Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny

Denek i in_Dziecko w swiecie wie1 1

2009-04-30 16:00:55

Polska jest miejscem konfrontacji rywalizujących kultur i filozofii naszego kontynentu. I to konfrontacji w najbardziej ostrej formie – napięcia dramatu europejskiego rozgrywane są na żywym ciele i nerwach dużego narodu. Polska nie jest skrawkiem ziemi, ani nawet odległym przylądkiem. Ona jest samym sercem Europy. Norman Davies, Serce Europy. Krótka historia Polski.

Denek i in_Dziecko w swiecie wie2 2

2009-04-30 16:00:55

Kazimierz Denek Bronisława Dymara Wiesława Korzeniowska

Dziecko w świecie wielkiej i małej Ojczyzny XX tom serii Nauczyciele – Nauczycielom

Kraków 2009

Denek i in_Dziecko w swiecie wie3 3

2009-04-30 16:00:55

Tłumaczenie wstępu i streszczeń: dr hab. Andrzej Murzyn Recenzent serii N–N: prof. dr hab. Genowefa Koć-Seniuch Recenzent tomu XX: prof. zw. dr hab. Pola Kuleczka Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-000-3 ISBN 978-83-7587-152-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Denek i in_Dziecko w swiecie wie4 4

2009-04-30 16:00:55

Spis treści Wstęp .......................................................................................................... 9 Introduction . ............................................................................................... 11 Część pierwsza

Kazimierz Denek Poszukiwanie drogi Rozdział I Pojęcie Ojczyzny, jej rodzaje, funkcje i odniesienia ....................................... 17 1. Rozumienie Ojczyzny . ....................................................................... 2. Profile Ojczyzny ................................................................................. 3. Co zawiera pojęcie Ojczyzny? ............................................................. 4. Powinności wobec Ojczyzny . .............................................................

21 23 24 36

Rozdział II Moja mała Ojczyzna . ................................................................................... 40 1. Krzemieniec ....................................................................................... 2. Tczew . ............................................................................................... 3. Wielkopolska ..................................................................................... 4. Kształtowanie miłości do małej Ojczyzny ...........................................

43 49 51 52

Rozdział III Desygnat Ojczyzny . ..................................................................................... 56 1. Język w społeczeństwie wiedzy ............................................................ 2. Funkcje języka w procesie edukacji ..................................................... 3. Najstarszy czynnik kształtujący tożsamość narodową .......................... 4. Opiewany w poezji i prozie ................................................................ 5. Czy nieuleczalne okaleczenie? ............................................................. 6. Inwazja nowomowy na edukację . ....................................................... 7. Co przeszkadza szkole w byciu źródłem poprawnej polszczyzny? ........ 8. Sprzężenie zwrotne między językiem teorii a praktyką edukacji .......... 9. Kultura języka ....................................................................................

Denek i in_Dziecko w swiecie wie5 5

57 59 60 61 66 69 72 73 74

2009-04-30 16:00:56

Spis treści

Rozdział IV Najwyższa wartość . .................................................................................... 77 1. Istota wartości, ich geneza i funkcje .................................................. 2. Wartości poznawcze i uniwersalne .................................................... 3. Wartości w edukacji ......................................................................... 4. Spory o wartości ............................................................................... 5. Ojczyzna wśród innych wartości w opinii 1872 respondentów ......... 6. Konkluzje . .......................................................................................

78 80 83 84 87 91

Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ........................................................ 93 Streszczenie ................................................................................................ 94 Summary ................................................................................................... 94 Część druga

Wiesława Korzeniowska Kulturowe przemiany w obrębie wielkich i małych Ojczyzn Rozdział I Mała i wielka Ojczyzna wobec współczesnych trendów unifikacyjnych.......... 99 1. Globalizacja a glokalizacja ................................................................ 2. Rozważania o wielkiej i małej Ojczyźnie ........................................... 3. Mała Ojczyzna – kształtowanie się i rozwój pojęcia . ......................... 4. Mikrospołeczności z tradycyjną hierarchią wartości w realiach UE . ..

