6.2. Uwarunkowania przewlekłego zmęczenia w chorobach układu krążenia ..................................................... 4.6.3. Zaburzenia depresyjne, poczucie wyczerpania a choroba niedokrwienna serca ................................................... 4.7. Zmęczenie a udar mózgu ...................................................................... 4.7.1. Kliniczne aspekty udaru mózgu ................................................. 4.7.2. Uwarunkowania przewlekłego zmęczenia chorych po udarze mózgu ........................................................................ 4.8. Zmęczenie po traumatycznych uszkodzeniach mózgu ......................... 4.8.1. Kliniczne aspekty urazu mózgu .................................................. 4.8.2. Uwarunkowania przewlekłego zmęczenia osób po urazach mózgowych ..............................................................
9
157 160 162 162 165 168 168 169
Rozdział 5 Syndrom przewlekłego zmęczenia 5.1. Rozwój poglądów na etiopatogenezę syndromu przewlekłego zmęczenia ....................................................................... 5.2. Epidemiologia syndromu przewlekłego zmęczenia .............................. 5.3. Obraz kliniczny syndromu przewlekłego zmęczenia ............................ 5.4. Trudności w rozpoznaniu syndromu przewlekłego zmęczenia ............. 5.5. Modele wyjaśniające zaburzenia w syndromie przewlekłego zmęczenia ....................................................................... 5.6. Zaburzenia poznawcze i emocjonalne w syndromie przewlekłego zmęczenia ....................................................................... 5.7. Neuropsychologiczne aspekty syndromu przewlekłego zmęczenia ....... 5.8. Zaburzenia neuropsychologiczne i immunologiczne w syndromie przewlekłego zmęczenia .................................................. 5.9. Syndrom przewlekłego zmęczenia u dzieci i adolescentów ................... 5.9.1. Terapia osób cierpiących na syndrom przewlekłego zmęczenia ............................................................ 5.9.1.1. Propozycje terapii osób dorosłych ................................. 5.9.1.2. Propozycje terapii dzieci i adolescentów ........................
173 175 176 179 188 190 191 196 199 204 204 208
Piśmiennictwo .......................................................................................... 211
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.9 9
2009-10-15 13:16:45
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.10 10
2009-10-15 13:16:45
Wstęp Wyniki badań epidemiologicznych z różnych krajów wskazują, że liczba osób skarżących się na przewlekłe zmęczenie rośnie. Można zauważyć, że problem ten występuje w zbiorowości ludzi zarówno zdrowych, jak i chorych, a w podejmowanych wielospecjalistycznych badaniach czynione są próby poznania podobieństw i różnic w mechanizmach sprzyjających jego powstaniu, podtrzymywaniu obecności oraz skutków doraźnych i odległych. W USA zmęczenie stanowi siódmy spośród najczęstszych powodów zgłaszania się do lekarza internisty, co daje rocznie powyżej 10 milionów wizyt i generuje koszty leczenia przekraczające 300 milionów dolarów (za: Lavidor, Weller, Babkoff, 2002). Pomimo takiego wizerunku makrospołecznego przewlekłe zmęczenie jest, paradoksalnie, mało eksponowanym czynnikiem zagrożenia zdrowia, choć w ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wyraźny wzrost zainteresowania jego aspektem psychospołecznym. Stosunkowo często uwagę autorów literatury przedmiotu skupia również zmęczenie obecne jako symptom chorób przewlekłych, zaburzający różne sfery funkcjonowania chorych. Niewątpliwie zmęczenie jest ważnym obszarem poznania ze względu na jego udział w codziennej aktywności człowieka we wszystkich jej wymiarach, a więc biologicznym, psychologicznym, duchowym i społecznym. Zmęczenie należy do doświadczeń każdego człowieka i stanowi podstawową prawidłowość fizjologiczną organizmu. Obecnie