Młodzież akademicka a kariera zawodowa by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

MĹ&#x201A;odzieĹź akademicka a kariera zawodowa

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 1

03.06.2013 09:55

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 2

03.06.2013 09:55

Agnieszka Cybal-Michalska

Młodzież akademicka a kariera zawodowa

Kraków 2013

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 3

03.06.2013 09:55

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica Danuta Porębska Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Irena Czusz

Wydanie publikacji dofinansowane przez Wyższą Szkołę Humanistyczną im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Lesznie

ISBN 978-83-7850-408-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 4

03.06.2013 09:55

Córeczce Julii Konstancji Michalskiej – mojemu życiu

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 5

03.06.2013 09:55

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 6

03.06.2013 09:55

Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................................ 9 Część I Kariera zawodowa – konteksty i wymiary teoretyczne Rozdział 1 Kariera w perspektywie teoretycznej – wprowadzenie do dyskusji ............... 31 1.1. Kariera – wybrane ustalenia definicyjne ............................................... 33 1.2. Teorie kariery i ich klasyfikacja ............................................................... 41 1.3. Wzory karier ................................................................................................. 55 Rozdział 2 Rozumienie kariery zawodowej – wybrane orientacje teoretyczne ............... 67 2.1. Kariera jako „własność zawodu” i roli zawodowej – perspektywa funkcjonalno-strukturalna .............................................. 69 2.2. Dualistyczne ujmowanie kariery w interakcjonizmie symbolicznym ......................................................... 76 2.3. Dynamika relacji podmiot – struktura w ujmowaniu kariery – rekonstrukcja teorii A. Giddensa ................ 83 2.4. Od teorii cechy i czynnika do teorii konstrukcji kariery – charakterystyka wybranych stanowisk teoretycznych ....................... 97 Rozdział 3 Kariera w perspektywie biografii zawodowej jednostki .................................... 123 3.1. Kariera jako „własność jednostki” – rozważania teoretyczne .......... 125 3.2. Planowanie kariery i zarządzanie karierą .............................................. 135 3.3. Subiektywny sens kariery .......................................................................... 145

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 7

03.06.2013 09:55

#Spis treści#

Rozdział 4 „Dojrzewanie” młodzieży do kariery ..................................................................... 161 4.1. Rozwój kariery zawodowej człowieka i jego uwarunkowania .......... 163 4.2. Kapitał kariery – akumulacja i integralność kompetencji oraz ich znaczenie dla kariery .................................................................. 183 4.3. Tranzycja z edukacji na rynek pracy w kontekście przejścia od młodzieńczości do dorosłości ............................................................. 190 Część II Młodzież akademicka a świat „karier bez granic” – poglądy i opinie na temat kariery badanej młodzieży akademickiej Rozdział 5 Młodzież na drodze do kariery – wyniki badań empirycznych ...................... 207 5.1. Metodologiczne podstawy badań oraz społeczno-demograficzna charakterystyka badanej populacji .......................................................... 209 5.2. (Auto)identyfikacje młodzieży akademickiej w czasie podwójnej tranzycji: z okresu młodzieńczości do dorosłości oraz z edukacji na rynek pracy ....................................... 229 5.3. Orientacje prorozwojowe i proaktywne młodzieży akademickiej warunkujące jej orientacje zachowaniowe w karierze ........................ 262 5.4. Młodzieży akademickiej wyobrażenia o karierze oraz interpretacje przez nią wybranych aspektów kariery ................ 298 Nota kończąca: proaktywność w karierze jako strategia (auto)edukacji – w świecie wielości możliwości ................................................................................. 371 Aneks ............................................................................................................................. 385 Bibliografia ................................................................................................................... 389 Wykaz tabel, wykresów, schematów i zestawień ................................................ 403

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 8

03.06.2013 09:55

Wprowadzenie Specyfika jakościowa nowych przekształceń w relacjach pomiędzy globalnością a lokalnością, państwem a społeczeństwem, społeczeństwem a jednostką oraz powiązań między nimi nie pozostaje bez znaczenia dla organizacji życia społeczno-kulturowego, politycznego i gospodarczego. Motorem nowego (nie)porządku świata, jak konstatuje Z. Bauman, są zasady wolnego rynku, które zdominowały politykę, wzniosły się w przestrzeń ponadnarodową, pozwalając na rosnące znaczenie ekonomii, i ograniczyły państwa i rządy w swobodzie podejmowania decyzji1. Myśliciel nie jest w swoich poglądach na temat ekspansji rynku i komercjalizacji osamotniony. Pokrywają się one z przemyśleniami A. Tofflera, D. Bella, R. Coopera, J. Naisbitta, M. Castellsa, A. Giddensa. U. Beck już w przedmowie do swojej książki zatytułowanej Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej wyraźnie podkreśla, że „[...] współcześnie dokonuje się pewien twórczy, od wewnątrz powodowany rozpad „prawomocnego” ładu świata, w którym dominowały państwa narodowe2. I chociaż poglądu tego nie można przyjmować bezkrytyczne, bo „[...] w pełni wolny rynek funkcjonuje jako ideologia, mit lub wzorzec, ale nigdy jako codzienna rzeczywistość”3, jak podkreśla I. Wallerstein, to nie ulega wątpliwości, że codzienność uczy, aby nie wiązać nadziei na poprawę jednostkowego losu z państwem, jego polityką czy społeczeństwem. Świat wielości i różnorodności będący in statu nascendi (którego doświadczamy i który domaga się permanentnego rozpoznawania) nie ma tego rodzaju ambicji. To świat indywidualnie wypracowanych i urzeczywistnianych strategii, które muszą być adekwatne do tempa zmian, jakim podlega świat4. Wielokontekstowe przemiany społeczne, wyrażające się w ciągłej kreacji współczesnego społeczeństwa, przyczyniają się do trudności w uchwyceniu 1 Por. G. Ziewiec, Nowy niewspaniały świat. Globalizacja i demokracja liberalna z perspektywy Zygmunta Baumana, „Studia Socjologiczne” 2009, nr 3. 2 U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Warszawa 2005, s. 15. 3 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007, s. 43, za: G. Ziewiec, Nowy niewspaniały świat..., dz. cyt., s. 87. 4 G. Ziewiec, Nowy niewspaniały świat..., dz. cyt., s. 83–92.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 9