99 101 104 107

Rozdział II Mała ojczyzna i jej wybrane „obszary szczególne” (na przykładzie Górnego Śląska) . ............................................................... 111 1. Górny Śląsk w rozważaniach o małej Ojczyźnie ................................ 111 2. Górny Śląsk – „szczególny przypadek kulturowy” ............................. 112 3. Współczesne „obszary szczególne” górnośląskiej małej Ojczyzny . ..... 125 Rozdział III „By czas nie zaćmił i niepamięć” Świat dziecka – światem wielkiej i małej Ojczyzny . .................................... 129 1. Wiedza o ojczyźnie lokalnej – hobby czy konieczność? ..................... 129 2. Edukacja o małej Ojczyźnie – stan dzisiejszy i potrzeby .................... 131 Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ........................................................ 137 Streszczenie ................................................................................................ 137 Summary ................................................................................................... 137

Denek i in_Dziecko w swiecie wie6 6

2009-04-30 16:00:56

Spis treści

Część trzecia

Bronisława Dymara Mała i wielka Ojczyzna w humanistycznej edukacji Rozdział I Wielka Ojczyzna i małe ojczyzny – śladami różnych znaczeń i kontekstów..... 141 1. Stany rzeczy a sytuacje....................................................................... 2. „Polskość jako sytuacja”..................................................................... 3. Różne barwy i odmiany polskości . ................................................... 4. Dom rodzinny jako podstawa współbycia w małych ojczyznach ....... 5. Wartości jako obiekty, czyny i idee ...................................................

141 143 145 148 150

Rozdział II Ojczyzna i ojczyźniane klimaty w tekstach szkolnych podręczników ........... 154 1. Podręczniki do języka polskiego źródłem wiedzy o polskości i Ojczyźnie ..................................................................... 2. Polskość jako sytuacja historyczna .................................................... 3. Bohaterstwo i bohaterowie ............................................................... 4. Ojczyźniane klimaty w podręcznikach i życiu a rodzaje wrażliwości dziecka ........................................................... 5. Polska z oddali. Bohaterowie wygnańcy ............................................

154 157 161 164 167

Rozdział III Różne barwy polskości w kompleksowej edukacji ....................................... 171 1. Wspólnota uczniów i nauczycieli Uczenie się kompleksowe w pigułce . ................................................ 2. Dom niejedno ma imię i z tego właśnie słynie... Realizacja kompleksu w klasie VI ..................................................... 3. Tradycje, obyczaje i obrzędy Dynamika zajęć w klasie II gimnazjum ............................................. 4. Literatura i plastyka jako opowieść o człowieku Inspiracje do zajęć w liceum ............................................................. 5. Pedagogika współbycia jako odmiana personalizmu, źródło humanistycznej edukacji oraz patriotycznego wychowania .....

171 177 182 186 189

Problemy – Poszukiwania – Inspiracje ........................................................ 192 Streszczenie ................................................................................................ 192 Summary ................................................................................................... 193 Seria „Nauczyciele – Nauczycielom” ........................................................... 195