uważa się, że zmęczenie, obok somatycznego, obejmuje komponenty: emocjonalny, poznawczy i behawioralny, które pozostają we wzajemnych interakcjach. Podkreśla się, że zwłaszcza przewlekłe zmęczenie jest skojarzone z licznymi czynnikami natury psychologicznej, związanymi także ze stylem życia czy wpływami środowiska i dlatego może być adekwatnie wyjaśniane jedynie w wieloprzyczynowych modelach, ujmujących czynniki biomedyczne i psychospołeczne. Holistyczne ujęcie w bio-psycho-społecznym modelu zdrowia, wiodące w badaniach nauk o zdrowiu, może pozwolić na poznanie związków zmęczenia ze zmiennymi biologicznymi i psychospołecznymi zarówno w zdrowej społeczności, jak i wśród osób cierpiących na różne choroby przewlekłe. Należy podkreślić, że wiele problemów, na przykład uwarunkowania zmęczenia, zostało dość dobrze poznanych, ale wciąż pojawiają się nowe pytania i wy-
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.11 11
2009-10-15 13:16:45
12
Wstęp
zwania dla badań, zważywszy na dynamikę różnorodnych zmiennych wiążących zmęczenie ze skomplikowaną naturą człowieka i jego aktywnością (Gibson i in., 2003; Trojan i in., 2007). Nie bez znaczenia jest także świadomy wpływ danej osoby na stopień odczuwanego zmęczenia i ocenę jego dokuczliwości lub niekiedy przyjemności. Zmęczenie i męczliwość nie są w istocie patologią, choć są różnie definiowane w obrębie odmiennych dziedzin nauki, na przykład fizjologii wysiłku, neurofizjologii czy psychologii. Zmęczenie może oznaczać bycie niezdolnym do podtrzymywania dalszego wysiłku. Męczliwość jest raczej wymiarem ilustrującym, jak łatwo ktoś odczuwa zmęczenie. Ludzie opisują zmęczenie w różny sposób, przez subiektywny pryzmat wielu doświadczeń lub, niezbyt trafnie, utożsamiają je z sennością w następstwie przedłużonego czuwania. Zmęczenie może być na przykład powiązane ze stresem lub nie mieć z nim nic wspólnego. Według Elizabeth Goldsmith (2007) człowiek zmęczony po całodziennej aktywności może czuć zmęczenie, ale niekoniecznie napięcie stresowe. Wyniki badań dotyczące subiektywnego aspektu zmęczenia ilustrują, że skargi na dominujące psychiczne lub fizyczne symptomy zmęczenia często są słabo powiązane z ujawnianym obiektywnym funkcjonowaniem charakteryzowanym w pomiarach (DeLuca, 2001; Pearce, 2006). Uważa się, że pewną rolę w tych mało precyzyjnych opisach może odgrywać trudność określenia własnego progu, pozwalającego na zróżnicowanie, kiedy dane doznanie jest, a kiedy nie jest doświadczeniem upośledzającym aktywność i w którym momencie człowiek zaliczy je do kategorii zmęczenia. Aktualnie brak powszechnie akceptowanej i satysfakcjonującej definicji zmęczenia. Centrum Kontroli i Prewencji Chorób (The Centres for Disease Control and Prevention (CDC) określiło kryteria zmęczenia, które wkracza w zmęczenie patologiczne, ale uczyniło to jedynie w odniesieniu do syndromu przewlekłego zmęczenia (chronic fatigue syndrome). Przyjęto, między innymi, że takiego zmęczenia nie redukuje odpoczynek, a może je pogarszać aktywność fizyczna lub umysłowa (Pearce, 2006). Po wielu latach, które minęły od czasu moich pierwszych zainteresowań i badań psychologicznych dotyczących różnych aspektów zmęczenia, ujętych także w tej monografii, podjęłam próbę ponownego spojrzenia na jego uwarunkowania, licząc na wyjaśnienie wielu problemów. Przeglądając raporty z badań światowych nad różnymi aspektami zmęczenia, można zauważyć, że obszar poznanych zagadnień znacznie się powiększył, ale nadal pozostaje wiele niejasności. Dotyczy to zwłaszcza syndromu przewlekłego zmęczenia, choroby, której symptomy były dawno sygnalizowane przez lekarzy, a która również obecnie wymyka się wszelkim próbom jej specjalistycznego poznania. Wyzwaniem dla badań są także sposoby radzenia sobie z przewlekłym zmęczeniem. Poznawanie niektórych problemów związanych z psychospołecznymi uwarunkowaniami przewlekłego zmęczenia stanowi obecnie projekt moich badań.