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

i jednoznacznym dookreśleniu czynników je determinujących. Odpowiedzialny dyskurs nakazuje zwrócenie uwagi na wymiar temporalny i przestrzenny. Stricte „globalny” namysł teoretyczny odwołuje się do złożoności, heterogeniczności, postępującej współzależności społeczeństw świata i świadomości jego całościowości. Złożoność i temporalna wielowymiarowość współczesnego globalizującego się społeczeństwa (jego wieloznaczność, ambiwalencja, przejściowość, różnorodność) oraz przemiany rzeczywistości społeczno-kulturowej, poddawanej ustawicznym fluktuacjom, sprawiają, że opis i standaryzacja heterogeniczności obiektywizującego się w swych działaniach społeczeństwa są trudne do uchwycenia. W konsekwencji charakter globalnych powiązań i współzależności przyczynia się do integracji i dezintegracji gospodarki światowej zarazem, co nie pozostaje bez znaczenia dla kształtowania się nowej konfiguracji polityki globalnej i struktur rynkowych. Na postawiony przez S.N. Eisenstadta problem, w jakim kierunku podąża współczesny świat, czy niejako wycofuje się z projektu nowoczesności ku „końcowi historii” (Fukuyama), czy też podąża w kierunku „zderzenia cywilizacji” (Huntington), trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Przeszacowanie wizji nowoczesności prowadzi autora do uznania, że „[...] najlepszym sposobem zrozumienia świata współczesnego [...] jest ujmowanie jej jako opowieści o ustawicznym formowaniu się, konstytuowaniu, rekonstytuowaniu i rozwoju zwielokrotnionych, zmieniających się oraz często współzawodniczących i ścierających się nowoczesności”5. Wizja ta implikuje zdecydowanie nowy ogląd rzeczywistości, sposoby interpretacji świata i jakość sądów na temat kondycji współczesnego człowieka – w tym człowieka jako „menedżera” własnej kariery. O karierze można mówić jako o zjawisku społecznym. Gdy ujmuje się temat z perspektywy socjologicznej, etos kariery pozostaje w ścisłym związku z wartościami uznawanymi w społeczeństwie, jest wszechobecny w jego kulturze i drogą transmisji zostaje zlokalizowany i silnie zakorzeniony w świadomości społecznej. Niewątpliwie jest on społecznie propagowany, co nie pozostaje bez znaczenia dla ukierunkowania aktywności ludzkiej. W rezultacie dążenia do jego osiągnięcia spotykają się z aprobatą społeczną6. Współczesne studium kariery nakazuje uwzględniać wielokontekstowe zmiany w świecie pracy, które stawiają przed pracownikami nowe wymagania. Do najważniejszych zalicza się wzrost roli przypisywanej karierze oraz zdolność do planowania, zarządzania i monitorowania własnej kariery w perspektywie całożyciowej. Rozwój kariery oraz programy zarządzania karierą, będące 5 Patrz: S.N. Eisenstadt, Nowoczesności zwielokrotnione: podstawowy układ odniesienia i problematyka, „Studia Socjologiczne” 2006, nr 1, s. 28. 6 E. Rokicka, Pojęcie „kariery”. Perspektywa strukturalno-funkcjonalna i interakcjonistyczna, „Przegląd Socjologiczny” 1992, nr 41, s. 116.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 10

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

kluczowymi zagadnieniami zarówno z perspektywy jednostek, jak i organizacji, koncentrują się na wielu aspektach: „[...] od karier indywidualnych oraz relacji między pracą a rodziną; do polityki i dylematów strategicznych, takich jak starzenie się siły roboczej, stosowanie nowej technologii czy wydajność organizacji”7. Patrząc na problem z tej perspektywy, „[...] badanie karier jest badaniem zarówno zmian jednostek, jak i zmian organizacji, a także zmian w społeczeństwie”8. Na trendy rozwojowe zmieniające środowisko pracy zwraca uwagę między innymi M. Frese, wskazując tym samym na: „[...] rozproszenie pracy w czasie i przestrzeni, szybsze tempo pracy i rosnącą złożoność pracy, ogólnoświatową konkurencję, rozwój większych i mniejszych jednostek organizacyjnych, zmianę koncepcji pracy i kariery, częstsze wykorzystywanie pracy zespołowej, ograniczenie nadzoru i zwiększenie różnorodności kulturowej”9. Dynamika przemian współczesnego świata pracy, a nawet „końca pracy” (Rifkin), aktualizuje rolę jakości wykształcenia i wymaganych kwalifikacji. Ilustracją zarysowanych przemian na wysoce konkurującym i wymagającym rynku pracy jest stwierdzenie: „[...] krótkoterminowe projekty stają się bardziej powszechne niż stanowisko pracy w jednej firmie na okres stały [...], a przełomowym oraz decydującym zjawiskiem staje się wszechstronność kwalifikacji (multi-skilling)”10. Globalne tendencje i procesy różnicowania, wielokontekstowości, wielowymiarowości i współzależności różnych dziedzin życia społecznego niewątpliwie aktualizują problem implementacji idei lifelong learning, planowania, zarządzania, rozwoju i kształtowania kariery. Logika przemian skłania do namysłu nad problemem kariery międzynarodowej czy „kariery bez granic” (boundaryless career)11, „zmiennej kariery” (protean career – Hall), „kariery postkorporacyjnej” (post-corporate career – Peiperl i Baruch) jako swoistego novum w planowaniu szeroko pojętej kariery i wspinania się po jej szczeblach12. Duch czasu implikuje również, jak to ujmuje A. Bańka, transkulturalizację kontekstu ekonomicznego, co z kolei przyczynia się do transnacjonalizacji rozwoju 7 M.B. Arthur, D.T. Hall, B.S. Lawrence, Generating new directions in career theory: The case for a transdisciplinary approach [w:] M.B. Arthur, D.T. Hall, B.S. Lawrence (eds.), Handbook of career theory, Cambridge 2004, s. 7 [wszystkie cytaty z publikacji obcojęzycznych w tłumaczeniu autorki]. 8 Tamże, s. 8. 9 T. Chirkowska-Smolak, A. Hauziński, M. Łaciak, Drogi kariery. Jak wspomagać rozwój zawodowy dzieci i młodzieży, Warszawa 2011, s. 22. 10 J.G. Maree, Brief overview of the advancement of postmodern approaches to career counseling, „Journal for Psychology in Africa” 2010, 20 (3), s. 362. 11 M.B. Arthur, D.M. Rousseau, The boundaryless career. A new employment principle for a new organizational era, London 1996. 12 Y. Baruch, M. Peiperl, Career management practices: An empirical survey and implications, „Human Resource Management” 2000, 4, s. 347.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 11

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

osobowości. Rzeczony proces przejawia się „[...] w uniwersalności doświadczenia wymaganego do osiągnięcia optymalnego poziomu kompetencji życiowych, pozwalających na realizację kariery ponad granicami”13. W gospodarce opartej na wiedzy, co w konsekwencji determinuje zorientowanie współczesnego społeczeństwa na wiedzę, kluczowym elementem staje się rozwój karier jego członków. Co więcej, jakość zmian społeczno-kulturowych i ekonomicznych będzie wymagać ciągłego planowania i zarządzania karierą oraz projektowania jej zindywidualizowanych ścieżek. Świat karier to świat licznych mikroprzemian. W „portfolio” mikroprzemian czas pomiędzy nimi ulega skróceniu – po okresie stabilności coraz szybciej następuje po nowna separacja. Ponadto wielorakie przemiany kariery mogą zachodzić symultanicznie14. Zwrócenie uwagi na jakość globalnej „ekumeny kulturowej” (Hannerz) skłania do refleksji nad globalnymi zmianami w stylach życia, co nie pozostaje bez znaczenia dla jakości zmian w świecie pracy oraz praktyki planowania kariery i zarządzania karierą postrzeganych z perspektywy młodzieży akademickiej znajdującej się w momencie podwójnej tranzycji: z okresu młodzieńczości do dorosłości oraz edukacji na rynek pracy. Niniejsza książka składa się z dwóch części. W części pierwszej skupiono się na rekonstrukcji teorii związanych z wyjaśnieniem domeny kariery. Część druga odnosi się do badań własnych nad postrzeganiem i interpretacją kariery przez młodzież akademicką. W podjętej w części teoretycznej tej książki narracji ważnym i zarazem odpowiedzialnym aspektem jest zarysowanie pola problemowego. Należy podkreślić, że aktualne pozostaje stwierdzenie o braku jednoznacznych wskaź ników określających wielokontekstowość oraz polisemantyczność konstruktu kariery. Współczesne ujęcia problemu odwołują się do złożoności interpretacyjnej zjawiska kariery i świadomości, że konstrukt kariery jest obciążony wieloznacznością, która wynika ze złożonego charakteru określeń, znaczeń i zakresów ujawnianych przy posługiwaniu się tą kategorią pojęciową. Przybliżona w pracy spuścizna teorii kariery oraz przywołane sposoby rozumienia, jak również interpretacje zjawiska kariery stanowią próbę uchwycenia pewnych zasad, wokół których grupują się różne znaczenia tegoż terminu. Kryteria kariery wycieniowane subiektywistycznie, organizacyjne, relacjonistycznie, choć nie eliminują wszystkich dylematów związanych z używaniem tego wieloaspektowego i nieostrego pojęcia, to jednak znacznie ułatwiają posługiwanie się tym konstruktem pojęciowym. Semantyczny sens domeny kariery podkre-