Denek i in_Dziecko w swiecie wie7 7

2009-04-30 16:00:56

Denek i in_Dziecko w swiecie wie8 8

2009-04-30 16:00:56

Wstęp Książka W świecie wielkiej i małej Ojczyzny to dwudziesty tom serii „Nauczyciele – Nauczycielom” wydawanej od 1996 roku w Oficynie Wydawniczej „Impuls”. Mimo różnorodności stylów, sposobów dowodzenia oraz ilustrowania swoich przekonań i racji, publikacja, którą oddajemy Czytelnikowi, jest spójna, merytorycznie ważna i potrzebna współczesnej szkole. Słowa, jak wezbrana rzeka, płyną tu, niosąc smak, zapach i piękno polskiej ziemi. Poddajmy się ich sile i urokowi. Część pierwsza, autorstwa prof. zw. dr. hab. Kazimierza Denka, pt. Poszukiwanie drogi, zawiera wyczerpującą charakterystykę głównych i kontekstowych pojęć dotyczących różnych przestrzeni Ojczyzny. Wiele uwagi autor poświęca tożsamości narodowej, określanej przez język, a ponadto prezentuje wyniki badań nad miejscem Ojczyzny wśród innych wartości w opiniach studentów, uczniów i nauczycieli. Czytelnik znajdzie tu też opisy małych Ojczyzn autora oraz wiele rozważań o drogach poszukiwania wartości. Są one wpisane w tekst główny, a cytowane utwory poetyckie uzasadniają tak ważną w serii N–N tezę o związkach nauki i sztuki z życiem codziennym. Część druga napisana przez prof. zw. dr hab. Wiesławę Korzeniowską, pt. Kulturowe przemiany w obrębie wielkich i małych Ojczyzn, pokazuje z jednej strony współczesne tendencje unifikacyjne, a z drugiej autonomiczne, narodowościowe dążenia różnych regionów. Autorka przybliża głębokie związki człowieka z ziemią i obszarami swojskości w warunkach ścierania się kulturowych tradycji lokalnych z realiami programów Unii Europejskiej. Specyfikę życia małych Ojczyzn wnikliwie analizuje na przykładzie Górnego Śląska, będącego „szczególny przypadkiem kultury”. Zwieńczeniem rozważań jest, uzasadnienie potrzeby ocalania wielkiej i małej Ojczyzny w świecie dziecka, w sercach i umysłach młodzieży. Ostatnia część autorstwa dr Bronisławy Dymary, pt. Mała i wielka Ojczyzna w humanistycznej edukacji, nawiązuje do kluczowej w historii kultury koncepcji „polskości”, jako sytuacji. Definiując takie pojęcia, jak: „patriotyzm”, „tradycja”, „bohaterstwo”, autorka uzasadnia konieczność spojrzenia na te wartości jako na idee, czyny i obiekty. Z przeglądu podręczników do nauki języka polskiego zamieszczonego w tym rozdziale wynika, że są one przydatne w poznaniu różnych barw polskości. W obszernej części końcowej pokazano szkołę jako swoistą małą Ojczyznę wiedzy i więzi, będącą edukacyjną wspólnotą. Jej podstawą może być nauczanie kompleksowe i pedagogika współbycia. Pedagogika ta, będąca odmianą personalizmu, opiera się na rozwoju życzliwych interpersonalnych przestrze-

Denek i in_Dziecko w swiecie wie9 9

2009-04-30 16:00:56

Wstęp

ni. Są to: przestrzeń intelektualna, mentalna, światopoglądowa, emocjonalna, terapeutyczna i duchowa (metaprzestrzeń). Gdyby zaistniały one nie tylko w szkole, ale i w życiu codziennym małych Ojczyzn, spełniłby się sen autorów i redaktorów serii N–N o rozrastaniu się człowieczeństwa w człowieku. Nasze dążenia doceniło wielu Czytelników, Recenzentów i Przyjaciół książek serii N–N, a także nasz wydawca – Wojciech Śliwerski. Wszystkim im w imieniu własnym i Autorów (a jest ich około setki) gorąco dziękuję. Mam zaszczyt dołączyć do tego ostatniego tomu naszej serii dar niezwykły – odpisy dwóch listów papieża Jana Pawła II, który zechciał łaskawie przesłać nam jakże cenne wyrazy uznania i podziękowanie za wysłane do Watykanu książek z serii „Nauczyciele – Nauczycielom”. O trudzie tworzenia tego dzieła i naszej ludzkiej rodzinie pisałam w tomie XVIII, teraz chcę jedynie wyrazić radość, że tom XX mogłam pisać ze znakomitymi Autorami, a mymi wieloletnimi Przyjaciółmi: prof. zw. dr hab. Wiesławą Korzeniowską i prof. zw. dr. hab. Kazimierzem Denkiem. Wielkie dzięki! Bronisława Dymara

