Aspiracje życiowe młodzieży pogranicza by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Aspiracje życiowe młodzieży pogranicza

Piotr Długosz

Aspiracje życiowe młodzieży pogranicza

Kraków 2010

Recenzent: dr hab. Ryszard Tomczyk

Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-7587-485-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Spis treści Podziękowania ..................................................................................................................  Wprowadzenie ..................................................................................................................  Rozdział I Teoretyczne aspekty badań ............................................................................................ Kilka uwag na temat badań młodzieży ............................................................... Specyﬁka młodzieży ............................................................................................... Kłopoty z młodzieżą ............................................................................................... Pogranicze .................................................................................................................

    

Rozdział II Metodologia badań .......................................................................................................... Problematyka aspiracji ............................................................................................ Uwarunkowania aspiracji ....................................................................................... Cel badań ................................................................................................................... Problematyka badań ................................................................................................ Hipotezy badawcze ................................................................................................. Specyﬁkacja zmiennych .......................................................................................... Wskaźniki i budowa kwestionariusza .................................................................. Metody i techniki badawcze .................................................................................. Dobór próby .............................................................................................................

         

Rozdział III Charakterystyka badanej zbiorowości ..........................................................................  Typ szkoły .................................................................................................................  Płeć a typ szkoły ....................................................................................................... 

Spis treści

Miejsce zamieszkania ............................................................................................. Ocena sytuacji ekonomicznej ................................................................................ Wyposażenie gospodarstw domowych ............................................................... Status społeczno-ekonomiczny rodziny pochodzenia ..................................... Kompetencje cywilizacyjne ...................................................................................

    

Rozdział IV Korepetycje ....................................................................................................................... Wstęp ........................................................................................................................ Płatne lekcje wśród młodzieży pogranicza ........................................................ Przedmioty .............................................................................................................. Korepetytorzy ......................................................................................................... Motywy korzystania z korepetycji wśród gimnazjalistów .............................. Motywy korzystania z korepetycji wśród maturzystów ..................................

      

Rozdział V Cele i strategie życiowe młodzieży pogranicza .......................................................... Cele życiowe ............................................................................................................. Typologia celów życiowych ................................................................................... Strategie sukcesów .................................................................................................. Typologia strategii wśród młodzieży ..................................................................

    

Rozdział VI Aspiracje edukacyjne gimnazjalistów ..........................................................................  Gdzie gimnazjaliści zamierzają się uczyć ...........................................................  Najpopularniejsze szkoły na pograniczu ............................................................  Korelaty wyboru szkoły .........................................................................................  Motywy wyboru szkoły ponadgimnazjalnej ......................................................  Źródła informacji o szkole ....................................................................................  Plany życiowe po ukończeniu szkoły ponadgimnazjalnej ...............................  Poziom aspiracji edukacyjnych .............................................................................  Preferowane uczelnie ..............................................................................................  Najpopularniejsze kierunki studiów ................................................................... 

Spis treści

Rozdział VII Aspiracje edukacyjne maturzystów ............................................................................. Plany życiowe .......................................................................................................... Poziom aspiracji edukacyjnych ............................................................................ Preferowane uczelnie ............................................................................................. Preferowane kierunki studiów ............................................................................ Lokalizacja uczelni ................................................................................................ Motywy wyboru uczelni ....................................................................................... Przyczyny zakończenia edukacji .........................................................................

       

Rozdział VIII Aspiracje zawodowe ....................................................................................................... Preferowane miejsce pracy ................................................................................... Aspiracje dochodowe ............................................................................................. Praca i zawód w opiniach gimnazjalistów ......................................................... Typy karier gimnazjalistów .................................................................................. Praca i zawód w opiniach maturzystów ............................................................. Typ kariery maturzystów .....................................................................................

      

Rozdział IX Planowane miejsce zamieszkania ................................................................................  Trajektorie emigracyjne młodzieży pogranicza ...............................................  Przyczyny emigracji ...............................................................................................  Rozdział X Psychospołeczne aspekty młodzieży pogranicza ...................................................... Wartości młodzieży pogranicza ......................................................................... Zadowolenie z życia młodzieży .......................................................................... Wiara w sukces ...................................................................................................... Religijność ...............................................................................................................

    

Rozdział XI Młodzież pogranicza a Internet .................................................................................. Wstęp ....................................................................................................................... Dostęp do komputera i Internetu ....................................................................... Cyfrowe kompetencje ............................................................................................

   

Spis treści

Cyfrowy podział ......................................................................................................  Młodzież w Internecie ...........................................................................................  Proﬁl użytkownika Internetu ...............................................................................  Podsumowanie ........................................................................................................  Zakończenie .....................................................................................................................  Bibliograﬁa ........................................................................................................................  Spis tabel ...........................................................................................................................  Spis wykresów .................................................................................................................. 

