Podręczniki i poradniki by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

PodrÄ&#x2122;czniki i poradniki Konteksty. Dyskursy. Perspektywy

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.1 1

2011-09-07 10:56:43

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.2 2

2011-09-07 10:56:46

Podręczniki i poradniki Konteksty. Dyskursy. Perspektywy redakcja naukowa Mariola Chomczyńska-Rubacha

Kraków 2011

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.3 3

2011-09-07 10:56:46

Recenzent: dr hab. Lucyna Kopciewicz

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

ISBN 978-83-7587-646-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.4 4

2011-09-07 10:56:46

Spis treści

Mariola Chomczyńska-Rubacha Wstęp ..........................................................................................................

Część pierwsza Ukryty program podręczników Mariola Chomczyńska-Rubacha, Dorota Pankowska Władza, ideologia, socjalizacja. Polityczność podręczników szkolnych ....... 17 Mariola Chomczyńska-Rubacha Podręczniki jako przedmiot badań genderowych (feministycznych) ........... 31 Eva Zamojska Ideologie edukacyjne a konstruowanie podręczników szkolnych ................. 49 Karolina Starego Obraz porządku społecznego i tożsamości obywatelskiej na przykładzie wybranych podręczników wiedzy o społeczeństwie ............. 69 Renata Szczepanik Kształcenie do życia w społeczeństwie demokratycznym ............................ 89

Część druga Ukryty program poradników Edyta Zierkiewicz Poradnik jako podręcznik życia Krótka reﬂeksja na temat historii gatunku ................................................... 109

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.5 5

2011-09-07 10:56:46

Spis treści

Monika Grochalska Związki intymne w teorii socjologicznej i popularnych poradnikach .......... 131 Krzysztof J. Szmidt Twórczość typu fast food – krytyczna analiza poradników rozwoju kreatywności .................................................................................. 145

Część trzecia Przyszłość podręczników Wioletta Kwiatkowska Perspektywy wykorzystania podręcznika elektronicznego w edukacji .......... 165 Joanna Belzyt Osoby niepełnosprawne w sieci Edukacyjna rola Internetu w życiu osób niepełnosprawnych ....................... 183 Anna Kamińska Internet kontra słowo drukowane – przypadek ﬁzyki .................................. 197

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.6 6

2011-09-07 10:56:46

Mariola Chomczyńska-Rubacha

Wstęp

Kształt współczesnych podręczników i poradników stanowi zarówno źródło wiedzy o kondycji dydaktyki, jak i źródło wiedzy o społeczeństwie. Kolejne generacje podręczników i poradników stanowią ilustrację i egzempliﬁkację obowiązujących standardów wiedzy i sposobów jej transmisji oraz pokazują stosowane strategie dyscyplinowania ciał, zachowań i umysłów adresatów. Oglądu podręczników i poradników dokonać można z wielu punktów widzenia. Obok kryteriów merytorycznych, dydaktycznych i edytorskich wskazać można kryteria mniej oczywiste, preferencje światopoglądowe autora, przekonania i normy. Dla pedagogów – obok uobecnianych w podręcznikach i poradnikach teorii wiedzy założeń na temat odbiorców i procesów uczenia się – interesujące są także ukryte przekazy na temat wartości, porządku społecznego, koncepcji człowieka i jego miejsca w świecie. Wizje rzeczywistości i człowieka wytwarzane/podtrzymywane przez współczesne poradniki i podręczniki mają potężną moc socjalizacyjną i edukacyjną. Mogą konserwować autorytarne poglądy, uprzedzenia i stereotypy, ale mogą też dawać impuls do zmiany. Zaangażowanie po stronie podtrzymania status quo lub zmiany pozwala mówić o polityczności/ideologiczności podręczników i poradników. Zdaniem socjologów wiedzy i krytycznych badaczy edukacji, przekaz podręczników i poradników nigdy nie jest neutralny i obiektywny, lecz stanowi narzędzie – zamierzone lub niezamierzone – socjalizowania ludzi do dominujących wzorów stosunków społecznych, w tym relacji między płciami, klasami, rasami, grupami etnicznymi i wyznaniowymi. I właśnie ta ideologiczność podręczników i poradników stanowi główny przedmiot zainteresowania autorów tekstów zgromadzonych w niniejszej książce. Odpowiedź na pytanie o rolę podręczników i poradników w naszym życiu wymaga krytycznego spojrzenia na ich ofertę rynkową. Zacznijmy od oferty współczesnych podręczników. Swoboda wyboru programów i podręczników szkolnych to nowa jakość w zreformowanej szkole. Lista dopuszczonych przez