Denek i in_Dziecko w swiecie wie10 10

2009-04-30 16:00:56

Introduction The book In the world of a big homeland and a little one makes the 20th volume of a book series “Teachers speak to teachers”. In spite of a variety of styles and ways of presenting opinions the publication is coherent and substantially important. The book is composed of three parts. In the first one entitled In search of a way Kazimierz Denek describes main terms concerning various homeland spaces. Much attention is paid to the issue of a national identity that is expressed in a language. The reader can find interesting descriptions of author’s little homelands in this part. Deliberations on human quest for values are depicted in the main text and poetic pieces. The second part of the book is entitled Cultural transformations within big and little homelands. The author of the text, Wiesława Korzeniowska, reflects on the modern unification tendencies in Europe. On the other hand she stresses the importance of autonomous and ethnic tendencies. The specificity of little homelands is described and illustrated by the example of the Upper Silesia region. In the last part of the book, A big homeland and a little one as a subject of humanistic education, Bronisława Dymara refers to the notion of Polish identity conceived of as a situation. She provokes reflections on some notions such as patriotism, tradition, heroism and values. The author argues that a Polish textbooks are very useful in the field of making pupils sensitive to various colours of Polish identity. The final part of the text is devoted to school understood as a specific little homeland – an educational community. Since the book In the world of a big homeland and a little one is the last volume of a book series “Teachers speak to teachers”, I consider it a great honour to attach two letters from the pope John Paul II who did appreciate our book series considering its authors to be deeply concerned about the best interest of education and culture. I do thank my friends of long-standing Wiesława Korzeniowska a�� nd Kazimierz Denek for my being granted the honour of writing this volume with �� them. Bronisława Dymara

Denek i in_Dziecko w swiecie wie11 11

2009-04-30 16:00:56

Denek i in_Dziecko w swiecie wie14 14

2009-04-30 16:00:58

Część pierwsza

Kazimierz Denek

Poszukiwanie drogi

Denek i in_Dziecko w swiecie wie15 15

2009-04-30 16:00:58

Denek i in_Dziecko w swiecie wie16 16

2009-04-30 16:00:58

Rozdział I

Pojęcie Ojczyzny, jej rodzaje, funkcje i odniesienia Ojczyzna – kiedy myślę – wówczas wyrażam siebie i zakorzeniam, mówi mi o tym serce, jakby ukryta granica, która ze mnie przebiega ku innym, aby wszystkich ogarniać w przeszłość dawniejszą niż każdy z nas: z niej się wyłaniam... gdy myślę Ojczyzna – by zamknąć ją jak skarb. Pytam wciąż, jak go pomnożyć, jak poszerzyć tę przestrzeń, którą wypełnia. Karol Wojtyła, Myśląc Ojczyzna

Ojczyzna stanowi wieloczłonową, zorganizowaną koncentrycznie przestrzeń: dom – miejscowość – okolica, region – kraj – Europa. Każdy z tych powiększających się obszarów zawiera w sobie poprzedni. Ilustruje to wiersz Tadeusza Różewicza Oblicze Ojczyzny: ojczyzna to kraj dzieciństwa miejsce urodzenia to jest ta mała najbliższa ojczyzna miasto miasteczko wieś ulica dom podwórko pierwsza miłość las na horyzoncie groby

w dzieciństwie poznaje się kwiaty zioła zboża zwierzęta pola łąki słowa owoce ojczyzna się śmieje na początku ojczyzna jest blisko na wyciągnięcie ręki dopiero później rośnie krwawi boli1