Podziękowania Książka ta jest owocem pracy naukowo-dydaktycznej w Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu. Tak się złożyło, że Dyrektor Instytutu Socjologii dr Sławomir Solecki obdarzył mnie zaufaniem i stworzył możliwości realizacji badań i rozwoju naukowych zainteresowań. Dzięki Jego pomocy wspólnie utworzyliśmy Centrum Badań nad Młodzieżą, w którym gromadzimy wiedzę, a nasi studenci mogą zdobywać ją w praktyce. Dyrektor IS był także gorącym orędownikiem wydania tej pozycji i wraz z władzami uczelni sﬁnansował wydanie publikacji. Za to chciałem bardzo gorąco podziękować rektorowi PWSW prof. Janowi Drausowi oraz Dyrektorowi IS dr. Sławomirowi Soleckiemu. Serdeczne podziękowania kieruję również do studentów II roku socjologii PWSW, którzy odwiedzili badane szkoły i kodowali dane. Bez zaangażowania i rzetelnej pracy studentów badania te nie dokonałyby się. Chciałbym także podziękować mojej Żonie, która przejęła na siebie większość domowych obowiązków; była także surowym i wnikliwym recenzentem pisanego tekstu. Na koniec pragnę równie gorąco podziękować prof. Marianowi Niezgodzie – adresatowi dedykacji niniejszej publikacji – za dotychczasową współpracę. Minęło już bowiem dziesięć lat od momentu, gdy spotkałem Profesora. Od tego czasu wiele się w moim życiu zmieniło, a Profesor miał w tych zmianach swój udział. Dzisiaj mogę powiedzieć, że spotkania te dały mi bardzo wiele, a książka ta jest ich pokłosiem. Kraków, 13 maja 2009 Autor

Książkę tę dedykuję Profesorowi Marianowi Niezgodzie, któremu zawdzięczam zainteresowania socjologią edukacji i młodzieży. Z okazji czterdziestej rocznicy Jego pracy naukowej

Wprowadzenie Na wstępie chciałbym przedstawić swój punkt widzenia na kwestię młodzieży i problemy, jakie ją współcześnie dotykają. Niezwykle istotne bowiem jest umiejscowienie tej kategorii społecznej we współczesnym świecie; przemyślenie jej obecnej pozycji, bolączek oraz szans na potencjalny rozwój. Dodatkowym wyzwaniem będzie tutaj podniesienie problematyki młodzieży pogranicza z jej specyﬁką. Obserwując to, co się dzieje obecnie w odniesieniu do ludzi młodych, trudno o optymizm. Młode pokolenie, które z wielką determinacją kończy studia wyższe, zostaje postawione pod przysłowiową ścianą. Wydawałoby się, że młodzi ludzie są skazani na sukces, na powodzenie, wysoką jakość życia, że w końcu ziszczą się marzenia o „szklanych domach”. Prawda jednak jest zgoła odmienna – młode pokolenie staje się bowiem niejako zbędne. W dyskursie na temat pokolenia ‘89 na łamach „Dziennika” możemy przeczytać słowa potwierdzające tę tezę: Nie widzę kolorowo naszej przyszłości. Będzie jeszcze gorzej. Jeśli nie wygramy w totolotka, nie odziedziczymy fortuny, to nie będziemy mieć własnego domu, wymarzonego samochodu, rasowego psa, a już na pewno nie będzie nas stać na dzieci. Zresztą po co mają rodzić się kolejne pokolenia bez szans na lepsze jutro?1

Jest to jedna z opinii egzempliﬁkującej pesymizm młodzieży. Zresztą eksperci też nie są optymistami w ocenie tego zjawiska. Według Krystyny Iglickiej, [...] duża grupa ludzi urodzonych w okresie demograﬁcznego boomu wczesnych lat 80., która wyjechała do pracy za granicą w ostatnich pięciu latach, żyła w Polsce na społecznym marginesie, a po wyjeździe na Zachód do pracy znów wylądowała na marginesie2.

Sytuacja młodzieży naprawdę jest fatalna. Można by rzec, że pojawia się zaklęty krąg wykluczania, którego nawet wyjazd za granicę nie jest w stanie przerwać. I co jest niepokojące, zjawisko to dotyczy ludzi wykształconych. Przede wszystkim

1 Por. http://www.dziennik.pl/wydarzenia/pokolenie-89/article309388/Jagoda_bedzie_tylko_gorzej. html. 2 Por. http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6423167,Prof__Iglicka__Emigranci_sa_straconym_pokoleniem.html?utm_source=RSS&utm_medium=RSS&utm_campaign=4777659.

