kierunki rozwoju
PEDAGOGIKI SPECJALNEJ
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 1
24.06.2013 12:14
Horyzonty Pedagogiczne tom 1
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 2
24.06.2013 12:14
kierunki rozwoju
PEDAGOGIKI SPECJALNEJ redakcja naukowa Katarzyna Ćwirynkało Czesław Kosakowski Agnieszka Żywanowska
Kraków 2013
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 3
24.06.2013 12:14
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent: dr hab. Zdzisław Kazanowski
Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © Blanca Pennesi | Depositphotos.com
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ISBN 978-83-7850-152-7
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 4
24.06.2013 12:14
Spis treści
Wprowadzenie ......................................................................................................
7
Część I
Z teorii pedagogiki specjalnej Zagadnienia terminologiczne i kierunki rozwoju Katarzyna Parys, Sławomir Olszewski Przeobrażenia terminologiczne w pedagogice specjalnej. Jaka pedagogika? ..... 15 Katarzyna Ćwirynkało, Agnieszka Żyta Nowe tendencje i kierunki rozwoju pedagogiki osób z niepełnosprawnością intelektualną – zmiany paradygmatów ................................................................ 29 Grażyna Gunia Ustawa o języku migowym – implikacje dla surdopedagogiki ............................. 41 Marzenna Zaorska Dlaczego dziecko ze sprzężoną niepełnosprawnością sensoryczną oraz sprzężoną niepełnosprawnością intelektualną (nie) może być autystyczne? .................................................................................................... 53 Część II
Z praktyki subdyscyplin pedagogiki specjalnej Katarzyna Ćwirynkało, Agnieszka Żyta Czy praktyka pedagogiczna dotrzymuje kroku zmianom w teorii pedagogiki osób z niepełnosprawnością intelektualną? ........................................................ 75 Bernadeta Szczupał Architektoniczne i urbanistyczne działania w kontekście potrzeb osób z niepełnosprawnością ruchową – dylematy legislacyjne .................................... 91 Iwona Jagoszewska Przygotowanie nauczycieli szkół masowych do pracy z dziećmi z uszkodzonym słuchem ....................................................................................... 107
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 5
24.06.2013 12:14
6
Spis treści
Monika Włodarczyk-Dudka Interakcja uczeń – pies w edukacji i rehabilitacji Empiryczna analiza poglądów przyszłych pedagogów specjalnych na wykorzystanie zwierząt w pracy z osobami z niepełnosprawnością .............. 127 Aneta Mróz Formy aktywizacji osób niepełnosprawnych intelektualnie mieszkających w Domu Pomocy Społecznej im. bł. Jana Pawła II w Krasnymstawie ................ 141 Część III
Podmiot pedagogiki specjalnej Aniela Korzon Ewolucja stosunku rodziców do dziecka niepełnosprawnego ............................. 149 Beata Cytowska Wydarzenia i osoby znaczące w biografii jako źródło samoświadomości osób z niepełnosprawnością intelektualną .......................................................... 157 Irena Ramik-Mażewska Wybrane obszary samooceny dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną w integracyjnym systemie edukacji ............................................... 179 Agnieszka Żywanowska Niepełnosprawność intelektualna w obszarze wybranych mechanizmów stygmatyzacji społecznej ....................................................................................... 197 Barbara Winczura Kompetencja emocjonalna dzieci z autyzmem .................................................... 209 Joanna Żeromska-Charlińska Obawa czy niebyt? Dysonans relacji w terminalnym okresie choroby ............... 227 Hanna Szczerbicz Odpowiedzialne ojcostwo – samotne wychowywanie dziecka z niepełnosprawnością .......................................................................................... 245 Katarzyna Plutecka Rola ojca w rehabilitacji dziecka niesłyszącego z implantem ślimakowym ........ 265 Bożena Sidor-Piekarska Funkcjonowanie społeczne dzieci z trudnościami w rozwoju w percepcji ich rodziców ........................................................................................ 277 Małgorzata Obara-Gołębiowska Walka z otyłością jako problem psychospołeczny XXI wieku Wpływ implementacji intencji celu na samoregulację odżywiania się ................ 299