T. Różewicz, Poezje zebrane, t. 2, Kraków 1988, s. 321.

Denek i in_Dziecko w swiecie wie17 17

2009-04-30 16:00:58

Część pierwsza. Kazimierz Denek, Poszukiwanie drogi

Pojęcia ulegają deprecjacji. Z upływem czasu zaczynają przypominać wytartą monetę. Dzieje się tak dlatego, że rodząc się, pozwoliły dostrzec najbardziej podstawowe sprawy, jednak wielokrotnie powtarzane stały się już tylko hasłami, które odcięte od korzeni źródłowego rozumienia mówią wszystko i nic. Dotyczy to również małej i dużej Ojczyzny w świecie dziecka, rozpatrywanej z perspektywy edukacji. Z tego powodu niezbędny jest namysł nad prawdziwym źródłem pojęcia Ojczyzny, czyli nawrót do sensu. Dzięki temu można doświadczyć siły, która umożliwia wgląd za pośrednictwem Ojczyzny w świat dziecka i związany z nim proces kształcenia i wychowania. Dla autora powstałego w 1974 roku poematu Myśląc Ojczyzna ojczyzną jest „poszukiwanie drogi” . Towarzyszy ona dziecku od progu rodzinnego domu, wiedzie przez przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum, liceum, uczelnię wyższą w świat aktywności zawodowej. Poszukiwanie dróg stanowi niezbędny element w procesie wychowania. Poznajemy w nim „coraz więcej, ale wikłamy się w tym poznawaniu a jego horyzonty zachodzą mgłą” – jak to wyraził Stanisław Lem. W tym swoistym poszukiwaniu dróg horyzont stale się oddala. Nieustannie pojawia się nowy, obiecujący, a równocześnie coraz bardziej wymagający. Nauczyciela nie mogą przerażać przestrzeń i dal horyzontu. Powinny go mobilizować do poszukiwania właściwych dróg . Ojczyzna jest naszą wspólną Itaką. Jak zauważa jeden z najwybitniejszych liryków polskich XX wieku – Leopold Staff: „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki” . Warto w tym kontekście przypomnieć wizję Ojczyzny greckiego poety Konstandinosa Kawafisa z utworu Itaka w tłumaczeniu Zygmunta Kubiaka: Jeżeli wyruszysz w podróż do Itaki Pragnij tego, by długie było wędrowanie, Pełne przygód, pełne doświadczeń [...]. Przez cały ten czas pamiętaj o Itace Przybycie do niej – twoim przeznaczeniem, Ale bynajmniej nie spiesz się w podróży. Lepiej, by trwała ona wiele lat, Abyś stary już był, gdy dobijesz tej wyspy, Bogaty we wszystko, co uzyskałeś po drodze, Nie oczekując wcale, by ci dała bogactwo Itaka. Itaka dała ci tę piękną podróż. Bez Itaki nie wyruszyłbyś w drogę Niczego więcej już ci dać nie może. K. Wojtyła, Myśląc Ojczyzna [w:] Z Karolem Wojtyłą myśląc Ojczyzna, red. W. Chudy, Lublin 2002, s. 9. S. Lem, Horyzont za mgłą, „Tygodnik Powszechny” 2004, nr 16, s. 20. K. Denek, Ku dobrej edukacji, Toruń – Leszno 2005, s. 142. L. Staff, Odys [w:] idem, Kochać i tracić, Warszawa 1994, s. 203.

Denek i in_Dziecko w swiecie wie18 18

2009-04-30 16:00:59

Rozdział I. Pojęcie Ojczyzny, jej rodzaje, funkcje i odniesienia

A jeżeli ją znajdziesz ubogą, Itaka cię nie oszukała. Stawszy się tak mądry po tylu doświadczeniach, Już zrozumiałeś, co znaczą te Itaki .

Ojczyznę symbolizują barwy narodowe. Andrzej Madej pisze: U nas w Polsce biało od brzóz czerwono od maków poznaj w tych kolorach wszystkich nas Polaków .