Wprowadzenie

dotyka studentów modnych kierunków, którzy studiowali zarządzanie, marketing czy administrację. W Polsce te studia okazały się mało przydatne, za granicą zaś studenci pracowali poniżej kwalifikacji, bez możliwości wybicia się3. Po raz kolejny pojawia się stracone pokolenie. Zarówno w latach 70., jak i 80. młodzież borykała się z poważnymi problemami dotyczącymi niemożności realizacji aspiracji i planów życiowych4. Wtedy w związku z gospodarką niedoborów i kryzysem społeczno-ekonomicznym była narażona na frustrację i ograniczenie szans życiowych. Dzisiaj w zgoła odmiennym systemie społecznym, w warunkach systemu światowego również występują podobne problemy. W dobie turbokapitalizmu, jak powiada Edward Luttwak, korporacje redukują koszty, przenoszą swoje wytwórnie tam, gdzie jest tańsza siła robocza, i nie krępują się przepisami chroniącymi pracowników. Liczy się zysk i jego powiększanie; głównymi beneficjantami są ponadnarodowe korporacje, a przegranymi – robotnicy, którzy tracą z dnia na dzień pracę, pozycję i stabilizację5. Redukcja etatów obejmuje zarówno robotników, jak i profesjonalistów z sektora finansowego. Po pierwsze, w warunkach obecnego kryzysu te procesy są bardziej widoczne. Po wtóre, jak twierdzi Jeremy Rifkin, nadchodzi era końca pracy. Wraz z trzecią rewolucją techniczną do fabrycznych hal wkraczają roboty, automaty, które wypierają człowieka. To samo dzieje się w rolnictwie, poddawanym coraz większej automatyzacji6. Po trzecie, mamy wielki kryzys gospodarczy i głównymi jego ofiarami będą właśnie młodzi ludzie, którzy w roku 2009 opuszczą mury uczelni. Na ten temat poświęcony jest artykuł pt. Strategie przetrwania7. Jak piszą jego autorzy, idą ciężkie czasy dla studentów. Rozczarowanie i frustracja przymierzających się do życiowego startu mogą być jeszcze większe, gdy porównają się z kolegami – starszymi lub tymi z szybszym refleksem, którzy zakotwiczyli się na rynku pracy w latach 2003–2005 i zdążyli skorzystać na gospodarczym skoku Polski8. Brak perspektyw i widmo marginalizacji może rodzić zjawiska patologiczne, w których przestępczość młodych wzrastała w zastraszającym tempie – przykład blokersów. Ból wykluczania, marginalizacji niejednokrotnie zostaje ukojony poprzez środki psychoaktywne, tj. narkotyki i alkohol. Coraz częściej czy to na przystanku PKS na wsi, czy to na klatkach schodowych w mieście młodzi ludzie – blokersi

3 http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33181,6423167,Prof__Iglicka__Emigranci_sa_straconym_pokoleniem.html?utm_source=RSS&utm_medium=RSS&utm_campaign=4777659. 4 Por. D. Markowski, Wielkie struktury społeczne, Tyczyn 2002, s. 140. 5 Por. E. Luttwak, Turbokapitalizm. Zwycięscy i przegrani światowej gospodarki, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000. 6 Por. J. Rifkin, Koniec pracy: schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001. 7 Por. J. Cieśla, P. Stasiak, Strategie przetrwania, http://www.polityka.pl/strategieprzetrwania/Lead 30,1137,282149,18/. 8 Tamże.