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.12 12
2009-10-15 13:16:45
Wstęp
13
Monografia adresowana jest do szerokiego grona osób zainteresowanych problematyką zdrowia, jego profilaktyką i promocją, a szczególnie do studentów tych kierunków, których zadaniem jest wyposażenie absolwentów w podstawy wiedzy przygotowujące do dalszego kształcenia w działaniach niosących pomoc w zachowaniu lub przywracaniu optymalnych zasobów zdrowia. W opracowaniu tym pojęcia zespół i syndrom stosowane są zamiennie, zgodnie z przyjętymi w specjalnościach klinicznych procedurami diagnostycznymi, które w obszarze psychiatrii i psychologii klinicznej zmierzają do identyfikacji przejawów życia psychicznego, to jest do analizy objawów psychopatologicznych, podzespołów (syndromokompleksów) zespołów (syndromów) i określenia pozycji nozologicznej (etiologicznej) stwierdzanych zaburzeń (Bilikiewicz, Landowski, Radziwiłłowicz, 2003). Dla opisywanego syndromu przewlekłego zmęczenia (chronic fatigue syndrome) został przyjęty skrót CFS, powszechnie stosowany w piśmiennictwie światowym i polskim (Fitzgibbon, 2004; Nowaczenko, 2000). W niniejszej książce skoncentrowałam się na psychologicznych aspektach przewlekłego zmęczenia, wskazując na jego zależność od czynników biologicznych i społecznych, w nawiązaniu do holistycznego paradygmatu zdrowia. Obok prezentacji wyników licznych badań światowych i własnych była to próba ukazania różnie uwarunkowanej patogennej obecności przewlekłego zmęczenia. Przewlekłe zmęczenie ujmuję więc szeroko: jako obecne u osób jeszcze zdrowych, także jako jeden z symptomów towarzyszących chorym przewlekle i wreszcie jako zaburzenie totalnie obezwładniające człowieka, zwane syndromem chronicznego zmęczenia. W rozdziale pierwszym, wprowadzając problematykę zdrowia i choroby, ich definiowania i wyjaśniania wzajemnych relacji, zwróciłam uwagę na najważniejsze obszary zagrożeń zdrowotnych. Ze względu na główne w niniejszym opracowaniu zagadnienie zmęczenia treści dotyczące zależności pomiędzy zdrowiem a chorobą (prezentowane także w najnowszych podręcznikach i monografiach) zostały tu jedynie zasygnalizowane. W opisie związków zdrowia i choroby podkreśliłam rolę zmiennych psychologicznych jako elementów ryzyka zagrożenia zdrowia. Psychofizjologicznych aspektów zmęczenia dotyczy rozdział drugi, w którym przedstawiłam również próby wyjaśnienia zagadkowego zjawiska percepcji zmęczenia. Ten problem, dzięki stale unowocześnianym metodom pomiaru, zbliża się coraz bardziej do granic umożliwiających jego obiektywne poznanie. W rozdziale trzecim ukazałam różne uwarunkowania przewlekłego zmęczenia, sytuując je jako element zagrożenia zdrowia wśród zdrowej społeczności. W opisie, wyjaśnianiu, interpretacji i prognozie przewlekle obecnego zmęczenia autorzy literatury przedmiotu odwołują się do modeli czy koncepcji teoretycznych, w tym dobrze znanych, jak na przykład koncepcji stresu i adaptacji. Coraz bardziej powszechne źródła przewlekłego zmęczenia związane z naruszaniem
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.13 13
2009-10-15 13:16:45
14
Wstęp