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 6
24.06.2013 12:14
Wprowadzenie
Niniejsza książka rozpoczyna nowy cykl zbiorowych publikacji przygotowywanych w Katedrze Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, zatytułowany „Horyzonty Pedagogiczne”. Jest to początek trzeciej już serii prac naukowych, po „Dyskursach Pedagogiki Specjalnej”1 i „Heurystycznym Wymiarze Ludzkiej Egzystencji”2. „Horyzonty Pedagogiczne” będą stanowić 1
2
W serii „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” opublikowano do tej pory 10 tomów, przy czym tom 9 przygotowany został na Uniwersytecie Gdańskim, który cykl planuje kontynuować. Pierwsza praca zbiorowa z tej serii, wydana w 2002 roku, to: E. Górniewicz, A. Krause (red.) (2002), Od tradycjonalizmu do ponowoczesności, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, Olsztyn: Wyd. UWM. W kolejnych latach ukazały się: E. Górniewicz, A. Krause (red.) (2003), Konteksty teoretyczne, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej”, Olsztyn: Wyd. UWM; C. Kosakowski, A. Krause (red.) (2004), Rehabilitacja, opieka i edukacja specjalna w perspektywie zmiany, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 3, Olsztyn: Wyd. UWM; C. Kosakowski, A. Krause (red.) (2005), Normalizacja środowisk życia osób niepełnosprawnych, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 4, Olsztyn: Wyd. UWM; C. Kosakowski, A. Krause, S. Przybyliński (red.) (2006), Pomiędzy teorią a praktyką, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 5, Olsztyn: Wyd. UWM; C. Kosakowski, A. Krause, A. Żyta (red.) (2007), Osoba z niepełnosprawnością w systemie rehabilitacji, edukacji i wsparcia społecznego, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 6, Olsztyn: Wyd. UWM; U. Bartnikowska, C. Kosakowski, A. Krause (red.) (2008), Współczesne problemy pedagogiki specjalnej, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 7, Olsztyn: Wyd. UWM; C. Kosakowski, A. Krause, M. Wójcik (red.) (2009), Relacje i doświadczenia społeczne osób z niepełnosprawnością, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 8, Toruń – Olsztyn: Akapit; A. Krause, K. Materny, J. Rzeźnicka-Krupa (red.) (2010), Życie z niepełnosprawnością – wyzwania edukacyjne, rehabilitacyjne i normalizacyjne, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 9, Gdańsk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego oraz B. Antoszewska, C. Kosakowski (red.) (2011), Uwarunkowania i kierunki rozwoju pedagogiki specjalnej, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 10, Toruń: Wyd. Adam Marszałek. W cyklu „Heurystyczny Wymiar Ludzkiej Egzystencji” wydano do tej pory pięć prac zbiorowych przygotowywanych pod redakcją pracowników Katedry Pedagogiki Specjalnej UWM: A. Żyta (red.) (2010), Rodzina osób z niepełnosprawnością intelektualną wobec wyzwań współczesności, Toruń: Akapit; S. Przybyliński (red.) (2010), Niebanalny wymiar resocjalizacji penitencjarnej, Toruń: Akapit; M. Wójcik (red.) (2010), Edukacja i rehabilitacja osób z wadą słuchu – wyzwania współczesności, Toruń: Akapit; B. Antoszewska (red.) (2011), Dziecko przewlekle chore – problemy medyczne, psychologiczne i pedagogiczne, Toruń: Akapit; K. Ćwirynkało (red.) (2011), Wychowanie w edukacji specjalnej osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną, Toruń: Akapit.