Wprowadzenie

(trudno znaleźć wiejski odpowiednik) z braku jakiegokolwiek zajęcia, z braku perspektyw spotykają się na narkotykowo-alkoholowych libacjach, zmniejszając tym samym swoje szanse na wyjście z zaklętego kręgu marginalizacji. Kolejna strategia wybierana przez młodzież ma już bogatą tradycję, szczególnie tutaj – w dawnej Galicji. Jest nią oczywiście emigracja za chlebem. Tak jak przed wiekami mieszkańcy tej ziemi stosowali się do zasady „tam ojczyzna nasza, gdzie chleb i kiełbasa”9, podobnie jest obecnie, z tą tylko różnicą, że dzisiaj łatwiej jest wyjechać. Ba, w zglobalizowanym świecie praktycznie każdy może w każdym miejscu wybrać sobie pracę i miejsce do życia. Kiedy wstąpiliśmy do Unii Europejskiej, opcje związane z wyborem miejsca znacznie się powiększyły. Na odpływ kapitału ludzkiego są narażone peryferia. Jak już wspominano, młodzież, szczególnie ta po studiach, ma niewielkie szanse na wykorzystanie swojej wiedzy w regionie. Można przypuszczać, że jest to problem społeczności pogranicza. Na to zjawisko wskazują badania przeprowadzone w Gołdapi czy też badania realizowane w Przemyślu przez CBOS10. Młodzież zamiast wykorzystywać kompetencje, służyć wiedzą regionowi i pracować na rzecz jego rozwoju, wyjeżdża za granicę i wykonuje tam proste prace ﬁzyczne. Coraz częściej wyjeżdża się też do dużych miast w kraju. W ten sposób dochodzi do „drenażu mózgów” i zostaje „wypłukiwany” najwartościowszy pierwiastek młodej generacji, który jest otwarty na nowe doświadczenia, cechuje się przedsiębiorczością, innowacją, zdolnością do absorpcji nowych elementów kulturowych. Mimo znacznego wzrostu współczynnika scholaryzacji nie można mówić o konwersji kapitału intelektualnego w ekonomiczny11. Owszem młodzi mogliby liczyć na pracę po studiach w swoim zawodzie, pod warunkiem że gospodarka będzie oparta na wiedzy, a głównym sektorem będzie sektor usług. Niestety, na Podkarpaciu nadal sytuacja gospodarcza wygląda zgoła inaczej – tkwimy jeszcze w fazie przejściowej między preindustrialną a industrialną strukturą, co w konsekwencji powoduje, że rynek pracy otwarty jest raczej dla osób nieposiadających wysokich kwaliﬁkacji. Wystarczy sięgnąć do ostatnich danych Podkarpackiego Monitoringu Rynku Pracy i Edukacji, by zobaczyć, że w I kwartale 2009 r. najbardziej poszukiwani na Podkarpaciu byli robotnicy i rzemieślnicy (27), pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (24) oraz pracownicy biurowi (19).

9 J. Burszta, Wieś Małopolska, Stowarzyszenie „Ziemia Grodziska”. Ośrodek Kultury, Poznań 1997, s. 147. 10 Por.: Społeczność na granicy, red. W. Łukowski, H. Bojar, B. Jałowiecki, Scholar, Warszawa 2009; K. Staszyńska, Jak się żyje w polskich gminach, t. 1, CBOS, Warszawa 2008. 11 W ubiegłym roku kształciła się co druga osoba między 19. a 24. rokiem życia. Tuż po transformacji, 19 lat temu – co dziesiąta. Tylko w 2007 r. uczelnie opuściło 410 tys. absolwentów. Od 2004 r. rok w rok wykładów na wyższych uczelniach słucha ponad 1,9 mln osób. J. Cieśla, P. Stasiak, Strategie przetrwania, dz. cyt.

Wprowadzenie

Wydaje się, że na klasę ludzi wiedzy (knowledge class) jest jeszcze za wcześnie i, niestety, dużo wody upłynie w Wisłoku czy Sanie, nim dojdzie tutaj do znaczących przekształceń. Zjawisko to bynajmniej nie jest nowe. Na ten fakt zwracał uwagę już Stanisław Pigoń w swoim pamiętniku z czasów galicyjskich. Pisał on, iż Galicja, mały i ubogi kraik, o wątłym aparacie administracyjnym, o nieszerokiej sieci szkolnej, o przemyśle prawie żadnym, nie miała zbyt wielkiego zapotrzebowania na absolwentów szkół wyższych. Za moich jeszcze młodych czasów dużo się mówiło o nadprodukcji inteligencji12.

Sytuacja w obecnym układzie społeczno-historycznym jest podobna, z tą tylko różnicą, iż coraz rzadziej mówi się o inteligencji w starym stylu, jako o warstwie, która miała swój etos, poczucie misji. Inteligencję zastępują profesjonaliści, którzy sprzedają swoje kompetencje i umiejętności na rynku usług. W tej sytuacji można by skonstatować, iż spotykamy nadprodukcję ludzi wykształconych, brak jest bowiem na lokalnym rynku popytu na ich usługi. Z drugiej strony liczba absolwentów szkół wyższych, niestety, nie zawsze przechodzi w jakość. Obecnie powszechnie mówi się o inﬂacji dyplomów czy zjawisku „przeedukowania” społeczeństwa13. Jednakże należy mieć nadzieję, iż młode pokolenie, lepiej wyedukowane, wyrosłe w realiach wolnego rynku i demokracji, będące w orbicie globalizacji, będzie w stanie sprostać wymaganiom, jakie stawiają współczesne struktury gospodarcze. Miejmy nadzieję, że młodzież potraﬁ się odnaleźć w realiach nowoczesności, zamieszkując jej wschodnie rubieże. Pewnie jak nigdy dotąd w naszej historii los tego regionu uzależniony będzie od sukcesów/porażek młodej generacji. Jeśli młodzieży się powiedzie, uda zrealizować plany i marzenia, wówczas region na tym skorzysta i będzie stwarzał jeszcze lepsze szanse dla kolejnych pokoleń.