rytmu snu i czuwania, jakimi są praca zawodowa czy szeroko rozumiany styl życia, są przekonującą ilustracją ich patogennej roli w stanie zdrowia. Przewlekłe zmęczenie jako symptom obecny w zagrażających życiu najczęstszych chorobach cywilizacyjnych, do których należą choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe i urazy mózgu, zilustrowałam w rozdziale czwartym. Wyraźny trend przejawiający się obecnością problematyki zmęczenia chorych na stwardnienie rozsiane czy nowotwory złośliwe znalazł swoje odbicie w zawartości treściowej tego rozdziału. Psychologiczne aspekty zmęczenia w chorobach układu krążenia i urazach mózgowych są tu również opisane, co odzwierciedla aktualną rangę społeczną tych chorób. W ostatnim, piątym, rozdziale scharakteryzowałam przewlekłe zmęczenie jako wciąż intrygującą i zagadkową chorobę, znaną jako syndrom przewlekłego zmęczenia. Choroba ta występuje coraz częściej wśród dzieci i adolescentów i podobnie jak wśród dorosłych przypisuje się jej wieloczynnikową etiologię. Rozdział ten kończą propozycje terapii, uznane przez specjalistów za sprawdzone i godne uwagi. Jeśli kwestionowano rolę krótkotrwałego fizjologicznego zmęczenia jako „sygnału wczesnego ostrzegania”, ponieważ uznano, że pojawia się zbyt późno, aby pełniło taką rolę, to przewlekłe zmęczenie może być potraktowane jako „ostatni dzwonek” dla osób, które jeszcze mogą uniknąć poważniejszych negatywnych skutków dla zdrowia. Być może współczesne tendencje panujące w psychologii pozytywnej i psychologii zdrowia, zmierzające do przeformułowania myślenia o patologicznych aspektach naszego funkcjonowania, oraz ukierunkowanie na zachowania prozdrowotne doprowadzą zarówno do zmiany negatywnego wizerunku przewlekłego zmęczenia, w dużej mierze rezultatu naszego stylu życia, jak i do znaczącej jego redukcji. Z przedstawionych w książce wyników badań z różnych krajów i kontynentów wyraźnie rysuje się obraz wielostronnych zmian w stylu życia, sprzyjających przewlekłemu zmęczeniu i przewlekłym chorobom. Dotyczy to na przykład pozornie banalnego skracania liczby godzin snu, intensywnej pracy w dni wolne i podczas urlopu oraz kumulowania stresowego napięcia. Dlatego prozdrowotny styl życia, a nie tylko czekanie na urlop czy szybką „odnowę” w gabinetach SPA, pozwoli na zmianę sposobów radzenia sobie ze zmęczeniem i przyczyni się do skuteczniejszej profilaktyki jego przewlekłej i patogennej obecności. Wielorakie uwarunkowania zmęczenia, chociaż doskonale wpisują się w bio-psycho-społeczny model zdrowia, nie ułatwiają jednak wypracowania satysfakcjonujących metod terapii. Jak dotąd korzystne efekty przynosi terapia poznawczo-behawioralna, podtrzymująca aktywność psychiczną i ruchową osób przewlekle zmęczonych.
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.14 14
2009-10-15 13:16:45
Rozdział 1
Niektóre biologiczne, psychologiczne i społeczne czynniki ryzyka chorób przewlekłych
1.1. Jedność psychiki i ciała Nowe nurty nauk o zdrowiu coraz częściej odwołują się do jedności psyche i soma (określana współcześnie także jako zintegrowanie umysłu i ciała, zob. Bishop, 2007), podstawowego założenia wielowiekowej psychosomatycznej tradycji medycznej sięgającej początków sztuki lekarskiej. Dostrzegał ją już Platon, który w dziele Charmides pisał: Leczenie wielu chorób nie jest znane lekarzom Hellady, gdyż nie baczą oni na całość, którą także należy studiować, albowiem nie może być zdrowa część, kiedy niedomaga całość (za: Luban-Plozza i in., 1995, s. 17).
W nauce pojęcie „psychosomatyka” zostało przyjęte dzięki psychiatrze Heinrothowi, który w 1818 r. był przekonany, że: Bezsenność jest zwykle pochodzenia psychicznego i somatycznego, ale każda dziedzina życia może stanowić jedyną przyczynę tego schorzenia (za: Luban-Plozza i in., 1995, s. 18).