Natomiast Adam Mickiewicz w inwokacji: „Litwo! Ojczyzno moja!” wyraził swe głębokie uczucie do Ojczyzny, którą niegdyś była Litwa i Korona. Posiadanie Ojczyzny wymaga, szacunku i poświęcenia. Oto co na ten temat w wierszu O celu Polaka mówi Władysław Bełza: Polaka celem: Skrucha przed Bogiem, Mir z przyjacielem, A walka z wrogiem.

Chętnie krew własną, Dać w dobrej sprawie, Zacnie i jasno, Dążyć ku sławie.

Cześć dla siwizny, Czyste sumienie, Miłość Ojczyzny, I poświęcenie.

Trudy i znoje, Znosić z weselem; To, dzieci moje, Polaka celem!9

Umieć na progu Złożyć ofiary; Mieć ufność w Bogu, I żyć bez skazy.

Za Ojczyzną się tęskni, zwłaszcza gdy się ją traci lub gdy jest się poza jej granicami. Konstanty Gaszyński w wierszu Tęsknota za krajem tak to wyraża: A znasz ty kraj, gdzie brzegiem strumieni Niezapominki i kaliny rosną; Gdzie zbóż falami niwa się płomieni, A bory ćmią się jedliną i sosną; Gdzie chmiel złociste rozwiesza festony Po szczytach olszyn usrebrzonych mchami, Gdzie biała brzoza i jawor zielony Błyszczą malownie nad łąk kobiercami?

K. Kawafis, Itaka [w:] idem, Wiersze i proza, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 2001, s. 26–27. A. Madej, U nas w Polsce [w:] Z Karolem Wojtyłą..., op. cit., s. 21. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 2005, s. 6. P. Czartoryski-Sziler, Uczył kochać Ojczyznę, „Nasz Dziennik” 2008, nr 24, s. 12.

Denek i in_Dziecko w swiecie wie19 19

2009-04-30 16:00:59

Część pierwsza. Kazimierz Denek, Poszukiwanie drogi

Oh! Za tym krajem, Jakby za rajem, Co dzień wzdycham i płaczę; I nie będę szczęśliwy, Aż te lasy, te niwy Jeszcze raz choć obaczę! A znasz ty kraj ten, gdzie wzdłuż bitej drogi, Co płynie wstęgą pod topoli cieniem, Każdy wędrowiec, czy pan czy ubogi, Wita przechodniów Chrystusa imieniem; Gdzie szary bocian na dachu przedsienia Wije swe gniazdo za wiosny powrotem; Gdzie krzyż z drzewa lub święci z kamienia Stoją na straży przed wiosk kołowrotem? Oh! Za tym krajem, Jakby za rajem, Co dzień wzdycham i płaczę; I nie będę szczęśliwy, Aż te sioła, te niwy, Jeszcze raz choć obaczę! A znasz ty kraj ten serdeczny, wesoły, Gdzie gospodarz pełen uprzejmości Wszystkim, co może, dzieli z przyjacioły I tęskni w domu, kiedy nie ma gości; Gdzie lud, choć biedny, rad w święto się stroi, Gdzie czapka chłopca i warkocz dziewoi Szychem się święci, wstęgami powiewa? Oh! Za tym krajem, Jakby za rajem, Co dzień wzdycham i płaczę; I nie będę szczęśliwy, Aż te stroje, te niwy Jeszcze raz choć obaczę! A znasz ty kraj, gdzie w chwilę wesołą, Gdy grzmi od ucha zapustna kapela, Sunie poważnie poloneza koło, Jak szyk pancernych na nieprzyjaciela, Gdzie rzeźka młodzież przy hucznym mazurze Brzękiem podkówek gromko takt wybija; Gdzie żywym wieńcem przy piosenek chórze W rączych się pląsach krakowiak przewija?

Denek i in_Dziecko w swiecie wie20 20

2009-04-30 16:00:59