12 S. Pigoń, Z Komborni w świat, LSW, Warszawa 1983, s. 215. 13 Por. T. Gmerek, Młodzież i dyplom akademicki. Społeczne konstrukcje sukcesu życiowego [w:] Problemy nierówności społecznej w teorii i praktyce edukacyjnej, A. Gromkowska-Melosik, T. Gmerek, Impuls, Kraków 2008, s. 30.

Rozdział I

Teoretyczne aspekty badań Kilka uwag na temat badań młodzieży Młodzież, a szczególnie jej problemy są wdzięcznym przedmiotem zainteresowania w naukach społecznych i publicystyce. W czasach przełomów systemowych zainteresowanie młodzieżą ulega szczególnej intensyﬁkacji. Świadczą o tym choćby teksty prasowe, np. Młodość idzie w klapkach1. W artykule tym zostało opisane „pokolenie Y”. Ta młodzież różni się od swoich poprzedników. Są dobrze wykształceni, mają duże oczekiwania, swobodnie posługują się najnowszymi technologiami, są świetnie przygotowani do działania w warunkach gospodarki globalnej i różnorodności kulturowej2. Podobny obszerny raport: Pokolenie wolnej Polski pojawił się w tygodniku „Wprost”3. Autorzy uważają, iż większość młodzieży nie interesuje się polityką i najnowszą historią. Są pewni, otwarci, światowi, pozbawieni kompleksów. To dzięki ich poparciu w wyborach 2007 r. zwyciężyła Platforma Obywatelska (55). Na Prawo i Sprawiedliwość głosowało tylko 15 młodych ludzi. Dosyć duży rezonans wśród młodzieży wywołał tekst z „Dziennika”: Uwaga, nadchodzi pokolenie ‘89. W artykule zostały przedstawione najnowsze wyniki badań CBOS, z których wynikało, że 18- i 19-latkowie uwierzyli w Polskę i to właśnie z nią wiążą swoją przyszłość. Jak mówi jedna z uczestniczek debaty: „Nie boimy się widma kryzysu. Chcemy skończyć studia, kupić dom, założyć ﬁrmę, wychować dzieci”4. Publikacja o młodych spotkała się z bardzo dużym zainteresowaniem samej młodzieży, która zasypała redakcję mailami. Wypowiedzieli się w tej sprawie na forum „Dziennika” zarówno ludzie młodzi, jak i eksperci oraz znane osobistości. Dyskusja ta przypomina tę, która 10 lat temu była prowadzona na łamach „Gazety Wyborczej”5. Wypowiedzi takie, pojawiające się na forach internetowych i w listach wysyłanych do redakcji gazet, są bardzo cenne, gdyż pokazują, jak młodzież przeżywa rzeczywistość. 1 2 3 4 5

Por. J. Solska, Młodość idzie w klapkach, „Polityka” 2008, nr 42. Tamże, s. 41. Por. M. Zdziechowska, S. Sachno, Pokolenie wolnej Polski, „Wprost” 2009, nr 1–2. Por. http://www.dziennik.pl/wydarzenia/article306989/Uwaga_nadchodzi_Generacja_89.html. Por. M. Piasecki, Młodzi końca wieku, W. A. B., Warszawa 2000.

Rozdział I. Teoretyczne Aspekty badań

Ta perspektywa wiąże się ze „współczynnikiem humanistycznym”, który odwołuje się do deﬁnicji sytuacji aktorów społecznych6. Również dzięki temu podejściu metodologicznemu możemy zrozumieć młodzież i jej strategie we współczesnej Polsce. Ponadto taka perspektywa metodologiczna przy badaniu młodzieży pozwala na odczytanie znaczeń kryjących się za odsetkami pojawiającymi się w ankietach. Jest to szczególnie ważne, gdyż niejednokrotnie interpretacje badaczy znacznie odbiegają od tego, co sama młodzież wie na swój temat. Oto co pisze jedna z uczestniczek dyskursu: Mam 19 lat i od dłuższego czasu zastanawiałam się, kiedy ktoś opisze i nazwie moją generację. W końcu nadszedł dzień, w którym w „Dzienniku” ukazał się artykuł „Pierwsze pokolenie optymistów”. Niezwłocznie przystąpiłam do lektury. Efekt: szok i niedowierzanie. Spodziewałam się czegoś w stylu „Generacji Nic” Kuby Wandachowicza (uważam, że generacja ’89 jest bardzo podobna), a oto miałam przed sobą coś, co było piękne, ale jakże nieprawdziwe. Bo ja moje pokolenie widzę zupełnie inaczej7.