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.7 7

2011-09-07 10:56:46

M. Chomczyńska-Rubacha. Wstęp

Ministerstwo Edukacji Narodowej podręczników dla wszystkich etapów kształcenia liczy kilkaset zestawów. Jej wielkość wskazuje na to, że w polskim systemie edukacji podręcznik ciągle stanowi podstawowy środek dydaktyczny, którego zawartość i układ decyduje o przebiegu procesu nauczania. Podręcznik nadal cieszy się dużym zaufaniem społecznym. W odróżnieniu od innych źródeł informacji (np. Internetu) uważany jest za źródło rzetelne i pewne. Wiarygodności podręczników służą różnego rodzaju procedury zabezpieczające. Nad podręcznikami pracują eksperci, którzy podlegają ocenie recenzentów-rzeczoznawców. Ponadto przed dopuszczeniem podręcznika do użytku szkolnego badana jest jego zgodność z podstawami programowymi kształcenia, z Konstytucją RP oraz konwencjami ratyﬁkowanymi przez Polskę: Konwencją Praw Człowieka, Konwencją Praw Dziecka, Konwencją w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet. Wszystko to służy zwiększeniu gwarancji, że uczeń zetknie się z wiedzą spełniającą kryteria poprawności naukowej i zgodności wartości z obowiązującymi standardami demokratycznego państwa. Zgodnie z logiką konstrukcji programu szkolnego, kontakt z różnymi przedmiotami czy zajęciami spełnia nie tylko funkcje poznawcze i kształcące, ale również wychowawcze. Podręczniki w wersji jawnej są nośnikiem informacji, wartości i wizji życia cenionych w demokratycznym państwie. Promują otwartość, tolerancję, praworządność i równość. Z jakimi przekazami uczniowie i uczennice stykają się w warstwie ukrytej? Czy podręczniki spełniają swoją misję i stoją na straży równych praw, równych szans i równego traktowania wszystkich uczniów bez względu na pochodzenie, płeć czy wyznanie, przygotowując ich do życia w demokratycznym państwie prawa? Wiadomo, że treści i formy kształcenia szkolnego mogą stanowić zagrożenie dla nabywania kompetencji intelektualnych i obywatelskich wówczas, gdy dogmatyzują myślenie i propagują konformizm wobec narzucanych prawd. Praktyki deprecjonowania w podręcznikach wartości i wkładu różnych podmiotów życia społecznego (np. kobiet, grup mniejszościowych) tworzą warunki do hamowania rozwoju dojrzałości etycznej wychowanków oraz stanowią blokadę dla rozwoju kompetencji krytycznych wobec różnych form przemocy symbolicznej. Szkoła, która wspiera rozwój uczniów jako samodzielnie myślących i społecznie zaangażowanych obywateli państwa demokratycznego, ma za zadanie wyposażyć ich w kompetencje krytycznego czytania nie tylko tekstów podręczników, ale wszelkich tekstów kultury. Takie kompetencje, jak analiza wiarygodności źródeł, odróżnianie faktów od interpretacji, poszukiwanie ukrytych założeń, stereotypów i manipulacji, odkrywanie alternatywnych interpretacji i wyjaśnień, potrzebne są do świadomego korzystania z poradników. Ich różnorodność i dostępność na rynku dowodzi, że istnieje spore zapotrzebowanie na rady, wskazówki i informacje z różnych dziedzin. Dla nas, badaczy edukacji i jej kulturowego kontekstu, kształt współczesnych poradników stanowi źródło wiedzy o społeczeństwie i kondycji jednostki. Pod adresem poradników można postawić analogiczne pytania do tych stawianych pod adresem podręczników: Czego ludzie