13 A. Bańka, Psychologiczne doradztwo karier, Poznań 2007, s. 47–48. 14 Patrz: W. Mayrhofer, A. Iellatchitch, Rites, right? The value of rites of passage for dealing with today’s career transitions, „Career Development International” 2005, 1, s. 58.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 12

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

śla elastyczne, zindywidualizowane konteksty jej rozwoju i to zarówno wtedy, kiedy oznacza mniej ustrukturyzowany i permanentny sposób połączenia między jednostką a organizacjami, jak i wówczas, gdy wychodzi poza tematykę organizacji15. Ponadto sama idea organizacyjnej adaptacji i ewolucji, jak podkreślają m.in. D.R. Wholey i J.W. Brittain, wiąże się z pojęciem samoprojektującej się organizacji czy też chronicznego jej odmrażana (Weick), uwypuklających zobligowanie członków organizacji do elastyczności i adaptacyjności w kontekście własnej kariery16. Zwrócenie uwagi na indywidualizację życia organizacji, co w swoich pracach podejmują m.in. E.W. Jones, B. Schneider, B.M. Staw, N.E. Bell i J.A. Claussen, H.M. Weiss i S. Adler, wyraźnie koresponduje z kategorią pojęciową D.V. Tiedemana i A. Miller-Tiedeman, odnoszącą się do podkreślenia wagi osobistej podmiotowości nazwanej „potęgą Ja” w karierze17. Dlatego, nie przez przypadek, w polu zainteresowań autorki znalazło się często przywoływane w pracy określenie: kariera jako „własność jednostki”, nieignorujące jednak czynników o charakterze zewnętrznym wobec podmiotu sprawczego. Wynika to bowiem z faktu, jak ujmuje to L. Bailyn, że koncepcja „kariery” jest „międzywęzłowa”: pomiędzy indywidualnym a zbiorowym poziomem analizy18. Kariera jako podmiotowa i przedmiotowa historia pełnionych ról zawodowych, jako „ruchoma perspektywa” (Hughes) wielości subiektywnie i obiektywnie nadawanych sensów i znaczeń – to nader częste jej ilustracje. Akceleracja życia społecznego, dynamizm w złożonym i poddawanym permanentnym zmianom świecie pracy, „nieustanny przepływ informacji i kapitału”, jak sugeruje M. Castells19, przyczyniają się do poszukiwania nowych paradygmatycznych rozstrzygnięć20. Z kolei właściwe dla konstruktu kariery badania nad czasem i przestrzenią społeczną łączą w sobie cechy emergencji (sposób, w jaki ludzie doświadczają czasu) i relatywności (sposób, w jaki ludzie doświadczają przestrzeni społecznej)21.

15 Y. Baruch, M. Peiperl, Career management practices..., dz. cyt., s. 347. 16 M.B. Arthur, D.T. Hall, B.S. Lawrence, Generating new directions in career theory..., dz. cyt., s. 17. 17 Patrz: N.E. Bell, B.M. Staw, People as sculptors versus sculpture: The roles of personality and personal control in organizations [w:] M.B. Arthur, D.T. Hall, B.S. Lawrence (eds.), Handbook..., dz. cyt., s. 233–234. 18 Patrz: L. Bailyn, Understanding individual experience at work: Comments on the theory and practice of careers [w:] M.B. Arthur, D.T. Hall, B.S. Lawrence (eds.), Handbook..., dz. cyt. 19 Patrz: M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007. 20 B. Adekola, Career planning and career management as correlates for career development and job satisfaction. A case study of Nigerian Bank Employees, „Australian Journal of Business and Management Research” 2011, 2, s. 100–101. 21 M.B. Arthur, D.T. Hall, B.S. Lawrence, Generating new directions in career theory..., dz. cyt., s. 12.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 13

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

Samoświadomość badacza nakazuje poszukiwać zbioru narzędzi niezbędnych do określenia badanego zakresu zjawisk, w tym kariery, w ramach obranej tradycji teoretycznej. Teoria to instrumentarium intelektualnego zorientowania programu badawczego. Stricte humanistyczny dyskurs podjęty w rozdziale drugim odwołuje się do najbardziej ogólnego poziomu poznania wiążącego się z przyjęciem określonej teorii czy też filozofii22 społecznej wyznaczającej jakość poznania, opisu, diagnozy, eksplanacji i możliwości rozumienia otaczającej rzeczywistości w celu charakterystyki i wyjaśnienia domeny kariery. Praktyka poznawcza i oczekiwania wobec walorów eksplanacyjnych twierdzeń (ich trafności) formułowanych przez teorię (przy refleksji nad jej zdolnością eksplanacyjną w ogóle) odwołują się do możliwości teoretycznego uogólnienia i klasyfikowania świata społecznego, czy też przekładania tez teoretycznych na grunt poznania empirycznego w celu ich weryfikacji, jak również wyjaśniania zjawisk przez identyfikację mechanizmów przyczynowych i procesów ujawnianych przez jakość swoich efektów23. I chociaż teoria socjologiczna „[...] jako praktyka i jako instrument poznania rzeczywistości społecznej podlega zewnętrznej krytyce co do stopnia, w jakim spełnia ona uniwersalne kryteria naukowe, i jednocześnie jest przedmiotem autoocen, które wskazują na pozytywne lub potencjalnie rozwojowe aspekty jej autonomicznego statusu poznawczego”24, to jednak jej walor kognitywny, w interesującym autorkę temacie kariery, stanowi formę przedstawienia struktury rzeczywistości społecznej wykraczającej poza możliwości bezpośredniego zaobserwowania czy zmierzenia. 22 Zdaniem G. Marshalla, termin „filozofia społeczna” bywa odnoszony do doniosłych „pomysłów” teoretycznych – do najbardziej ogólnego poziomu teorii społecznych, takich jak: funkcjonalizm strukturalny, fenomenologia czy marksizm. Patrz: G. Marshall, Słownik socjologii i nauk społecznych, Warszawa 2005, s. 384. 23 J. Scott, G. Marshall, Oxford dictionary of sociology, Oxford – New York 2009, s. 761. 24 B. Misztal, Teoria socjologiczna a praktyka społeczna, Kraków 2000, s. 173, 181–183. W tym sensie istotne wydaje się określenie granic pola poznawczego, pozwalających na dookreślenie, czy teoria ujmuje „[...] »całość«, »większość«, oraz »najważniejszą część« [...] zakresu zmienności determinant, czy komponentów eksplanandum” (tamże, s. 181), a więc przedmiotu poznania (rozumianego jako to „coś”, co należy wyjaśnić), który ma zostać wyjaśniony. Zdolność eksplanacyjną teorii określa się przez rozpoznanie wielkości zakresu rzeczywistości, do którego teoria ma zastosowanie, dlatego jest ona „[...] pochodną praktyk interrogacyjnych wprzęgniętych w proces poznawczy i zależy od tego [...], czy uwzględniają czynniki porównawcze, historyczne i teoretyczne” (tamże, s. 183). Autor podkreśla, że teoria może być satysfakcjonująca zarówno wtedy, kiedy obejmuje „większość” determinant eksplanandum, jak również wówczas, gdy koncentruje się na „mniejszej jego części”, przy założeniu jednak, iż dysponuje „[...] takim istotnym rozpoznaniem pola zmienności, które pozwala na stwierdzenie, że komponenty, które są przedmiotem praktyki poznawczej, są faktycznie bardziej doniosłe heurystycznie” (tamże, s. 182) niż te pominięte – mniej istotne dla wyjaśnienia obranego fragmentu rzeczywistości społecznej.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 14