„Dzikie plemiona”, jak młodzież bywa nazywana przez antropologów, poddawane są systematycznej obserwacji przez ludzi nauki. Naukowcy uważają, że tak jak dawniej niewiele wiedzieliśmy na temat zamieszkałych w dalekich krajach plemionach pierwotnych, tak samo obecnie niewiele wiemy o młodej generacji. Przykładem takiego podejścia są badania pt. „Warszawskie badanie stylów życia młodzieży”, z których wynika, iż dorośli niewiele wiedzą na temat młodzieży. W ankietach zapytano, kto najbardziej imponuje warszawskiej młodzieży. Według dorosłych, są to: przywódcy religijni (40), ludzie mediów (28), rodzice (26), nauczyciele (23), sportowcy (21). Młodzi z kolei wskazali, że nie ma takiej osoby (42) lub że są to koledzy, znajomi (24), matka (13), ojciec (9), rodzeństwo (6)8. Widać, że wiedza dorosłych na temat grup odniesienia młodzieży jest niewielka. Warto też wspomnieć o publikacji CBOS Młodzież 2008 9. W opracowaniu tym została zawarta wiedza na temat pokolenia ‘89, które narodziło się już w wolnej Polsce. Postawy, wartości, style życia i wiele innych kwestii referowanych jest na kartach wymienionej publikacji. Zresztą, o czym już wspominano, wyniki tych badań dały asumpt do dyskusji nad obecną młodzieżą. Kolejną pozycją, która nawiązuje do problematyki młodzieżowej, jest książka pod redakcją K. Szafraniec Młodość i oświata za burtą

6 Por. P. Sztompka, Socjologia, Znak, Kraków 2002, s. 24. 7 Por. http://www.dziennik.pl/wydarzenia/pokolenie-89/article310310/Optymisci_Raczej_egoisci. html. 8 Por. http://wyborcza.pl/51,87648,5487467.html?i=3. 9 Por. Młodzież 2008, CBOS, Warszawa 2009.

Rozdział I. Teoretyczne Aspekty badań

przemian10. W publikacji tej można znaleźć teksty, które ukazują problemy i aktualne poszukiwania socjologów zajmujących się problematyką młodzieży. Autor niniejszej publikacji również zajmuje się problematyką młodzieży. Minęło 9 lat od momentu, kiedy przeprowadził badania nad młodzieżą powiatu ropczycko-sędziszowskiego11. Od tamtego czasu w kraju i na świecie wiele się zmieniło, młodzież również uległa przeobrażeniom. Na ten fakt wskazały nowe badania zrealizowane także na Podkarpaciu, lecz w zupełnie innym miejscu. Tym razem terenem badań stało się pogranicze, byłe województwo przemyskie. Za sprawą ulokowanej w Przemyślu Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej przedmiotem badań została młodzież pogranicza. Pierwsze badania zostały zrealizowane w 2007 r. na próbie 704 maturzystów. Już wtedy wiedzieliśmy, że młodzież ma wysokie aspiracje, jest egoistyczna, nastawiona na karierę i pragnie osiągnąć sukces. Ponadto wierzy w swoje umiejętności i nie obawia się ryzyka ani zmian. Już rok temu zaobserwowaliśmy, że współczesna młodzież jest ukształtowana przez wolny rynek. Jej strategie życiowe są dostosowywane do współczesnych struktur ekonomicznych. Badania CBOS potwierdziły nasze spostrzeżenia i pokazały, iż mamy globalną młodzież12. Zresztą obecnie pojawia się w literaturze pojęcie „globalny nastolatek”. Pisze o tym Zbyszko Melosik: Wielkomiejską młodzież niezależnie od kraju i kontynentu cechuje podobna tożsamość i podobny styl życia. Nastolatek żyjący w Paryżu, Warszawie, czy nawet Pekinie bardziej podobny jest do rówieśnika z Sydney, Limy z tej samej klasy niż do rówieśnika żyjącego w tym samym kraju, ale w rodzinie chłopskiej lub robotniczej. Globalny nastolatek uczęszcza do przyzwoitej szkoły średniej, ogląda MTV, słucha brytyjskiej lub amerykańskiej muzyki, jeździ na rolkach, chodzi do McDonald’s, pije Coca-Colę13.

W tej publikacji raczej nie podejmujemy problematyki młodzieży wielkomiejskiej. Badana grupa mieszka w regionie, który jest zdominowany przez obszary wiejskie. W związku z tym wiedza na temat młodzieży pogranicza pozwoli na lepsze rozpoznanie młodzieży wiejskiej i małomiasteczkowej. Prowadzone analizy pozwolą pokazać, w jakim stopniu młodzież żyjąca na peryferiach jest podobna do bądź różna od młodzieży zamieszkującej metropolie i centralne regiony kraju.

10 Por. Młodość i oświata za burtą przemian, red. K. Szafraniec, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008. 11 Por. P. Długosz, Młodzież Podkarpacia w III Rzeczypospolitej, Nomos, Kraków 2005. 12 Por. Młodzież 2008, dz. cyt., s. 10–22. 13 Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Impuls, Kraków 2007, s. 53.

