Potencjał edukacyjny sportu młodzieżowego a napięcie anomijne i zagrożenia wychowawcze by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Bartłomiej Chrzanowski

Potencjał edukacyjny sportu młodzieżowego a napięcie anomijne i zagrożenia wychowawcze – na przykładzie piłki nożnej

Kraków 2021

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 3

10.11.2021 11:15:18

Recenzenci: prof. dr hab. Józef Lipiec dr hab. Przemysław Piotrowski, prof. UJ Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Mateusz Dembowiak | Depositphotos.com

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN 978-83-8095-987-3 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 4

10.11.2021 11:15:18

Mojej najukochańszej Ani oraz Jadzi i Rurkowi, czyli Mamie i Tacie, którym za rzadko mówię „dziękuję”.

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 5

10.11.2021 11:15:18

Spis treści Wprowadzenie ..................................................................................................... 11 I. Pojęcie sportu. Konteksty pedagogiczne ....................................................... 17 1. Definicje słowa sport w kontekście historycznym ................................... 17 1.1. Sport wyczynowy jako obszar badań empirycznych ......................... 24 2. Edukacyjne właściwości sportu ................................................................. 25 2.1. Grecki model wychowania .................................................................. 32 2.2. Rzymski model wychowania .............................................................. 35 2.3. Edukacja sportowo-olimpijska ........................................................... 36 2.4. Edukacja sportowo-merkantylna ....................................................... 41 2.5. Formy edukacji sportowej .................................................................. 49 II. Wybrane teorie anomii ................................................................................... 53 1. Sport wyczynowy i formy edukacji sportowej w kontekście wybranych teorii anomii ..................................................... 53 2. Teoria anomii w ujęciu R. Mertona ........................................................... 53 2.1. Konformistyczny typ adaptacji w sporcie ......................................... 59 2.2. Innowacyjny typ adaptacji w sporcie ................................................. 59 2.3. Style adaptacji współczesnych sportowców wyczynowych w kontekście teorii anomii R. Mertona – badania pilotażowe ......... 62 3. Teoria napięcia R. Agnew ........................................................................... 64 4. Teoria anomii instytucjonalnej S. Messnera i R. Rosenfelda ................... 72 5. Oczekiwania społeczne względem aktywnej sportowo młodzieży .......... 77 5.1. Oczekiwania społeczne rówieśników względem zawodnika ............ 79 5.2. Rola rodziców i szkoły w karierze zawodnika ................................... 82 5.3. Presja wyniku ze strony środowiska kibicowskiego .......................... 85 5.4. Zawodnik wobec postępującej komercjalizacji sportu i presji mediów .................................................................................... 86 5.5. Komunikaty formułowane przez sędziego wobec zawodnika .......... 90 5.6. Zjawisko merkantylizacji w kontekście współczesnych wymagań względem zawodnika .......................................................................... 94

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 7

10.11.2021 11:15:18

Spis treści

5.7. Rola olimpijskiej narracji w procesie kształtowania kariery zawodnika ........................................................................... 96 5.8. Rola przepisów gry w procesie kształtowania aprobowanych społecznie zachowań ............................................. 99 5.9. Trener a formy edukacji sportowej ................................................ 101 III. Fenomen sportu w pedagogice resocjalizacyjnej ....................................... 107 1. Sport jako forma resocjalizacji młodzieży w perspektywie historycznej .................................................................. 107 1.1. Poglądy instynktywistów na proces resocjalizacji ......................... 109 2. Sport w kulturotechnicznych oddziaływaniach resocjalizacyjnych C. Czapowa i S. Jedlewskiego .................................. 112 3. Metoda Resocjalizacji przez Sport (MRS) M. Konopczyńskiego .......... 113 4. Sport w oddziaływaniach penitencjarnych ........................................... 116 5. Aktywność sportowa młodzieży a przestępczość ................................. 121 IV. Metodologia badań własnych ..................................................................... 129 1. Cel, przedmiot i zakres badań ................................................................ 130 2. Zmienne i wskaźniki .............................................................................. 132 3. Problemy badawcze ................................................................................ 134 4. Metoda, technika i narzędzia badań ...................................................... 135 5. Charakterystyka osób badanych ............................................................ 139 6. Miejsce i czas realizacji badań ................................................................ 141 V. Wyniki ......................................................................................................... 143 1. Uwarunkowania napięcia anomijnego u aktywnej sportowo młodzieży ............................................................ 143 2. Poziom napięcia anomijnego towarzyszący aktywnej sportowo młodzieży ............................................................... 147 3. Sposoby radzenia sobie z napięciem anomijnym u młodzieży uprawiającej sport ............................................................. 149 4. Zagrożenia wychowawcze edukacji sportowej ...................................... 151 5. Potencjał edukacyjny sportu a zagrożenia wychowawcze edukacji sportowej .................................................................................. 153 VI. Wnioski i podsumowanie ........................................................................... 159