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.8 8

2011-09-07 10:56:46

M. Chomczyńska-Rubacha. Wstęp

uczą się z poradników? Jakie wersje rzeczywistości, wartości, koncepcji jednostki i jej ról wytwarzają czy podtrzymują? Poradniki stanowią współcześnie ważne środowisko socjalizacyjne i edukacyjne. Techniki perswazji, którymi posługują się autorzy poradników, mają moc kreowania nowych stylów życia, nowych wzorów i norm społecznych lub utrwalania starego porządku społecznego, nietolerancji, homofobii itp. Szczególnie interesujące jest przyjrzenie się tym poradnikom, które podejmują problematykę pedagogiczno-psychologiczną, np. dotyczą budowania i utrzymywania satysfakcjonujących relacji interpersonalnych w rodzinie, związkach partnerskich i pracy. Inna godna zainteresowania pedagogów grupa poradników dotyczy samopoznania i samorozwoju oraz doskonalenia sprawności poznawczych i twórczych. Można sądzić, że rekonstrukcja i dekonstrukcja głównych dyskursów poradnikowych pozwoli rozpoznać procesy oraz mechanizmy konstruowania tożsamości osobistych i społecznych współczesnych Polek i Polaków. Taka diagnoza presji kulturowych wywieranych przez dyskursy poradnikowe wydaje się cenna dla nauczycieli, jeśli chcą odgrywać wobec uczniów i uczennic rolę przewodników czy tłumaczy współczesnego świata. Kolejną kwestią wartą odnotowania jest fakt, że tradycyjne podręczniki i poradniki stają do rywalizacji ze swoimi nowoczesnymi odpowiednikami: audiobookami, e-bookami, e-podręcznikami, e-poradnikami. Nowoczesne technologie rewolucjonizują tradycyjną dydaktykę, testując nieznane wcześniej modele organizacji procesu kształcenia (e-learning). Sytuacja ta ma daleko idące konsekwencje dla wizji szkoły i roli nauczyciela. Środowisko pedagogów analizuje dydaktyczne, psychologiczne i społeczne skutki wprowadzenia technologii informacyjnej do szkół, wskazując obszary koniecznych badań. Jak można sądzić, e-podręczniki stanowią przestrzeń do tych samych pytań o efektywność dydaktyczną, które formułujemy w odniesieniu do podręczników tradycyjnych. Są to pytania o funkcje informacyjne, transformacyjne, badawcze, samokształceniowe, ćwiczeniowe, kontrolne, oceniające i korektywne e-podręczników. Pojawia się jednak przestrzeń do pytań nowych, i to z wielu dziedzin. Główny obszar czekający na badania to pytania o skutki interakcji między odbiorcami w różnym wieku, o różnych stylach poznawczych i sposobach uczenia się a e-technologią. Można tu postawić następujące pytania: Jakie skutki dla rozwoju społecznego pociągnie za sobą zastąpienie kontaktów face to face kontaktami wirtualnymi? Jak wpłynie to na organizację życia społecznego? Czy dzieci razem z rodzicami pozostaną w domu, kontaktując się ze światem za pomocą sieci i Internetu? Zidentyﬁkowanie wszystkich dyskursów towarzyszących edukacji bazującej na technologii informacyjnej jest niemożliwe. Warto jednak w badaniach weryﬁkować futurystyczne hipotezy, zanim wprowadzi się kontrowersyjne rozwiązania do praktyki edukacyjnej. Te trzy obszary problemowe zdecydowały o strukturze książki, która ma trzy części: Ukryty program podręczników, Ukryty program poradników oraz Przyszłość podręczników.