Rozdział I. Teoretyczne Aspekty badań

Specyfika młodzieży O tym, że młodzież jest wdzięcznym przedmiotem badań, już pisano. W tym miejscu skupię się na uzasadnieniu swojego zainteresowania tą kategorią społeczną. Motywów może być wiele, ale do najważniejszych należy zaliczyć: a) młodzież jest szczególną kategorią struktury społecznej; b) młodzież cechuje odrębność od świata dorosłych; c) w społeczeństwach przemysłowych i nowoczesnych wzrasta rola i znaczenie młodzieży; d) młodzież jest grupą „rozwojową”, na podstawie jej charakterystyk można formułować prognozy; e) młodzież jest immanentnym elementem zmiany społecznej, jej działania, strategie mogą doprowadzić do sukcesu/porażki transformacji14. W socjologii dość powszechnie uważa się, że młodzież jest czynnikiem zmiany społecznej. Pisał o tym Leszek Kołakowski: [...] są główną siłą przewrotów, wybuchów społecznych, rewolucji, przy czym w sprawach zarówno dobrych, jak i złych, bo chociaż często szlachetne porywy nimi kierują, to z drugiej strony bywają oﬁarami niedorzecznych i niebezpiecznych ideologii, iluzji, ruchów. Rewolucje są na ogół dziełem młodych, a rewolucje bywają rozmaite15.

Kim zatem jest młodzież? Zaczniemy od cechy, którą można najłatwiej zidentyfikować. Będzie to aspekt demograficzny. Najłatwiej jest ustalić status młodzieży, odwołując się do wieku. Według Hipokratesa, dzieciństwo trwa do lat 7, wiek chłopięcy od 8 do 14 lat, a młodość – od 15 do 21. W demograficznych i medycznych statystykach ONZ za młodzież uważa się osoby mieszczące się w przedziale wiekowym 14–24 lat. Z kolei w juwentologii wyróżnia się dwie grupy: a) młodzież to nastolatki, które nie ukończyły 20. roku życia (tzw. podlotek, niedorostek, młodociany); b) dla osób, które przekroczyły 20. rok życia rezerwuje się określenie młodzi doroli. Po rozszerzeniu Europy w jej granicach znalazło się 75 mln młodych ludzi w wieku 15–25 lat. W 2007 r. na Podkarpaciu w przedziale wieku 13–24 lat było 414 577 osób. Na pograniczu (region przemysko-krośnieński) w tym przedziale wiekowym mamy 184 296 osób. W Polsce młodzieży w wieku od 15 do 24 lat w 2007 r. było 5 990 798. Według tego kryterium wiekowego, podkarpacka młodzież liczy 365 57616. 14 Por. B. W. Mach, Pokolenie historycznej nadziei i codziennego ryzyka, ISP PAN, Warszawa 2003. 15 L. Kołakowski, Mini-wykłady o maxi-sprawach, Znak, Kraków 1999, s. 62. 16 Por. Rocznik Demograficzny 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 134.

Rozdział I. Teoretyczne Aspekty badań

Kiedy weźmiemy pod uwagę aspekt społeczny, wówczas w kategorii „młodzież” znajdziemy ludzi w wieku między dojrzałością biologiczną a dojrzałością społeczną (założenie rodziny, praca zawodowa). Młodzi to po prostu ci wszyscy, którzy uczą się, a nie pracują. Obecnie można zauważyć rozszerzanie się granic tejże kategorii, gdyż rośnie liczba młodzieży podejmującej naukę w różnego typu szkołach. Nawet absolwenci uczelni wyższych często podejmują drugi kierunek studiów, by mieć większe szanse na pracę. Wydłuża się też średnia wieku zawierania małżeństw, młodzież coraz częściej zamieszkuje z rodzicami. Przy wysokim bezrobociu oraz w warunkach obecnego kryzysu usamodzielnić się jest bardzo trudno. Stąd można rzec, że czasy nowoczesne wydłużają fazę okresu przejściowego miedzy dzieciństwem a dorosłością. Na koniec warto jeszcze wskazać na aspekt psychologiczny. Młodość to też syndrom specyﬁcznych cech: duża wrażliwość, silna emocjonalność, szczerość, prostolinijność, dążenie do ideałów. Nagromadzona energia daje o sobie znać wielką żywotnością, zdecydowanym działaniem, śmiałymi przedsięwzięciami. Pojawia się też krytycyzm, który sprzyja buntowniczym tendencjom, poczucie osamotnienia, niepewności, tęsknoty i smutku, co wpływa na postawę młodzieńczego pesymizmu. Jak pisze K. Szafraniec: [...] bunt młodzieży przejawia się w różnych formach zewnętrznych (kontestacyjnych) i wewnętrznych (przeżyciowych), w otwartym przeciwstawieniu się światu i w ucieczkach od niego, w wykrzykiwaniu własnej złości i szukaniu alternatyw17.