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 8

10.11.2021 11:15:18

Spis treści

Aneks ................................................................................................................. 171 Skala Poczucia Alienacji: Poczucie Anomii-Ładu Społecznego ................... 173 Kwestionariusz Poczucia Napięcia i Czynników Ograniczających ............. 174 Kwestionariusz Stylów Adaptacji Sportowca .............................................. 178 Program oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych dla aktywnej sportowo młodzieży ................................................................ 181 Dekalog rodzica/opiekuna prawnego .......................................................... 188 Bibliografia ........................................................................................................ 189

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 9

10.11.2021 11:15:18

Wprowadzenie Jeśli sport jest częścią realnego świata, to wśród osób go uprawiających znajdują się zarówno te z dobrymi, jak i złymi intencjami. Tak podpowiada zdrowy rozsądek. A jeżeli tak jest, to do sportu mogą przeniknąć – oprócz elementów wychowawczo pożądanych – takie zjawiska, jak: agresja, przemoc i relatywizm. Dlatego wychowawca, zamierzający skorzystać ze sportu jako narzędzia w procesie wychowania, zobligowany jest do wnikliwego zbadania, na ile może on mu w tym procesie pomóc, a na ile zaszkodzić. Tak podpowiada instynkt badawczy. O tym właśnie – o potencjale tkwiącym w sporcie i o zagrożeniach, jakie może ze sobą nieść – jest ta książka. Sport stał się fenomenem na skalę globalną1, a według aktualnych badań w Unii Europejskiej ponad 40% osób uprawia sport minimum raz w tygodniu2. Dostrzeżono nawet zależność pomiędzy częstotliwością podejmowania aktywności sportowej (w charakterze masowym) a poziomem rozwoju cywilizacyjnego danego społeczeństwa – w literaturze przedmiotu określono to mianem renesansu cielesności. Obecnie brak podejmowania aktywności sportowej traktowany jest jako czynnik ryzyka, który w przyszłości prowadzić może do otyłości, cukrzycy, nowotworów i wielu innych schorzeń powstałych w wyniku niezdrowego stylu życia3. Choroby te wciąż dotykają człowieka, bo choć sport – jak dowodzą badania – w Europie uprawiany jest chętnie, to częstotliwość ćwiczeń wciąż uznać należy za wysoce niewystarczającą4 . Wyniki warto odnieść do badań CBOS. W 2018 roku ponad 60% spośród ankietowanych Polaków zadeklarowało fakt uprawiania sportu w minionym roku. Główną motywacją do podejmowania aktywności sportowej okazało się dbanie o zdrowie (69%), a także chęć odczuwania przyjemności (55%) i utrzymania 1 R.M. Hulteen et al., Global participation in sport and leisure-time physical activities. A systematic review and meta-analysis, „Preventive Medicine” 2017, 95, s. 14–25. 2 Sport statistics, Compact Guides EUROSTAT, European Union, Luxemburg 2017, s. 11. 3 The health benefits of sport and physical activity, https://www.sportanddev.org/en/learn-more/ health/health-benefits-sport-and-physical-activity [dostęp: 10.10.2016]. 4 Sport and physical activity, TNS Opinion & Social at the request of the Directorate-General for Education and Culture, 2014 [dostęp: 20.08.2017]; Poziom aktywności fizycznej Polaków 2016, Ministerstwo Sportu i Turystyki, 2016.