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

Zasadnicze znaczenie w tym kontekście ma status poznawczy teorii, która pozwoliłaby na zrozumienie zjawiska przyspieszenia historycznego i „triumfującej współczesności” (Sztompka), a w tym kontekście dynamiki zmian w świecie karier. Makrospołeczne procesy, determinujące znaczące przekształcenia współczesnego globalizującego się społeczeństwa, w ciągu ostatnich lat nabrały nowej jakości i stały się nieodwracalną tendencją rozwojową. Nowe procesy różnicowania, wielowymiarowości i współzależności różnych dziedzin życia społecznego oraz kulturowej pluralizacji współczesnego świata wpływają na praktykę kognitywną, skłaniającą do tego, by uwzględnić „w dyskursywny sposób »zmienną naturę życia społecznego na całym świecie«”25. Intelektualiści odwołują się do wybranej teorii rozwoju społecznego i interpretacji zmiany społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem sfer życia społecznego stanowiących impuls do zmian dokonujących się w społeczeństwie. Fakt ten aktualizuje problem „ateoretyczności wielu ustaleń socjologicznych”26 i kumulacji wiedzy społecznej kodyfikowanej w ramach wyróżnionych paradygmatów. Teoriopoznawczy aspekt rozwoju kariery nie jest wolny od eksponowania opisowych i eksplanacyjnych problemów. W obliczu dynamiki rozwoju i trudnego do przewidzenia kierunku zmiany społecznej może się pojawić, na co wskazuje R. Baudon, tendencja „[...] do doraźności praktyk interrogacyjnych i do udzielania odpowiedzi ad hoc na pytania o zależności między rozmaitymi elementami rzeczywistości społecznej. [...] Dobra teoria [...] ma zdolność eksplanacyjną, która obejmuje szereg istotnych faktów, łącznie z faktami jeszcze nieznanymi”27. Logika zmiany konfiguracji organizacyjnej społeczeństwa nie jest łatwa do uchwycenia. Wiele orientacji teoretycznych podlega dewaluacji. Poddane krytycznemu oglądowi ukazującemu ich ograniczenia ukierunkowują myślenie na „potrzebę wypracowania nowych instrumentów analitycznych”28, odnoszących się do jakości współczesnego społeczeństwa w dynamicznym procesie zmiany. Globalizacyjne tendencje świata implikują „heterogeniczność dialogów” (Appadurai). Potrzebna jest refleksja nad rodzajem teorii, która najlepiej posłuży eksploracji zjawisk społecznych. W świetle poczynionych rozważań konstytutywną cechą „dobrej” teorii jest jej dyskursywny charakter,„[...] otwarcie na zjawiska i procesy jeszcze nieznane, dopuszczenie dialogu teoretycznego oraz [...] pryncypialne dopuszczenie założenia o historycznej zmienności własnej zdolności eksplanacyjnej”29. 25 M. Albrow, Introduction [w:] M. Albrow, E. King (eds.), Globalization, knowledge and society, London 1990, za: tamże, s. 186. 26 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy teorii socjologicznej. Punkt widzenia 2009 r. [w:] A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy teorii socjologicznej, Kraków 2009, s. VII. 27 Za: B. Misztal, Teoria socjologiczna..., dz. cyt., s. 189–190. 28 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy..., dz. cyt., s. VII. 29 B. Misztal, Teoria socjologiczna..., dz. cyt., s. 189–190.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 15

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

To, co stanowi istotę współczesnego „teoretyzowania” (Alexander), nie ogranicza się jedynie do debaty wokół teorii ogólnej. Dynamikę rozwoju współczesnej aktywności teoretycznej charakteryzuje nie tylko wysoka kultura filozoficzna i metodologiczna, lecz także możliwość zastosowania poczynionych ustaleń w wyodrębnionych subdyscyplinach socjologii czy pedagogiki30. Ogólne, zdefiniowane przez S. Nowaka określenie terminu „teoria” akcentuje, że jest to „[...] zespół praw (twierdzeń) uporządkowany tak, aby stanowiły one pewną wewnętrznie spójną konstrukcję logiczną”31. Teoria wyjaśnia i interpretuje zjawiska, „[...] starając się dotrzeć do możliwie uniwersalnej istoty mechanizmów kierujących społecznymi procesami i podtrzymywaniem oraz dynamiką struktur”32, co dodatkowo aktualizuje potrzeba nowego spojrzenia na strukturę społeczną. Nawet przy Mertonowskim postulacie budowy teorii średniego zasięgu33, ilustrującym dążenie do teoretycznego ujęcia wybranych aspektów i przejawów życia społecznego, teorie „[...] powinny być oparte na pojęciowych modelach rzeczywistości społecznej, a więc pewnych ogólnych powiązanych wzajemnie hipotezach dotyczących tego, jakie jej cechy i jakie związki między tymi cechami są uważane za szczególnie istotne”34, co również stwarza możliwości antycypowania kierunku i zakresu zjawisk społecznych. Zdefiniowanie istoty teorii, zaproponowane przez J. Szackiego, uwzględnia świadomość nieistnienia takowej, która spełniałaby wszystkie warunki. W ujęciu autora teorią „[...] jest wszelki zespół pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń