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 7
24.06.2013 12:14
8
Wprowadzenie
cykl podejmujący problemy z różnych obszarów pedagogiki specjalnej oraz dyscyplin pokrewnych. Oddawana w ręce Czytelnika publikacja zawiera teksty dotyczące zarówno teorii, jak i praktyki pedagogiki specjalnej, a także podmiotu tej dziedziny nauki, którego rozumienie obecnie ulega rozszerzeniu (odnosi się do osób w każdym wieku i z różnego rodzaju odstępstwami od normy in minus oraz in plus). Pedagogika specjalna ma wymiar teoretyczny oraz praktyczny (Doroszewska 1989; Baranowicz 2011; Parys 2011). Teoretyczna pedagogika specjalna, jak pisze Janina Doroszewska (1989, s. 122), tworzy podstawy teoretyczne i dyrektywy praktyczne do pracy z osobami z odchyleniami od normy. Bazuje przy tym na prawach ustalonych przez badania własne oraz inne nauki ukierunkowane na naprawę psychospołecznych uszkodzeń człowieka (np. patosocjologię, psychologię kliniczną, psychopatologię, patologię ogólną, neurologię, psychiatrię, medycynę), a także nauki nieukierunkowane (np. socjologię, ekonomię, anatomię). Z kolei pedagogika specjalna usługowa, stwierdza dalej Doroszewska (1989), należy do dyscyplin praktycznych wdrożeniowych, które bezpośrednio służą osobom z niepełnosprawnością oraz są podstawą teorii w pracach weryfikacyjnych empirycznych. Uzyskane – przez działanie praktyczne – dane empiryczne są podstawą do weryfikacji uogólnionych tez pedagogiki specjalnej teoretycznej i innych nauk ukierunkowanych, a także dostarczają materiału do badań podstawowych. Przenoszenie teorii pedagogicznej do praktyki, jak pisze Czesław Kosakowski (2002), jest sprawdzianem jej wartości. Wiedza formułowana na gruncie pedagogiki specjalnej oraz innych nauk teoretycznych ukierunkowanych i nieukierunkowanych, a także nauk wdrożeniowych, zauważa Kosakowski (2007), stanowi podbudowę poznania zjawiska niepełnosprawności, konstruowania koncepcji w zakresie rehabilitacji oraz stanowienia form i metod w edukacji. Między teorią a praktyką zachodzi wzajemne oddziaływanie. Z jednej strony teoria kształtuje rzeczywistość społeczną przez wyznaczanie nowych paradygmatów, celów, wypracowywanie nowych koncepcji, modeli czy posługiwanie się określoną terminologią; z drugiej – można obserwować wpływ praktyki na ewolucję teorii. Nie ma przy tym całkowitej harmonii między teorią a praktyką. Obecnie można się spotkać ze stanowiskiem, że praktyka pedagogiki specjalnej, pomimo tego, że ma znacznie dłuższą historię niż teoria, jest przez teorię wyprzedzana. Powodem rozdźwięku, zauważa Katarzyna Parys (2011), może być niezrozumienie teoretycznych koncepcji w momencie ich pojawiania się – wyprzedzają one swój czas. Według Amadeusza Krause (2009) przyczyn napotykanego w praktyce oporu wobec potrzebnych zmian można się doszukiwać w braku gotowości i kompetencji pedagogów praktyków oraz zdolności systemu instytucjonalnego do odpowiednich przeobrażeń. Kierunki rozwoju pedagogiki specjalnej zarówno w obrębie teorii, jak i praktyki związane są z uzgodnieniami szczegółowymi wynikającymi z przyjętego paradygmatu. Jak wskazuje Amadeusz Krause (2010), są one nierównomiernie rozproszone w teorii i praktyce pedagogicznej. W pewnych obszarach, np. dydak-
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 8
24.06.2013 12:14
9
Wprowadzenie