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 11

10.11.2021 11:15:18

Wprowadzenie

formy (44%)5. Z kolei w badaniach GUS z 2016 roku znacznie mniej, bo niecała połowa Polaków (46%) podejmowała zajęcia sportowo-rekreacyjne. Autorzy raportu dostrzegli wprawdzie poprawę względem badań z 2012 roku, ale wciąż wydaje się, że liczba ta mogłaby być większa. Do optymistycznego spojrzenia na przyszłość skłania fakt, że zaobserwowano wyraźną poprawę u młodych ludzi – blisko 75% (w roku 2012 – 69%) brało udział w zajęciach sportowo-rekreacyjnych, a 50% robiło to często (w 2012 – 41%). Grupą wiekową uczestniczącą regularnie w zajęciach sportowych lub rekreacji ruchowej okazała się młodzież w wieku 10–14 lat – było to aż 60% (w 2012 roku – 51%)6. Wyniki te skłaniają do próby scharakteryzowania aktywności sportowej podejmowanej przez młodzież7. Szczególną uwagę należy zwrócić na zmiany zachodzące w okresie wczesnej adolescencji. Wzmożony rozwój odnotowywany jest nie tylko w wymiarze fizycznym, ale również psychicznym i społecznym. Dorastająca do pełnienia społecznych ról młodzież poznaje powszechnie aprobowany system norm i wartości. W procesie jego internalizacji pomocne może okazać się wykorzystanie zajęć sportowych – o zasadności respektowania wcześniej ustalonych zasad przypominają przepisy oraz dbający o ich przestrzeganie sędzia. Zastosowanie aktywności sportowej jako narzędzia socjalizacyjnego wydaje się więc uzasadnione. Miejscem, w którym młodzież najpowszechniej uprawia sport, jest szkoła8. W trakcie wychowania fizycznego realizowane są tam zajęcia sportowo-rekreacyjne. W świetle obowiązującej ustawy wychowanie fizyczne należy traktować jako „proces kształtujący harmonijny rozwój psychofizyczny dzieci i młodzieży”9 – jego program skoncentrowany jest na wypracowaniu wszechstronnego rozwoju jednostki. Oznacza to, że oprócz kształtowania prozdrowotnego stylu życia, uczeń poznaje również zasadność respektowania wcześniej ustalonych zasad. Wychowanie fizyczne wykorzystuje więc potencjał edukacyjny sportu. Tyle że aktywności sportowej młodzieży nie sposób sprowadzić tylko do organizowanych przez szkołę zajęć wychowania fizycznego. 5 Aktywność fizyczna Polaków, CBOS, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2018. 6 Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2016 r., GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa 2016, s. 65. 7 Aktualne wyniki GUS warto odnieść do alarmujących danych z raportu Health Behaviour in School-aged Children, gdzie aktywność sportowa młodzieży z lat 2002–2010 nie wynosiła nawet średniej 40 przebadanych krajów, patrz: J. Mazur, Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna młodzieży w świetle badań HBSC, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2010. 8 J. Mazur et al., Aktywność fizyczna młodzieży szkolnej w wieku 9–17 lat, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013, s. 8. 9 Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej (tekst jednolity: Dz.U. Nr 25, poz. 113 ze zm.).