30 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy..., dz. cyt., s. VIII–IX. Przy dookreśleniu powyższego rozważania nad istotą teoretyzowania socjologicznego i jego „płodnością” pojawia się problem rozumienia „teorii naukowej”. Obszerna debata naukowa poświęcona temu zagadnieniu (nieaspirująca bynajmniej do jednoznaczności w określeniu definicyjnego credo pojęcia teorii) pozwala na przyjęcie rozumienia teorii jako „[...] systemu dedukcyjnego, z jasno określonym zbiorem założeń i abstrakcyjnych twierdzeń podstawowych o najwyższym stopniu ogólności (najlepiej aksjomatów), z których wyprowadza się twierdzenia niższego rzędu” (s. XIII). Aksjomaty, nierzadko w teoriach socjologicznych niesformułowane wprost, to postulaty, założenia, uznawane powszechnie zasady traktowane jak oczywiste prawdy (patrz: J. Scott, G. Marshall, Oxford dictionary..., dz. cyt., s. 33). 31 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, za: M. Ziółkowski, Teoria socjologiczna początku XXI wieku [w:] E. Staśkiewicz, B. Baran, M. Michalska, E. Otto (red.), Współczesne teorie socjologiczne, t. 1, Warszawa 2006, s. 16. 32 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy..., dz. cyt., s. XIII. 33 Ten wybitny amerykański socjolog, autor pracy zatytułowanej Social theory and social structure (1957, wyd. pol. 1982), teorie średniego zasięgu definiuje jako: „[...] teorie, które się znajdują pomiędzy niezbyt doniosłymi, ale koniecznymi hipotezami roboczymi powstającymi w nadmiarze w toku codziennej pracy badawczej i najogólniejszymi konsekwentnymi próbami rozwinięcia jednolitej teorii, dzięki której można byłoby wyjaśnić prawidłowości widoczne w zachowaniach organizacji oraz zmianie społecznej” (G. Marshall, Słownik socjologii..., dz. cyt., s. 393). 34 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy..., dz. cyt., s. XIII.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 16

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

o rzeczywistości społecznej, mający porządkować dostępną wiedzę na jej temat oraz dostarczać wytycznych dla dalszych obserwacji i badań”35. Wyzwania współczesności, szeroki kontekst procesów powiązanych ze zjawiskami modernizacji i globalizacji skłaniają do poszukiwania perspektywy teoretycznej, która pozwoli na możliwie najlepsze i wnikliwe rozpoznanie zjawisk społecznych. Refleksja nad „ateoretycznością” wielu orientacji teoretycznych prowokuje, inspiruje, skłania i aktualizuje praktykę namysłu i poszukiwania nowych rozwiązań teoretycznych. W obliczu owego dylematu można powiedzieć, że „[...] żyjemy w świecie, do którego tradycyjne źródła teorii społecznej pozostawiły nas nieprzygotowanymi”36. Punktem odniesienia podjętych rozważań warto uczynić konstatację B. Śliwerskiego, mianowicie „[...] świat nam współczesny, cechuje radykalny pluralizm i nie można już tego dalej lekceważyć, czy całkowicie pomijać, stał się on sam w sobie światem postmodernistycznym. Trzeba mu jednak wreszcie nadać teoretyczną i praktyczną ważność, ofensywnie broniąc tym samym mnogości i przeciwstawiając się wszelkim fundamentalizmom, totalitaryzmom, starym czy nowym monopolom, hegemoniom”37. W rezultacie dotychczasowe pomysły teoretyczne poddane dogłębnej krytycznej recepcji, „[...] ukazującej jej ograniczenia, stają się przedmiotem analitycznej obróbki, punktem wyjścia nowych rozwiązań teoretycznych”38, próbą przełamania biegunowo odmiennych stanowisk39, po to by, jak podkreśla S. Seidman, „[...] zmierzyć się z wyzwaniami, które konstytuuje [...] kryzys społeczeństwa zachodniego, związany z zakwestionowaniem nowoczesnego projektu społeczeństwa”40.

35 J. Szacki, Wprowadzenie [w:] W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (wyb.), Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, za: M. Ziółkowski, Teoria socjologiczna..., dz. cyt., s. 17. 36 A. Giddens, The constitution of society. Outline of the theory of structuration, Cambridge – Oxford 1984, s. XXXVI, za: J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2003, s. 883. 37 B. Śliwerski, Odnajdywanie tożsamości pedagogiki w ponowoczesnym świecie i nauce [w:] A. Cybal-Michalska (red.), Tożsamość w kontekście edukacyjnym i społeczno-kulturowym. Między partykularyzmem a uniwersalizmem, Poznań 2011, s. 34. 38 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy..., dz. cyt. s. VII. 39 M. Ziółkowski mówi wręcz o unieważnieniu przeciwstawności stanowisk krańcowych, a w szczególności między: „[...] holizmem a indywidualizmem, między determinizmem a aktywizmem, a [...] na poziomie metateoretycznym – między obiektywizmem a subiektywizmem w poznaniu, oraz między wartościowaniem a wolnością od wartościowania w naukach społecznych” (M. Ziółkowski, Teoria strukturalistycznego konstruktywizmu i teoria strukturacji [w:] E. Staśkiewicz, B. Baran, M. Michalska, E. Otto (red.), Współczesne teorie socjologiczne, t. 2, Warszawa 2006, s. 631). To poszukiwanie równowagi między „[...] ujęciami makrosocjologicznymi, obiektywistycznymi i deterministycznymi z jednej strony, a ujęciami mikrosocjologicznymi, indywidualistycznymi, i subiektywnymi z drugiej” (tamże). 40 A. Manterys, J. Mucha, Nowe perspektywy..., dz. cyt., s. VIII.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 17

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

W kontekście podjętych rozważań nad aktywnością „teoretyzowania” poszukuje się odpowiedzi na pytanie o możliwe teoriopoznawcze podejście służące wyjaśnieniu szerokiego spektrum procesów odpowiadających za „organizowanie różnorodności” wzorów karier w obrębie zglobalizowanego współczesnego społeczeństwa. W dziedzinie socjologii teoretycy tradycyjnie koncentrowali się albo na kwestiach związanych ze strukturą społeczną, albo na problemach akcentujących rozumienie ludzkiej działalności, co niewątpliwie przyczynia się do różnic prowadzących do sporu o wyjaśnienie mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa41. Pytania, na które szczególnie poszukuje się odpowiedzi, to: jaka jest podatność struktur społecznych na wpływy podmiotu i jakie w związku z tym może być strukturotwórcze znaczenie działań ludzi? Są to pytania, w których uwaga skupia się na plastyczności (tworzeniu i reformowaniu) struktur społecznych oraz relacyjnym układzie, ukazującym zdolności jednostek i podmiotów zbiorowych do wywierania wpływu na kształt struktur społecznych42. Przedmiotem rozważań podjętych w książce, w jej pierwszej części, jest ukazanie rozumienia „kariery” w koncepcjach wypracowanych na gruncie różnych podejść teoretycznych. W pracy Z. Baumana, pod interesującym poznawczo tytułem Kariera, zostało w gruncie rzeczy postawione zasadnicze pytanie z tego zakresu, mianowicie: „[...] jak struktura społeczeństwa określa jej kształt, jak [...] formuje się społeczne wyobrażenie o modelu kariery – ideologia kariery. Jak ta ideologia wpływa na ludzkie postawy, opinie, losy”43. Tradycja socjologiczna sytuuje studia nad karierami w perspektywie strukturalno-funkcjonalnej oraz interakcjonistycznej – w teoriach uznawanych za główne teorie socjologiczne XX wieku. W refleksji nad dookreśleniem możliwości szerszego i wielorodnego ujęcia problematyki kariery w złożoności świata społecznego odwołam się do teorii strukturacji A. Giddensa – integratora opozycji agency-structure. Wyróżnione orientacje teoretyczne zakładają różne (a nawet biegunowo odmienne) wizje rzeczywistości społecznej, różną logikę analityczną służącą opisowi i eksplanacji jakości życia społecznego, wywodzą się z odmiennych założeń ontologicznych, posługują się odmiennym aparatem pojęciowym, w którym sytuują odmienne rozważania nad karierami. Podjęta narracja będzie się odwoływała do szczegółowej problematyki rozumienia 41 J. Wheeler-Brooks, Structuration theory and critical consciousness: Potential application for social work practice, „Journal of Sociology & Social Welfare” 2009, 36, 1, s. 123. 42 Inspiracją do postawienia powyższych pytań były zaproponowane przez P. Sztompkę rozstrzygnięcia dotyczące relacyjnego charakteru pomiędzy działaniem podmiotu a strukturą. Patrz: P. Sztompka, Socjologiczna teoria podmiotowości [w:] P. Buczkowski, R. Cichocki (red.), Podmiotowość, możliwość, rzeczywistość, konieczność, Poznań 1989. 43 Z. Bauman, Kariera. Cztery szkice socjologiczne, Warszawa 1960, s. 5.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 18