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.9 9

2011-09-07 10:56:46

M. Chomczyńska-Rubacha. Wstęp

Część pierwszą rozpoczyna tekst Marioli Chomczyńskiej-Rubachy i Doroty Pankowskiej Władza, ideologia, socjalizacja. Polityczność podręczników szkolnych. Autorki traktują podręcznik jako tekst kultury i środek komunikacji społecznej. Lokują się zatem w gronie krytycznych socjologów i socjolożek edukacji odwołujących się do konstruktywizmu społecznego, socjologii wiedzy, a także do pojęcia ukrytego programu. Traktowanie podręczników jako tekstów kultury staje się podstawą do rekonstrukcji i dekonstrukcji obecnych w nich ideologii i wizji świata społecznego. Autorki stawiają pytania o to, jakim i czyim wizjom rzeczywistości podręczniki nadają wymiar uniwersalności. Posługując się przykładami z podręczników, pokazują, jak konstruowana jest tożsamość społeczna adresatów. Identyfikują najczęściej stosowane metody transmisji dominujących ideologii. Krytycznie przyglądają się także indywidualnym i społecznym kosztom narzucania znaczeń, mającym znamiona przemocy symbolicznej. Mariola Chomczyńska-Rubacha, autorka tekstu Podręczniki jako przedmiot badań genderowych (feministycznych), analizuje treści nauczania jako narzędzia odtwarzania nierówności płciowych. Badania polskich i anglojęzycznych podręczników przekonują, że często są one areną patriarchalnej indoktrynacji i nietolerancji wobec różnic. Szkoła odtwarza społeczny system ról płciowych oraz konserwuje stereotypy i uprzedzenia, często nieświadoma tego faktu. Po przedstawieniu feministycznej krytyki wiedzy szkolnej autorka przybliża kluczowe pojęcia związane z rodzajem (płcią społeczno-kulturową) i edukacją. Zrozumieniu mechanizmów podtrzymujących nierówności ze względu na płeć w edukacji służy rozróżnienie między edukacją ślepą na rodzaj (nieświadomą rodzaju), edukacją neutralną rodzajowo i edukacją wrażliwą na rodzaj. Postawieniu diagnozy, z jakim ypem edukacji mamy do czynienia, służą narzędzia (kryteria) analizy rodzajowej. Ich prezentacja wydaje się szczególnie cenna w sytuacji bogatej i zróżnicowanej oferty programów i podręczników na polskim rynku. Eva Zamojska w tekście Ideologie edukacyjne a konstruowanie podręczników szkolnych stawia sobie za cel zidentyfikowanie ideologii edukacyjnych autorów wybranych podręczników do kształcenia literackiego i kulturowego. Pojęcie ideologii edukacyjnej jest pojęciem szerokim i obejmuje zbiór idei oraz przekonań na temat różnorodnych formalnych i nieformalnych aspektów edukacji. Autorka dokonuje zatem redukcji poddanych analizie idei i przekonań do idei podmiotowego, partnerskiego traktowania uczniów. Przedmiotem uwagi czyni kompozycję i strukturę podręczników oraz język, jakim posługują się autorzy i autorki, zwracając się do uczniów i uczennic. Analiza kryteriów doboru tekstów, formy i rodzaju zadań przewidzianych dla uczniów i uczennic, proporcji tekstów do zadań itp. służy zidentyfikowaniu założeń na temat rangi prywatnej, osobistej wiedzy uczniów, ich kompetencji intelektualnych i roli w procesie uczenia się. Analiza stylu i formy komunikacji autorów i autorek podręczników z uczennicami i uczniami pozwala z kolei na rekonstrukcję ich założeń dotyczących pożądanego dystansu społecznego między dorosłym i dzieckiem.