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 12

10.11.2021 11:15:18

Wprowadzenie

Dla niektórych sport staje się ambitnym pomysłem na karierę zawodową. Wówczas, aby pomysł ten wprowadzić w życie, konieczne jest rozpoczęcie systematycznych treningów w klubach sportowych. Pojawia się etap selekcji – czasami nadaje to toczącej się rywalizacji wymiar wręcz elitarny. I, jak się okazuje, potrzeba nie lada predyspozycji, aby móc w tym uczestniczyć. Bo w klubie sportowym, w przeciwieństwie do lekcji wychowania fizycznego, przestaje się liczyć tylko uczestnictwo. Całość działań zostaje nakierowana na osiągnięcie jak najlepszych wyników. Stają się one celem na tyle pożądanym, że czasem wręcz przysłania on prowadzące doń środki. Dlatego też, aby scharakteryzować młodzież uprawiającą sport, skoncentrowano się na dwóch formach podejmowanej przez nich aktywności sportowej, tj. rekreacyjnej i wyczynowej. Sport rekreacyjny (a właściwie rekreację ruchową, tyle że uprawianą w ramach dyscypliny sportu) rozumieć należy jako „formę aktywności fizycznej, podejmowaną dla wypoczynku i odnowy sił psychofizycznych”10. W praktyce występuje on jako element zajęć z wychowania fizycznego opracowanych i realizowanych przez polskie szkolnictwo. Sport rekreacyjny może być również uprawiany przez młodzież w formie sporadycznie podejmowanej aktywności pozalekcyjnej, nierealizowanej jednak na terenie młodzieżowego klubu sportowego i/lub pod okiem trenera (nie zawsze będącego nauczycielem wychowania fizycznego). Z kolei za sport wyczynowy uznano „formę działalności człowieka podejmowaną dobrowolnie, w drodze rywalizacji, dla uzyskania maksymalnych wyników sportowych”11. Osoby uprawiające sport wyczynowo zrzeszone są w klubach i startują w oficjalnych, przekładających się na ranking danej dyscypliny sportu, rozgrywkach. Uprawiającą sport wyczynowy młodzież spotkać można również w szkołach mistrzostwa sportowego (gdzie uczniowie, aby się uczyć, muszą trenować w klubie). Uwarunkowania towarzyszące podejmowaniu aktywności sportowej przez tę grupę osób zdecydowano się objąć szczególną uwagą badawczą. Trenująca w sportowych klubach młodzież wizję sportu szkolnego konfrontuje z wizją sportu wyczynowego. Czasami może zostać przez nich zauważona nieprzystawalność treści zawartych w programie wychowania fizycznego bądź innych zajęciach lekcyjnych do realiów towarzyszących rozgrywkom młodzieżowych klubów sportowych. W efekcie powszechnie akceptowany przez społeczeństwo zbiór norm obowiązujących uczestników rozgrywek sprawia wrażenie zupełnie oderwanego od wymogów sportu wyczynowego, gdzie dobry wynik potrafi całkowicie przesłonić prowadzące doń środki. Okoliczności te zaczynają generować u trenującej w klubach sportowych młodzieży poczucie napięcia 10 Tamże. 11 Tamże.