Cytowana autorka twierdzi dalej, iż [...] młodzi ludzie bywają „źródłem energii” w różnych procesach społecznych – czasami sami je inicjują, zazwyczaj jednak ulegają ideom i ideologiom wypracowanym przez inne grupy społeczne i starsze generacje18.

Najnowsza historia pokazała, że młodzież może stanowić realną siłę zmian. W nie tak dawnej przeszłości na ulicach Aten walczyło na barykadach „pokolenie 600 euro”. We Francji też nie pozwolono na niekorzystne zmiany w szkolnictwie czy prawie pracy. Dzięki młodzieży wybory w 2007 r. w Polsce wygrała Platforma Obywatelska. Podobnie było z wyborami w Stanach Zjednoczonych. Młodzież sprawiła, iż po raz pierwszy w ojczyźnie demokracji prezydentem został przedstawiciel nie białej rasy – Barack Obama.

17 K. Szafraniec, Potencjał młodzieżowego buntu – uwarunkowania i przyczyny społeczne [w:] Młodość i oświata za burtą przemian, dz. cyt., s. 14. 18 Tamże.

Rozdział I. Teoretyczne Aspekty badań

Kłopoty z młodzieżą Z młodzieżą wiąże się nadzieje w procesie rozwoju endogennego. W młodej tkance upatruje się sił modernizacyjnych. Ta forpoczta nowoczesności, wyposażona w podmiotowość społeczną, indywidualizm, przedsiębiorczość, otwartość na zmiany, optymizm, ma wprowadzić Podkarpacie do „europejskiego domu”. Młode pokolenie ma być lokomotywą modernizacji Podkarpacia. Przede wszystkim liczy się na to, że młodzi ludzie nieskażeni duchem homo sovieticus będą się aktywnie włączać w „krwioobieg gospodarki rynkowej”, tworząc ﬁrmy, inwestując i rzetelnie pracując na wysoką jakość życia. Przy rozważaniach kwestii młodej generacji w strukturze społecznej nie należy zapominać o drugiej stronie medalu. Młodzież mianowicie oprócz właściwości innowacyjnych, instynktu zmiany wykazuje też tendencje niszczycielskie. Może ona być bombą z opóźnionym zapłonem oraz skutecznym narzędziem destrukcji istniejących struktur. Ostatnie protesty greckiej młodzieży pokazują pojawiające się zagrożenie. W Polsce przy nader rozbudzonych ambicjach edukacyjnych, zawodowych, materialnych i tych związanych z konsumpcyjnym stylem życia, jakim obecnie hołduje młodzież, mogą wystąpić poważne kłopoty i napięcia związane z ich realizacją. Szczególnie na Podkarpaciu sytuacja absolwentów rysuje się w ciemnych barwach, gdy weźmie się pod uwagę kłopoty z podjęciem pracy i usamodzielnieniem się młodych ludzi. Młodzież, zamiast być nośnikiem zmiany, może także blokować i opóźniać te procesy. Do tego może dojść w przypadku zwiększania się obszarów marginalizacji społecznej, rozprzestrzeniania się niskich aspiracji, eskapizmu, bierności, fatalizmu i braku podmiotowości. Innymi słowy: jeśli uruchomi się ten potencjał antymodernizacyjny, może dojść do znacznego opóźnienia i zahamowania przemian. Wydaje się też, iż wśród ludzi odpowiedzialnych za strategie rozwojowe województwa młodość jest traktowana jako panaceum na wszelkie bolączki. Logika jest taka: jesteśmy młodym regionem, więc mamy ogromny kapitał. Jednakże to, iż dominantę społeczeństwa stanowi młodzież, o niczym jeszcze nie przesądza. Dopiero wiedza na temat „właściwości” młodzieży może w pewien sposób określić potencjał i kierunki rozwojowe. Podsumowując, można stwierdzić, że młodzież jest potencjalną siłą, zasobem, który można wykorzystać do modernizacji regionu. Jednakże aby te plany zostały zrealizowane i doszło do konwersji owej potencji w realną siłę, po pierwsze, potrzebna jest młodzież o odpowiednich parametrach – najogólniej chodzi o „nowego człowieka”, człowieka o osobowości nowoczesnej. Po drugie, nieodzownym elementem prowadzącym do sukcesu są odpowiednie struktury, zdolne do absorpcji wytwarzanego kapitału ludzkiego. W przeciwnym wypadku, mimo pojawienia się tego potencjału, z braku odpowiednich warunków – rynek pracy, warunki mieszkaniowe, bytowe – zostanie on roztrwoniony.