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.10 10

2011-09-07 10:56:46

M. Chomczyńska-Rubacha. Wstęp

Błyskotliwy tekst Karoliny Starego Obraz porządku społecznego i tożsamości obywatelskiej na przykładzie wybranych podręczników wiedzy o społeczeństwie stanowi wnikliwe studium procesu konstruowania tożsamości społecznych i wizji społeczeństwa obywatelskiego na etapie gimnazjum. Autorka dokonuje rekonstrukcji, a właściwie dekonstrukcji obowiązujących wizji porządku społecznego, odnosząc je do wyrażanych explicite ideałów demokratyzacji. Dzięki zastosowaniu metody krytycznej analizy dyskursu (KAD) pokazuje, w jaki sposób edukacja obywatelska może przyczyniać się do legitymizacji nierówności społecznych, wykluczenia i marginalizacji różnych grup społecznych. Kolejny tekst, Kształcenie do życia w społeczeństwie demokratycznym, autorstwa Renaty Szczepanik, rozpatruje zagadnienie przygotowania do życia w społeczeństwie demokratycznym w szerszej, bo szkolnej – a nie tylko podręcznikowej – perspektywie i dlatego stanowi doskonałe uzupełnienie analiz Karoliny Starego. Przedmiotem badań czyni edukację obywatelską i samorząd szkolny jako potencjalny instrument rozwijania reguł demokratycznych. Analizuje wyniesione przez uczniów doświadczenia społeczne i formowane za ich pośrednictwem wartości i postawy. Zakłada, że bezpośrednie doświadczanie reguł demokracji jest niezbędne dla kształtowania postaw obywatelskich, które nie może być zastąpione jedynie przez teoretyczny przekaz reguł i wzorców w ramach przedmiotu „wiedza o społeczeństwie”. Drugą część książki – Ukryty program poradników – rozpoczyna tekst Edyty Zierkiewicz Poradnik jako podręcznik życia. Krótka reﬂeksja na temat historii gatunku. Autorka skupia uwagę na psychologicznych poradnikach samorozwoju. Obok próby typologii obecnych na polskim rynku poradników tego subgatunku przygląda się poradnikom jako tekstom kultury, mającym zdolność podtrzymywania starych, ale i wytwarzania nowych wizji rzeczywistości. Reﬂeksja na temat historii gatunku staje się pretekstem do pokazania zależności między ofertą poradnikową a presjami kulturowymi na pożądany typ człowieka. Tematyka i forma poradników staje się zwierciadłem kondycji człowieka, jego słabości i pragnień. Zainteresowanie poradnikami samorozwoju staje się dla autorki okazją do analizy zjawisk społecznych, które to zainteresowanie generują. Obraz jest wieloznaczny, a kierunek zależności niejednoznaczny. Mamy tu ambiwalencję między wytwarzaniem sztucznych potrzeb przez kulturę medialną i presją na ich natychmiastowe zaspokajanie. Mamy analizy kurczącej się sfery społecznej i marketingowo napędzanego indywidualizmu, a zarazem naiwne przekonanie o omnipotencji jednostki, która może wobec siebie występować w roli terapeuty. Nic dziwnego, że w sytuacji takiego schizofrenicznego rozdwojenia poradniki psychologiczne mogą stać się tytułowymi „podręcznikami życia”. Monika Grochalska jest autorką tekstu Związki intymne w teorii socjologicznej i popularnych poradnikach. Artykuł zawiera analizę zależności między rzeczywistymi, skomplikowanymi przemianami intymności w perspektywie socjologicznej a konstruowaniem wiedzy na temat relacji intymnych w wybranych popularnych