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

kariery w wybranych perspektywach teoretycznych, sytuując rozważania na różnych poziomach ogólności. Ostatnia z przywołanych perspektyw, odnosząca się do dwoistości struktury, będzie inspiracją do możliwego lokowania rozważań nad karierami, poszukiwania odniesień do badań empirycznych, przy świadomości, że status teoretyczny wyróżnionej orientacji, choć świadczący o oryginalności, jest w naukowym dyskursie identyfikowany jako słabiej dookreślony. W interesującym poznawczo zagadnieniu zmian w świecie pracy i na globalnym rynku pracy na szczególną uwagę zasługuje przegląd psychologicznych teorii kariery, konstruowanych jako odpowiedź na jakość rzeczywistości społeczno-kulturowej w określonej czasoprzestrzeni w celu wyprowadzenia z nich strategii dla projektowania aktywności ludzi w kontekście wymagań środowiska pracy i oczekiwań podmiotu. Zapoczątkowane przez F.W. Parsonsa, zainteresowanie konstruktem kariery przyczyniło się do ewolucji wielu teorii skoncentrowanych zarówno na treści, jak i na procesie, co zaowocowało pojawieniem się w kolejnych latach m.in. teorii: J.L. Hollanda, R.V. Dawisa, E. Ginzberga, A. Miller-Tiedeman, D.E. Supera, L.S. Gottfredson, A. Roe, J. Krumboltza, R.W. Lenta, A. Astina, W. Patton i M. McMahon, M.L. Savickasa44. Co warto wyraźnie podkreślić, we współczesnym dyskursie nad zjawiskiem permanentnej zmiany i elastycznego funkcjonowania podmiotu w różnych domenach życia podziela się opinię o braku sprzeczności natury logicznej i pragmatycznej między konstruowaniem teorii karier a doradztwem karier (które ma w istocie charakter indukcyjny). Co więcej, jak podkreśla A. Bańka, w warunkach permanentnej fluktuacji nie jest możliwe formułowanie „[...] dyrektyw opartych wyłącznie na obserwacjach empirycznych, ponieważ zróżnicowanie i zmienność warunków życia poszczególnych jednostek i grup ludzkich są tak duże i wzajemnie sprzeczne, że tylko teorie są w stanie pomóc w zapanowaniu nad tym chaosem”45, stając się nierzadko teoriami odnoszącymi się do wybranego fragmentu rzeczywistości. Fakt ten czyni doradztwo karier nauką skoncentrowaną na rozwoju mikroteorii i praktyką zakotwiczoną w teorii i operującą specyficzną metateorią. W konsekwencji metaanalityczna wartość założeń teoretycznych (stanowiących podstawy doradztwa karier) przyczynia się do: a) zwiększenia stopnia zrozumienia współwystępowania sprzeczności w kontekście np.: rozwoju człowieka czy dynamiki pracy; b) możliwości trafniejszej antycypacji przebiegu zjawisk; c) tworzenia racjonalnych przesłanek, a nawet podstaw zbierania i analizowania danych skoncentrowanych na jakości wpływu

44 Patrz: W. Patton, M. McMahon, Career development and systems theory. Connecting theory and practice, Rotterdam 2006, s. 10–11. 45 A. Bańka, Psychologiczne doradztwo karier, dz. cyt., s. 60.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 19

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

społecznego w trakcie procesu doradczego; d) sprawdzenia i oceny trafności metod doradztwa według kryteriów zewnętrznych i w relacji do wybranych krajów, kultur czy populacji, oraz e) odpowiedzi na rewolucję poznawczą w dziedzinie psychologii, której przedmiotem zainteresowania stały się procesy autokonstrukcji, samowiedzy i samoskuteczności, tworzenia potencjału i przewag, czy też zdolności radzenia sobie. Przedmiotem teoriopoznawczych dociekań w kontekście kariery stają się procesy poznawcze, procesy behawioralne i czynniki osobowościowe46. Ze względu na wagę oddziaływań społeczeństwa i kultury na szczególne zainteresowanie zasługuje permanentna zmiana warunków psychospołecznej egzystencji młodzieży. Refleksja nad jakością przemian stała się tłem do podjętej narracji o charakterze analitycznym i interpretacyjnym w części badawczej pracy. Nie ulega wątpliwości, jak ujmuje to E.L. Herr, że w świecie skoncentrowanym na teraźniejszości i przyszłości (a nie zwrocie ku przeszłości) dotychczasowe praktyki związane z rozwojem kariery są kwestionowane. Etos kariery (szczególnie podkreślany w definicjach o charakterze socjologicznym) stanowi element podzielanego w społeczeństwie systemu symbolicznego. Wielopłaszczyznowa i wielopoziomowa struktura rzeczywistości społecznej, rozumiana przez K. Dąbrowskiego jako „[...] całość zjawisk, które zachodzą w zewnętrznym i wewnętrznym środowisku człowieka i są przez niego postrzegane, ujmowane, a także przeżywane za pomocą zmysłów oraz czynności myślowych, uczuciowych, wyobrażeniowych i intuicyjnych, wzajemnie sprzężonych”47, wskazuje na szczególną aktualność pytań o sens i zakres pojęcia tożsamości, a w tym kontekście rodzi konieczność poszukiwania odpowiedzi na temat możliwości i zdolności podmiotu do planowania i kreowania ścieżki kariery i kształtowania swojej tożsamości (w karierze) zawodowej. Wątek ten staje się szczególnie ważki w kontekście młodzieży będącej „w drodze” do kariery. Metafora drogi ukazuje perspektywę, w której jednostka ma historię za sobą, ale co istotne, i przed sobą. Można powiedzieć, że czeka ją historia. Badana populacja młodzieży akademickiej to osoby urodzone między rokiem 1989 a 1992. To pokolenie, o którym wolno powiedzieć, że narodziło się w wolnej Polsce. Biografie edukacyjno-zawodowe respondentów kształtowały się po przełomie transformacyjnym. To młodzież partycypująca w świecie globalnej zmiany z możliwością konstruowania „bezgranicznej” kariery. Wolno jednak tę grupę młodzieży umownie, za E. Wysocką, nazwać „pokoleniem zmiany”. Autorka, powołując się na słowa U. Eco, dokonuje charakterystyki doświadczania przez młodzież „permanentnego przejścia”. W epoce, w której partycypuje młodzież, 46 A. Bańka, Psychologiczne doradztwo karier, dz. cyt., s. 59–65. 47 A. Tylikowska, Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości [w:] A. Gałdowa (red.), Tożsamość człowieka, Kraków 2000, s. 233.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 20