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 13

10.11.2021 11:15:18

Wprowadzenie

anomijnego. A znanym z teorii anomii R. Mertona sposobem redukcji tegoż napięcia jest realizowanie innowacyjnego, a nie konformistycznego stylu adaptacji u młodych sportowców, co może zaburzać proces socjalizacji. Skłania to do ponownej refleksji nad uwarunkowaniami towarzyszącymi podejmowaniu aktywności sportowej. Uchwycenie przyczyn pozwoli na scharakteryzowanie społeczno-systemowych uwarunkowań budujących napięcie anomijne. Analiza skutków tegoż napięcia powinna dodatkowo ujawnić, w jaki sposób jednostka uprawiająca sport wyczynowy radzi sobie z jego redukowaniem, tj. jaki przyjmuje styl adaptacji. Nie zawsze będzie on zgodny z powszechnie akceptowanym, konformistycznym sposobem funkcjonowania. Czasami, poddając się presji osiągnięcia wyniku za wszelką cenę, młodzież sięgnie po zezwalający na naruszanie społecznie aprobowanych norm innowacyjny styl adaptacji. Realizowanie przez młodego sportowca nonkonformistycznej strategii uznać należy za przejaw obecnych w sporcie przejawów zagrożeń wychowawczych, które – obok potencjałów edukacyjnych – towarzyszą osobom trenującym w klubach sportowych. Rozważania oparto o dokonania czołowych twórców teorii anomii. Wykorzystanie teorii anomii R. Mertona zapewnić ma zarówno modelowe przedstawienie czynników generujących poczucie anomii, jak i wynikających z niej następstw – tj. stylów adaptacji. Wprowadzenie do rozważań instytucjonalnej teorii anomii pozwala na dychotomiczny podział aktywnej sportowo młodzieży na osoby uprawiające sport rekreacyjnie oraz osoby uprawiające sport wyczynowo – czynnikiem różnicującym style adaptacji jest przynależność do młodzieżowego klubu sportowego i wynikające z niej zobowiązania. O uwzględnieniu dorobku R. Agnew (teoria napięcia) zadecydowała próba przybliżenia doświadczeń oraz czynników ograniczających, które – generując u jednostki napięcie anomijne – traktować należy jako predyktor innowacyjnego stylu adaptacji. Podsumowując, problematyka opracowania koncentruje się na próbie scharakteryzowania uwarunkowań napięcia anomijnego u aktywnej sportowo młodzieży, jego poziomu oraz stylów adaptacji, jakimi jest ono redukowane. Ponadto zdecydowano się ustalić, jakie zagrożenia wychowawcze niesie edukacja sportowa oraz na ile potencjał edukacyjny sportu może przyczynić się do obniżenia zagrożeń wychowawczych edukacji sportowej. Rozwiązanie powyższych problemów pozwoli na wychwycenie i zneutralizowanie czynników determinujących napięcie anomijne u aktywnej sportowo młodzieży. Dzięki temu – nawet w tak specyficznej przestrzeni, jaką jest sport wyczynowy – zostanie zwiększony potencjał edukacyjny sportu. Całość podjętych działań, obok wyżej zaznaczonych celów teoretycznych, umożliwić ma podjęcie optymalnych rozwiązań pedagogicznych. Zaliczyć doń należy wypracowanie skutecznych strategii profilaktycznych, których odbiorcami będą

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 14

10.11.2021 11:15:18

Wprowadzenie

rodzice, pedagodzy, trenerzy, sportowi działacze oraz (przede wszystkim) młodzi sportowcy. To wszystko powinno wymiernie poprawić proces oddziaływań wychowawczych realizowanych przez sport. Poniższe rozważania mają również pomóc w wyjaśnieniu trudności wynikających z oddziaływań resocjalizacyjnych opartych na podejmowaniu aktywności sportowej. Zwrócenie uwagi na problemy normatywne występujące we współczesnym sporcie oraz odmienny system wartości osób niedostosowanych społecznie ma w sposób szczególny uwrażliwić na konieczność ciągłego monitorowania procesu korekcyjnego. Nie można traktować sportu w sposób bezrefleksyjny, jako gwarantowanej recepty na resocjalizacyjny sukces. Aby sukces ten nastąpił, koniecznością staje się zapewnienie odpowiednich warunków do uprawiania sportu oraz wykreowanie wokół niego walorów bezsprzecznie uderzających w system norm dewiacyjnych. Książka składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym podjęta została problematyka definicji sportu oraz jego edukacyjnych właściwości. W rozdziale drugim przybliżono teorie anomii, na których zdecydowano się oprzeć poniższe rozważania, tj. teorię anomii R. Mertona, teorię napięcia R. Agnew oraz instytucjonalną teorię anomii S. Messnera i R. Rosenfelda. W rozdziale tym przedstawiono też uwarunkowania generujące napięcia anomijne u aktywnej sportowo młodzieży. W trzecim rozdziale autor, opisując fenomen sportu w kontekście pedagogiki resocjalizacyjnej, uzasadnił konieczność przeprowadzenia badań empirycznych. W rozdziale czwartym zaprezentowano metodologiczne podstawy badań własnych. Przedstawiono problem badawczy, a także zmienne uznane – na podstawie literatury przedmiotu – za istotne dla wyjaśnienia uwarunkowań generujących napięcie anomijne oraz wynikające z tego style adaptacji u aktywnej sportowo młodzieży. Wyniki empirycznej weryfikacji zaprezentowanego tam modelu teoretycznego umieszczono w rozdziale piątym. Rozdział szósty zawiera wnioski wynikające z analizy materiału empirycznego.

Chrzanowski_Potencjal edukacyjny.indb 15

10.11.2021 11:15:18