tycznych, metodycznych, instytucjonalnych i organizacyjnych, pozostałości tradycyjnych form pracy i opieki nad osobą niepełnosprawną nadal odgrywają rolę dominującą. Przewagę paradygmatu humanistycznego widać natomiast w teorii pedagogiki specjalnej, filozoficznych podstawach tej dyscypliny. Jego źródeł można się doszukać między innymi już w koncepcji Marii Grzegorzewskiej, uznawanej za twórczynię polskiej pedagogiki specjalnej. Aktualna wciąż maksyma Grzegorzewskiej „Nie ma kaleki, jest człowiek” podkreśla podmiotowość jednostki z niepełnosprawnością, akcentując przede wszystkim jej człowieczeństwo, a nie występujące odchylenia od normy. Poglądy autorki wyprzedzały swój czas, przez co nie znalazły pełnego odzwierciedlenia w praktyce pedagogicznej. Obecnie Krause (2010, s. 211) podkreśla „nową jakość, skok w rozwoju naukowym, teoretyczne przeobrażenie i dominację nowego spojrzenia w połączeniu z dezaktualizacją poglądów i modeli ustępujących”, określając to jako „rewolucję paradygmatyczną”. Rozważania podjęte w książce zmierzają do znalezienia odpowiedzi na pytanie o kierunki rozwoju pedagogiki specjalnej. Zarówno na gruncie teorii, jak i praktyki pedagogiki specjalnej nie da się ich przeanalizować bez uwzględnienia zmian, jakie zaszły w jej pojęciowości, kierunkach oddziaływań rehabilitacyjnych czy integracyjnych po 1989 roku. Otwarcie się na świat stało się pewnym katalizatorem przemian i upowszechniania idei integracyjnych w kształceniu oraz bytowaniu osób z niepełnosprawnością i pełnosprawnych (Kosakowski 2007, s. 43–44). Działania segregacyjne zastąpiono polityką integracyjną, wyrównywaniem szans, walką o godność, prawa i normalizację środowisk życia osób niepełnosprawnych. Do konsekwencji tych przeobrażeń dla funkcjonowania osób z niepełnosprawnością można zaliczyć między innymi: zmianę stosunku do niepełnosprawnych i wyobrażeń o samej niepełnosprawności, postrzeganie jednostki jako autonomicznego podmiotu, pluralizm zachowań i wyborów, prawo do godności i inności. Są to pozytywne przeobrażenia, jakie możemy obserwować w społeczeństwie polskim w stosunku do osób niepełnosprawnych. Przyjęcie standardów Unii Europejskiej w zakresie prawa, opieki, wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym było kluczowym momentem, w którym na drodze ustawodawczej i instytucjonalnej doszło do pozytywnych zmian na rzecz tych osób. Zdaniem Władysława Dykcika (2002, s. 35–36) pedagogika specjalna zmierza w kierunku opcji humanistycznych, w których niezbędne są poszukiwania nowych możliwości każdego człowieka, ku opcji postulującej autonomię i tworzenie warunków do samorealizacji człowieka z niepełnosprawnością, przy jednoczesnym przeciwstawianiu się „urabianiu” jego osobowości czy przedmiotowemu traktowaniu. Tak zorientowana pedagogika specjalna to pedagogika emancypacyjna i integracyjna zarazem, dążąca do czynnego, interakcyjnego współudziału i tworzenia doświadczania społecznego zgodnego z zainteresowaniami i potrzebami człowieka niepełnosprawnego. Współczesna pedagogika specjalna odwołuje się do ogólnoludzkich wartości i celów oraz poszukuje niestygmatyzującego języka i technologii upodmiotawiających osoby pozostające w kręgu jej zainteresowań.
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 9
24.06.2013 12:14
10
Wprowadzenie
Odnosząc się do przemian, jakie się dokonały i dokonują w pedagogice specjalnej, można mówić nie tylko o pewnych zmianach, ale także o byciu w drodze. Pomimo postulatów postmodernistów i demokratycznej zmiany pozostają wątpliwość i pytanie, czy faktycznie jesteśmy gotowi radzić sobie z przeobrażeniami społecznymi i ze zjawiskiem niepełnosprawności, czy tylko powierzchownie tolerować odmienność. Osoba niepełnosprawna odbiega od społecznie pojętych kategorii piękna, mądrości czy sprawności. Zatem, w społecznym odbiorze, jest uosobieniem „różnicy”, „inności”, „obcości”. Owa „różnica” z jednej strony daje szansę do określenia tożsamości, ale z drugiej strony może powodować segregację i odrzucenie. Na część pierwszą opracowania składają się teksty dotyczące prowadzonych w pedagogice specjalnej rozważań na temat przeobrażeń i uściśleń terminologicznych (Marzenna Zaorska, Katarzyna Parys, Sławomir Olszewski) oraz paradygmatycznych (Katarzyna Ćwirynkało, Agnieszka Żyta). Zaprezentowane są w niej także kierunki rozwoju dwóch szczegółowych subdyscyplin pedagogiki specjalnej: surdopedagogiki (Grażyna Gunia) i pedagogiki osób z niepełnosprawnością