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

„[...] działają konfliktowo »stara« i »nowa« wizja rzeczywistości – nowe siły poszukują nowych form życia zbiorowego, zaś siły mocno powiązane z tradycją walczą o przywrócenie właściwych im wzorów czy form społecznych”48. Ponadto trzeba zaznaczyć, że badana młodzież akademicka niewątpliwie należy do grupy statusowo uprzywilejowanej. Biorąc pod uwagę logikę podejścia merytokratycznego, którego istotę, jak ujmuje to Z. Melosik, stanowi zasada, że o miejscu człowieka w społeczeństwie, o jego społeczno-zawodowym statusie decyduje wykształcenie, a w szczególności edukacja uniwersytecka, to wydaje się oczywiste – odwołując się do słów autora – że stanowi ona „[...] najprostszą i najszybszą drogę do najlepszych miejsc na rynku pracy, najlepiej płatnych i prestiżowych stanowisk, że jest głównym czynnikiem ruchliwości społecznej”49. Odnosząc się do edukacji w metaforycznym sensie, jest ona „[...] społeczną windą, która wędruje z dołu do góry, wnosząc różnych ludzi – i różną liczbę ludzi – na różne piętra”50. Ponadto autor ten, odwołując się do poglądów O. Kivinena, dodaje, że dla zwolenników merytokracji „[...] uniwersytet nie jest już jedynie płaszczyzną reprodukcji istniejącego w społeczeństwie systemu statusów, przyjmuje zdecydowanie bardziej autonomiczną i doniosłą rolę arbitra pozycji społecznej jednostek, a w makroskali – czynnika determinującego stratyfikację społeczną”51. W tym sensie należałoby powiedzieć, że w studiach empirycznych nad autoidentyfikacją badanej grupy młodzieży akademickiej, jej stylami tożsamości, orientacjami normatywnymi (indywidualizm v. kolektywizm), orientacjami prorozwojowymi i proaktywnymi, ważne będzie rozpoznanie symbolicznej identyfikacji znaczeń nadawanych „karierze” przez respondentów żyjących w świecie „polimityczności” (Marquard), licznych możliwości i wielości historii urzeczywistnianych karier. Konstrukt indywidualnych inicjatyw i podmiotowego przejęcia kontroli nad karierą zostały dookreślone przez konstrukt proaktywnych orientacji zachowaniowych badanych. Proaktywne zachowania respondentów wobec kariery wymagają celowego podjęcia procesów decyzyjnych, w których to strategie kariery mogą się rozwijać, a ich ewaluacji można dokonać na podstawie możliwości wdrażania ich w życie52.

48 E. Wysocka, Doświadczanie życia w młodości – problemy, kryzysy i strategie ich rozwiązywania, Katowice 2009, s. 255. 49 Z. Melosik, Uniwersytet i społeczeństwo. Dyskursy wolności, wiedzy i władzy, Kraków 2009, s. 106. 50 Tamże. 51 Tamże. 52 Patrz: A. De Vos, I. De Clippeleer, T. Dewilde, Proactive career behaviours and career success during the early career, „Journal of Occupational and Organizational Psychology” 2009, 82, s. 765.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 21

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

W świetle holistycznego podejścia do polifonicznego dyskursu kształtowania obrazu siebie przez jednostkę koncentracja na wyborach zawodowych podmiotu to nie tylko antycypacja jego życia zawodowego, lecz także eksploracja procesu krystalizowania tożsamości zawodowej. Powyższe ustalenia należy uzupełnić o dodatkowy element, który został podjęty w teoretycznym dyskursie. Ze względu na wagę konsekwentnej ciągłości biograficznej jednostki w relacji do kariery z konieczności będzie to wejście na drogę „dojrzewania”, „dochodzenia”, „dorastania” do kariery. Kategoria „dojrzałości”, czy też „dorastania” do kariery, była zdecydowanie częściej adresowana do młodzieży niż osób w okresie dorosłości. D.E. Super tej grupie rozwojowej przypisał kategorię „adaptacji do kariery”, podkreślając gotowość dorosłych, już ukształtowanych podmiotów, do aktywnego radzenia sobie w sytuacji zmiany warunków pracy. Adaptacja do kariery w ujęciu M.L. Savickasa to umiejętne reagowanie na zmiany, i co warte podkreślenia, bez znacznego wysiłku, w celu adaptacji do nowych bądź odmiennych okoliczności53. Dla młodzieży będącej w okresie podwójnej tranzycji: z edukacji na rynek pracy i z okresu młodzieńczości do dorosłości, do istotnych zadań rozwojowych w omawianym stadium cyklu życiowego, wymienianych m.in. przez E.H. Eriksona, R.L. Goulda, R.J. Havighursta, D.J. Levinsona, A. Brzezińską, K.W. Schaie, w kontekście rozwoju poznawczego, jak również u J. Piageta w ramach stadium operacji formalnych (cech myślenia formalno-operacyjnego), należą: ciekawość poznawcza, zdolność do rozważania wielu możliwości podmiotowego działania, kreacja celów życiowych, zdolność do formułowania hipotez, krystalizacja planów zawodowych, wybór i przygotowanie do zawodu oraz nabywanie umiejętności, sprawności, kwalifikacji i kompetencji, aby wejść na drogę ich realizacji. Centralnym procesem jest eksperymentowanie z rolami (nauka ich podejmowania, pełnienia i opanowania), a szansą – rozwój kapitału kariery54. Rysem społeczeństwa staje się dynamiczna (a nie statyczna) natura struktury społecznej. Mówiąc językiem A. Giddensa, dwoistość struktury i podmiotu sprawia, że „nowy układ” podmiotów sprawczych, jako kategoria społeczna, może kształtować nową dynamikę, która z kolei będąc przez podmiot kształtowana, stanie się zarazem determinująca. Dla młodzieży akademickiej, będącej za „chwilę” nowicjuszami na rynku pracy, oznacza to ciągle przekraczanie granic, czy to intencjonalne (z wyboru), czy też nieintencjonalnie (z musu, a nawet bezwiednie). Odwołując się do K.E. Weicka, warto podkreślić, że świat nowych 53 I. Cossette, Ch.J. Allison, Donald E. Super’s life-space, life-span theory of career development [w:] Ch.J. Allison, I. Cossette, Three theories of career development and choice. (Literature Review). Proven Practices for Recruiting Women to STEM Careers in ATE Programs, Lynnwood, WA, 5/31/2007, http://www.stemrecruiting.org/docs/pub/3theories.pdf (dostęp: 23.04.2013), s. 5. 54 Patrz: „Nowości Psychologiczne” 1996, nr 3, red. A. Brzezińska, G. Lutomski, s. 44–47, 55, 67, 76.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 22