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.11 11

2011-09-07 10:56:46

M. Chomczyńska-Rubacha. Wstęp

poradnikach, powszechnie dostępnych na rynku księgarskim. Autorkę interesują sposoby przedstawiania w nich relacji między kobietami i mężczyznami, sposoby kreowania obrazu ludzkiej intymności i strategie upraszczania tych relacji na potrzeby „skutecznego” doradzania. Tekst Krzysztofa J. Szmidta Twórczość typu fast food – krytyczna analiza poradników rozwoju kreatywności analizuje fenomenem popularności twórczości jako stylu życia w wersji pop. Idea życia twórczego gwarantującego sprawne rozwiązywanie problemów i sukces jest towarem, który dobrze się sprzedaje. Naprzeciw tym potrzebom wychodzą autorzy poradników kreatywności, którzy uwodzą i oszukują czytelników, obiecując im, że twórczość jest łatwo osiągalna i dostępna dla każdego. Autor, sam będąc znawcą w tej dziedzinie, przegląda krytycznie ofertę rynkową skierowaną do masowego czytelnika. Stwierdza, że poradniki kreatywności poza popularyzacją i uprzystępnieniem wiedzy z zakresu psychologii i pedagogiki twórczości oraz propagowaniem postaw twórczych wzmacniają naiwne przekonania odbiorców i podtrzymują złudzenia na temat zdolności twórczych. Zarzut komercjalizacji wiedzy na temat myślenia twórczego zostaje wzmocniony listą grzechów popełnianych przez autorów poradników, którym Szmidt zarzuca nadmierne upraszczanie wiedzy na temat procesu twórczego i metod rozwiązywania problemów, dychotomizowanie twórczości, przesadę itp. Przyszłość podręczników, ostatnią część niniejszej książki, rozpoczyna tekst Wioletty Kwiatkowskiej Perspektywy wykorzystania podręcznika elektronicznego w edukacji. Autorka krytycznie analizuje zagrożenia, szanse i wyzwania, jakie wiążą się z włączeniem do praktyki edukacyjnej książek, podręczników oraz czasopism w formie elektronicznej (audiobooki, e-booki, e-podręczniki, podręczniki przez Internet). Słusznie przekonuje, że nowoczesne technologie wprowadzają nowy wymiar uczenia się i interakcji między uczestnikami procesu edukacji, wymuszając rewizję treści, metod i środków nauczania. Stawia pytania, na które musimy odpowiedzieć, zanim zrewolucjonizujemy proces nauczania. Pytania te pokazują potrzebę badań interdyscyplinarnych z zakresu dydaktyki, teorii wychowania, psychologii i socjologii. A oto niektóre z nich: Jakie są zalety i mankamenty podręcznika elektronicznego? Czy elektroniczne podręczniki są pełnoprawną alternatywą dla ich papierowych odpowiedników? Jakie są kryteria oceny podręczników elektronicznych? Czy nauka opierająca się na podręcznikach elektronicznych jest skuteczna? Czy młode pokolenie ma cyfrową inteligencję predysponującą je do korzystania z elektronicznych i multimedialnych materiałów edukacyjnych? Czy dostęp do elektronicznych podręczników i pomocy naukowych będzie potęgować czy niwelować zjawisko wykluczenia społecznego? Artykuł Joanny Belzyt Osoby niepełnosprawne w sieci. Edukacyjna rola Internetu w życiu osób niepełnosprawnych analizuje perspektywę wykorzystania sieci/ e-podręczników dla przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Autorka przygląda się barierom i możliwościom,

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.12 12

2011-09-07 10:56:47

M. Chomczyńska-Rubacha. Wstęp

jakie niesie technologia informacyjna dla osób niepełnosprawnych i osób starszych. Interesuje ją nie tylko kontekst edukacyjny wykorzystania Internetu, ale również jego rola w rehabilitacji i rewalidacji osób niepełnosprawnych. Tekst Anny Kamińskiej Internet kontra słowo drukowane – przypadek fizyki ma charakter empiryczno-aplikacyjny. Autorka przedstawia badania na temat wykorzystania komputera przez uczniów i uczennice. Z badań tych wynika, że z czterech godzin dziennie spędzanych przy komputerze zaledwie 15–20 minut wiąże się z nauką; ponadto tylko 6% uczniów korzysta sporadycznie z programów multimedialnych dołączonych do podręczników. Niezniechęcona tymi wynikami, Kamińska poddaje krytycznej ocenie wybrane podręczniki do fizyki oraz prezentuje autorski podręcznik i materiały multimedialne, licząc na to, że nowoczesna forma podręcznika i materiałów dydaktycznych do fizyki zwiększy zainteresowanie tym przedmiotem na egzaminie maturalnym. Książka nie obejmuje wszystkich problemów opisujących obecny stan podręczników i poradników. Poza jej zasięgiem pozostaje wiele kwestii, które jednak łatwiej będzie dojrzeć z perspektywy prowadzonych tu analiz. Chcemy zatem sprowokować dyskusję, która – mamy nadzieję – przyniesie nie tylko nową wiedzę na temat roli podręczników i poradników w szeroko rozumianej transmisji kultury, ale także podniesie poziom krytycznej czujności autorów/autorek, wydawców/wydawczyń oraz odbiorców/odbiorczyń. Mariola Chomczyńska-Rubacha

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.13 13

2011-09-07 10:56:47

Chomczynska-Rubacha_Podreczniki.14 14

2011-09-07 10:56:47