intelektualną (Katarzyna Ćwirynkało, Agnieszka Żyta). W części drugiej znalazły się analizy rzeczywistości społecznej. Opracowania te mieszczą się w zakresie subdyscyplin pedagogiki specjalnej: pedagogiki osób z niepełnosprawnością ruchową, intelektualną i surdopedagogiki. Dotyczą różnych obszarów praktyki pedagogicznej, m.in. rozwiązań legislacyjnych (Bernadeta Szczupał), oceny takich sfer działalności, jak edukacja, rehabilitacja (Iwona Jagoszewska, Monika Włodarczyk-Dudka, Katarzyna Ćwirynkało, Agnieszka Żyta), opieka, wsparcie (Aneta Mróz), zatrudnienie i mieszkalnictwo (Katarzyna Ćwirynkało, Agnieszka Żyta) osób z niepełnosprawnością. Pytanie o podmiot pedagogiki specjalnej pozwala na dookreślenie zakresu oddziaływań tej nauki. Współczesne podejście preferuje stopniowe rozszerzanie tego pojęcia: od osób niepełnosprawnych (czy nieosiągających rozwojowej normy) do osób odbiegających od normy zarówno in plus, jak i in minus (por. Parys 2011); od koncentracji na dzieciach w wieku szkolnym do objęcia zainteresowaniem osób od poczęcia do późnej starości. Część trzecią, poświęconą podmiotowi pedagogiki specjalnej, otwiera tekst dotyczący ewolucji stosunku rodziców do dziecka z niepełnosprawnością (Aniela Korzon). W dalszej kolejności prezentowane są teksty o charakterze empirycznym, dotyczące różnych problemów funkcjonowania i osobowości osób z niepełnosprawnością intelektualną (Beata Cytowska, Irena Ramik-Mażewska, Agnieszka Żywanowska), autyzmem (Barbara Winczura), chorobą terminalną (Joanna Żeromska-Charlińska), uszkodzeniem słuchu (Katarzyna Plutecka), objętych wczesnym wspomaganiem (Bożena Sidor-Piekarska) oraz otyłych (Małgorzata Obara-Gołębiowska). W części trzeciej zaprezentowano także rzadko poruszaną w literaturze przedmiotu problematykę ojcostwa osób z niepełnosprawnością (Katarzyna Plutecka, Hanna Szczerbicz).
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 10
24.06.2013 12:14
11
Wprowadzenie
Niniejszą książkę chcielibyśmy polecić pedagogom specjalnym, nauczycielom praktykom, studentom kierunków pedagogicznych i wszystkim osobom zainteresowanym zagadnieniem niepełnosprawności. Redaktorzy
Bibliografia Baranowicz K. (2011), Czym jest to, co nazywamy pedagogiką specjalną?, „Niepełnosprawność. Półrocznik naukowy”, 5, s. 9–21. Doroszewska J. (1989), Pedagogika specjalna, t. 1, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Dykcik W. (2002), Nowe orientacje i perspektywy badawcze pedagogiki specjalnej dla systemowego wspierania osób niepełnosprawnych [w:] W. Dykcik, C. Kosakowski, J. Kuczyńska-Kwapisz (red.), Pedagogika specjalna szansą na realizację potrzeb osób niepełnosprawnych, Olsztyn – Poznań – Warszawa: Wyd. PTP, s. 17–45. Kosakowski C. (2002), Praktyki w kształceniu pedagogów specjalnych [w:] W. Dykcik, C. Kosakowski, J. Kuczyńska-Kwapisz (red.), Pedagogika specjalna szansą na realizację potrzeb osób niepełnosprawnych, Olsztyn – Poznań – Warszawa: Wyd. PTP, s. 67–77. Kosakowski C. (2007), Uwarunkowania rozwoju pedagogiki specjalnej [w:] C. Kosakowski, A. Krause, A. Żyta (red.), Osoba z niepełnosprawnością w systemie rehabilitacji, edukacji i wsparcia społecznego, „Dyskursy Pedagogiki Specjalnej” 6, Olsztyn: Wyd. UWM, s. 41–47. Krause A. (2009), Ku „nowej” pedagogice (specjalnej) [w:] T. Żółkowska, I. Ramik-Mażewska (red.), Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. Wielowymiarowość edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością, t. 4, Szczecin: Wyd. US, s. 37–47. Krause A. (2010), Współczesne paradygmaty pedagogiki specjalnej, Kraków: Impuls. Parys K. (2011), Zakres oddziaływań współczesnej pedagogiki specjalnej na tle dotychczasowych przemian, „Niepełnosprawność. Półrocznik naukowy”, 5, s. 22–50.
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 11
24.06.2013 12:14
Cwirynkalo_Horyzonty pedagog.T.I - Kierunki rozwoju.indb 12
24.06.2013 12:14