Jednak dopiero powstanie w latach 20. i 30. XX w. wywodzącej się z psychoanalizy medycyny psychosomatycznej spopularyzowało pojęcie „psychosomatyczny”. W 1939 r. czasopismo „Psychosomatic Medicine” wyznaczyło cele i obszar poznania tej rodzącej się dyscypliny. Należy do nich: [...] badanie psychologicznych i fizjologicznych aspektów wszystkich normalnych i nienormalnych funkcji cielesnych w ich wzajemnych powiązaniach, celem zintegrowania terapii somatycznej i psychoterapii (Wrześniewski, 2005, s. 453).
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.15 15
2009-10-15 13:16:45
16
Zmęczenie a zdrowie i choroba (perspektywa psychologiczna)
Wrześniewski (2005) dostrzega w medycynie psychosomatycznej, obok wpływów psychoanalitycznych, obecność nurtu opierającego się na badaniach fizjologicznych i psychologicznych ludzi i zwierząt, odwołującego się do prac Canona i Selye’ego (głównie dotyczących reakcji na zagrożenie – stres). Ogólnie, jak podkreśla Wrześniewski, współczesne ujęcie medycyny psychosomatycznej charakteryzowane przez jej czołowego przedstawiciela Johannesa Groena zasadza się na holistycznym postrzeganiu człowieka w zdrowiu i chorobie, uwzględniającym zasadnicze sfery jego funkcjonowania, a więc biologiczną, psychologiczną i społeczną. Co istotne, nie zakłada się tu różnic w etiologii chorób nazywanych psychicznymi, funkcjonalnymi czy somatycznymi. Zdaniem Namysłowskiej (2003), najbardziej użyteczna w rozumieniu powstawania i przebiegu zaburzeń psychosomatycznych wydaje się teoria systemów, z rozumieniem człowieka nie tylko jako złożonego systemu bio-psycho-społecznego, lecz także jako części systemu rodzinnego, będącego w interakcji z innymi systemami. W ujęciu klasycznym za choroby psychosomatyczne uznawano te, w których etiopatogenezie oraz przebiegu istotna rola przypadała czynnikom psychicznym, rozumianym przede wszystkim jako czynniki emocjonalne (por. Jarosz, 1988). Obecnie w specjalistycznych opracowaniach można dostrzec niejednoznaczne rozumienie pojęcia „psychosomatyczny”. Bilikiewicz, Landowski i Radziwiłłowicz podają, że pojęcie to może się odnosić do koncepcji choroby wywodzącej się z psychoanalizy, do chorób z domniemaną etiologią psychogenną bądź do somatyzacji zaburzeń psychicznych, rozumianej jako przemiana zaburzeń psychicznych w objawy, a potem w choroby psychosomatyczne. Dwa systemy klasyfikacyjne DSM-IV i ICD-10 również traktują to zagadnienie odmiennie. W klasyfikacji ICD-10 choroby psychosomatyczne występują w dwu grupach, to jest jako „zaburzenia nerwicowe związane ze stresem i pod postacią somatyczną” oraz jako „zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi” (Bilikiewicz, Landowski, Radziwiłłowicz, 2003). Włącza ona do psychosomatycznych zaburzenia i choroby somatyczne związane z czynnikami psychologicznymi i behawioralnymi, zaburzenia pod postacią somatyczną, dysfunkcje seksualne i zaburzenia jedzenia. Klasyfikacja DSM-IV uznaje za zaburzenia psychosomatyczne choroby, w których czynniki psychologiczne wpływają na stan fizyczny i powodują zmiany morfologiczne lub fizjologiczne w chorym narządzie. Choroby te doprowadzają do „zmian fizycznych, podlegających diagnozie somatycznej” (por. Bilikiewicz, Landowski, Radziwiłłowicz, 2003, s. 61–62; Darżynkiewicz, Gruszczyńska, 2003). Tradycyjna lista siedmiu chorób uznanych za psychosomatyczne (nadciśnienie samoistne, astma, wrzodziejące zapalenie jelit, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, nadczynność tarczycy, atopowe zapalenie skóry i gościec pierwotnie postępujący) nieustannie się powiększa, ponieważ wzrasta coraz bardziej rozumienie roli czynników psychicznych, w tym nagłego i przewlekłego stresu, w zaburzeniach somatycznych (Namysłowska, 2003).
Chojnacka_Zmeczenie - 13 X 2009.16 16
2009-10-15 13:16:45