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

karier to świat licznych „początków” i „przejść” jednostek. Rytuały przemiany, których doświadcza młodzież w okresie tranzycji rozwojowej, związane ze stanem przejściowym „ani-ani”, kiedy podmiot jest w niejednoznacznym stanie (status graniczny), już opuścił stary status, a nie zajął jeszcze statusu nowego, wiążą się jednak z ryzykiem i niepewnością55. Stany te dodatkowo wzmacniane są przez świat zewnętrzny niejako „cywilizacyjnie przypisany do ryzyka” (Beck). Zmiana ról społecznych stawia jednostkę w sytuacji, w której pojawiają się nowe wymagania społeczne. Kluczowe jest zatem zatrzymanie się nad młodzieżą akademicką i poznanie jej poglądów, opinii, oczekiwań związanych z karierą. Rozstrzygnięcia odwołujące się do załamywania się stereotypowego myślenia o karierze jako główne „własności zawodu” i roli zawodowej (co niewątpliwie stanowi jedno z wielu kryteriów dystynktywnych ujmowania kariery) i zaakcentowanie wagi rozwoju kariery jako „własności” jednostkowej biografii – stanowiły podstawę realizacji zasadniczego celu pracy, jakim jest scharakteryzowanie poglądów młodzieży akademickiej będącej w okresie tranzycji z edukacji na rynek pracy na temat zjawiska kariery oraz możliwości jej konstruowania w świecie permanentnej zmiany i ambiwalencji. To elementy szerszego pytania o charakterystykę statusu granicznego, bycia w fazie „pomiędzy”, w której jednostka opuszcza stary kontekst, a nie jest jeszcze częścią nowego. Subiektywnie nadawane przez młodzież znaczenia pozwoliły spojrzeć na karierę podmiotowo (znaczenie nadaje karierze jednostka). W literaturze napotykamy liczne próby scharakteryzowania młodzieży jako kategorii społecznej. Podjęta w pracy narracja sytuuje się w nurcie rozważań nad młodzieżą jako podmiotem prospektywnych zmian. Prowadzone diagnozy wpisują się w rozstrzygnięcia nawiązujące do światopoglądowego modelu tożsamości; można tu wymienić prace H. Świdy-Ziemby, A. Guryckiej, K. Szafran, B. Fatygi, R. Lepperta, A. Szczurek-Boruty, E. Zamojskiej. Problematyka relacji młodzieży akademickiej do kariery to swoista kontynuacja interakcyjnego podejścia do zagadnienia konstytuowania się tożsamości młodych ludzi. Prace nad postawami, orientacjami, stylami życia, życiem młodzieży pomiędzy tym, co globalne, a tym, co lokalne (życie w światach), to niewątpliwie cenne źródło inspiracji na temat cech młodego pokolenia. Wielości kontekstów i perspektyw ich ujmowania doszukiwałam się w pracach T. Hejnickiej-Bezwińskiej, M. Dudzikowej, M. Piorunek, M. Czerwińskiej-Jasiewicz, A. Zandec kiego, R. Liberskiej, B. Galas, J. Nikitorowicza, M. Szymańskiego, S. Jaskulskiej, R. Wawrzyniak-Beszterdy, M. Marciniaka, A. Gromkowskiej-Melosik, A. Sarapaty, E. Wysockiej, J. Pyżalskiego. Myślenie autorki o młodzieży wyznaczały również lektury opisujące kondycję i jakość młodego pokolenia „globalnej zmiany”, m.in. publikacje Z. Melosika, Z. Baumana, A. Giddensa, B. Śliwerskiego, Z. Kwiecińskiego, M. Mead, A. Przecławskiej, J. Czapińskiego i T. Panka, 55 W. Mayrhofer, A. Iellatchitch, Rites, right..., dz. cyt., s. 54–57.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 23

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

A. Kłoskowskiej. Układem odniesienia dla jakości naukowego podejścia do zagadnienia rozwoju kariery zawodowej były prace: A. Bańki, A. Kargulowej, E. Solarczyk-Ambrozik, S. Kwiatkowskiego, M. Suchara, M. Szumigraja, K. Marzec-Holki. W konkluzji należy stwierdzić, że obraz badanej młodzieży akademickiej wynikający z diagnozy jej relacji do kariery jest zróżnicowany. Uzasadnienia i wyjaśnienia stylów tożsamości, orientacji normatywnych oraz orientacji zachowaniowych w karierze badanej młodzieży akademickiej ujawniają ich heterogeniczny charakter. Traktowanie kariery jako „własności” jednostki ukazało ważność zmiennych osobowościowych, społecznych i środowiskowych, pozwoliło się odnieść do kognitywnego oraz oceniająco-wartościującego elementu postaw, a także odwołać do wartości interpretacyjnej wybranych teorii kariery. „Ruchoma perspektywa” (Hughes) młodzieży akademickiej w karierze oznacza rozwój jej kariery na drodze osobistego zaangażowania. Wysiłek samookreślenia w karierze jako proces „stawania się” oraz krystalizowania tożsamości zawodowej, biorąc pod uwagę dynamikę zmian szczególnie aktualizowaną w karierach „bez granic”, wydaje się dla młodzieży akademickiej wchodzącej do świata pracy raczej stanem trwałym niż przejściowym. W dialektyce tego, co subiektywne i obiektywne w ujmowaniu kariery, warto nie ustawać w wysiłkach na rzecz poszukiwania nowych rozwiązań teoretycznych dla wyjaśnienia konstruktu kariery, szczególnie przez odwołanie się do różnic indywidualnych, czynników strukturalnych i kulturowych. Pogląd ten jednocześnie podkreśla wartość eksploracji badawczych. Poszukiwanie wielokontekstowego „wytłumaczenia” dla zrozumienia domeny kariery w świecie „karier bez granic” może tylko wzmocnić jego teoretyczną, badawczą i praktyczną wartość. Oddając niniejszą książkę do rąk czytelników, pragnę serdeczne myśli i podziękowania skierować do życzliwych mi osób, które przyczyniły się do jej powstania. Szczególne i najserdeczniejsze podziękowania kieruję do recenzenta wydawniczego, prof. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego, za wnikliwą i życzliwą recenzję, która pozwoliła na udoskonalenie podjętych w pracy narracji oraz ukazanie się publikacji w obecnym kształcie. Słowa ogromnej wdzięczności kieruję również do władz Wyższej Szkoły Humanistycznej im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Lesznie, Jego Magnificencji Rektora prof. dr. hab. Aleksandra Zandeckiego i Kanclerza – mgr. Ryszarda Karmolińskiego, za dofinansowanie niniejszej książki.

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 24

03.06.2013 09:55

#Wprowadzenie#

Pragnę wyrazić wdzięczność mojemu mężowi, Andrzejowi Michalskiemu, którego zrozumienie, wsparcie, dobro, miłość i przyjaźń wyjątkowo sobie cenię. Dziękuję córeczce Julii Konstancji za budowanie we mnie wiary w sensowność każdego dnia. Za życzliwą obecność i serdeczne, pełne wsparcia myśli i słowa dziękuję moim Rodzicom, Krystynie i Marianowi Cybalom, oraz siostrze Annie Cybal-Łuczak, jej mężowi Jarkowi Łuczakowi i ich dzieciom Oleńce i Mateuszkowi. Agnieszka Cybal-Michalska Poznań, maj 2013

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 25

03.06.2013 09:55

Cybal-Michalska_Mlodziez akademicka.indb 406

03.06.2013 09:55