Doświadczenia rodzin w odkrywaniu i rozwijaniu zdolności dzieci

9 788380 956551

MAŁGORZATA STAŃCZAK

Doświadczenia rodzin w odkrywaniu i rozwijaniu zdolności dzieci Perspektywa pedagogiczna

Kraków 2019

Recenzent dr hab. Eugeniusz Łapiński Redakcja wydawnicza Danuta Jamiołkowska DTP Agnieszka Szulc Projekt okładki Anna M. Damasiewicz Zdjęcie na okładce © Anna Denisova | Depositphotos.com

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019 Druk z materiałów dostarczonych przez Autora (skład, redakcja, korekty)

ISBN 978-83-8095-655-1

Publikacja została sfinansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Spis treści

Wprowadzenie.................................................................................................7 Rozdział I. Zdolności dzieci i ich rozwój ....................................................15 1. Współczesne pojmowanie zdolności ......................................................15 2. Geneza zdolności ...................................................................................25 3. Wybrane koncepcje i modele zdolności .................................................28 4. Refleksje podsumowujące ......................................................................36 Rozdział II. Dziecko zdolne w rodzinie.......................................................39 1. Współczesne rozumienie rodziny ..........................................................40 2. Rola środowiska rodzinnego w rozwoju zdolności ................................43 3. Cechy domu rodzinnego.........................................................................56 3.1. Potencjał społeczno-ekonomiczny...................................................57 3.2. Konstelacje rodzinne........................................................................61 3.3. Klimat emocjonalny ........................................................................63 4. Refleksje podsumowujące ......................................................................66 Rozdział III. Proces badawczy – założenia i realizacja.............................69 1. Perspektywa badawcza ...........................................................................69 2. Cel i problematyka .................................................................................74 3. Metoda gromadzenia danych .................................................................76 4. Zasady konstruowania próby badawczej................................................81 5. Metoda analizy danych ..........................................................................95 Rozdział IV. Odkrywanie zdolności dzieci .................................................99 1. Poszukiwanie źródeł .............................................................................100 2. Rodzicielskie oszacowanie potencjałów...............................................103 3. Ścieżki rozpoznania .............................................................................108 3.1. Ekspercka.......................................................................................109 5

3.2. Rodzinna ........................................................................................117 3.3. Rodzinno-ekspercka ......................................................................119 4. Refleksje podsumowujące ....................................................................123 Rozdział V. Rozwijanie zdolności dzieci ...................................................127 1. Wczesna stymulacja rozwoju ...............................................................128 2. Kształcenie specjalistyczne ..................................................................136 2.1. Poszukiwanie możliwości kształcenia ..............................................137 2.1.1. Spiritus movens ..........................................................................138 2.1.2. Rodzicielskie rozterki .................................................................141 2.1.3. Decyzja .......................................................................................145 2.2. Ścieżki rozwoju zdolności..................................................................148 2.2.1. Akademickie................................................................................149 2.2.2. Muzyczne....................................................................................160 2.2.3. Taneczne .....................................................................................169 2.2.4. Sportowe .....................................................................................185 3. Rodzinne kształcenie incydentalne ......................................................211 3.1. Praktyki czytelnicze ......................................................................211 3.2. Partycypacja w kulturze artystycznej.............................................214 3.3. Kontakty międzykulturowe ...........................................................217 3.4. Rodzinne podróże edukacyjne .......................................................218 4. Refleksje podsumowujące ....................................................................223 Rozdział VI. Cechy rodzin wspierające rozwój zdolności dzieci...........227 1. Bliskość uczuciowa ..............................................................................229 2. Elastyczne granice zewnętrzne ............................................................233 3. Koncentracja na dziecku ......................................................................236 3.1. Wymiar temporalny .......................................................................238 3.2. Wymiar zawodowy ........................................................................241 3.3. Wymiar czasu wolnego..................................................................245 4. Możliwość dokonywania wyborów......................................................248 5. Refleksje podsumowujące.....................................................................253 Zakończenie............................................................................................. 257 Bibliografia .................................................................................................269 6

Wprowadzenie

Miłość zaczyna się w domu – i genialność również (Dean Keith Simonton1)

Do końca lat 70. XX wieku wybitne zdolności postrzegane były jako monolityczny konstrukt osadzony na inteligencji człowieka, będącej jego niezmiennym atrybutem decydującym o poziomie uzyskiwanych osiągnięć. Odkąd jednak Joseph S. Renzulli2 przedstawił światu swój trójpierścieniowy model zdolności, za pomocą którego dowodził, iż zdolności ludzkie są wynikiem interakcji zachodzącej pomiędzy trzema komponentami – ponadprzeciętną, ale niekoniecznie wybitną inteligencją i/lub zdolnościami specjalnymi; motywacją i twórczością – zrodził się nowy paradygmat w badaniach nad zdolnościami.

Współcześnie traktuje się je jako zjawisko wielowymiarowe, a jego konstrukcja obejmuje obok czynników jednostkowych, także kontekst czasowy (rozwojowy) i środowiskowy. Pogląd ten szczególnie mocno wybrzmiewa w teoriach rozwojowych, które traktują zdolności jako proces, a za jeden z katalizatorów ich transformacji od potencjalności w rzeczywisty talent uznają oddziaływania środowiskowe, zarówno te w skali mikro, jak i makro. Wymienić tu należy koncepcje przedstawione przez Abrahama J. Tannenbauma3, Franza D. K. Simonton, Geniusz. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2010, s. 81.

J. S. Renzulli, The Three-Ring Conception of Giftedness A Developmental Model for Promoting Creative Productivity. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.). Cambridge University Press, New York 2005, s. 246–270.

3 A. J. Tannenbaum, Giftedness: A psychosocial approach. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness. Cambridge University Press, New York 1986, s. 21–52.

1 2

7

J. Mönksa4, Alberta Zieglera5, Franҫoys Gagné6, a także Renę F. Subotnik, Paulę Olszewski-Kubilius i Franka C. Worrella7, którzy wśród katalizatorów środowiskowych wymieniają rodzinę.

Badania zaprezentowane w niniejszej rozprawie wpisują się w nurt eksploracji zmierzających do dookreślenia udziału środowiska rodzinnego w procesach powolnej przemiany potencjału dzieci w dojrzały talent. Myślą przewodnią dla podjętych rozważań oraz poszukiwań badawczych jest założenie, że spośród komponentów środowiskowych rodzina stanowi najistotniejszy czynnik transformacji zdolności dzieci. Do takiego wniosku doszedł w 1985 roku Benjamin S. Bloom i jego zespół badawczy. Autorzy – po przeanalizowaniu ścieżek życia 120 wybitnych młodych ludzi, którzy mimo młodego wieku osiągnęli szczyty w swoich dziedzinach – uznali, że dom rodzinny wspierając długi proces rozwoju potencjału zdolnościowego w talent jest co prawda jednym z wielu elementów obrazu tej transformacji, ale za to kluczowym8. Nie jest to jednak pogląd, z którym zgadzają się wszyscy badacze zdolności. Nikt nie kwestionuje roli wsparcia rodzinnego, jednak wielu autorów na plan pierwszy wysuwa inne elementy struktury zdolności. Część badaczy akcentuje szczególne znaczenie indywidualnych właściwości człowieka (J. S. Renzulli9, Stanisław Leon Popek10, F. Gagné11), inni uznając dominującą rolę środowiska społecznego, nie wskazują na to, który z jego komponentów – dom, szkoła czy rówieśnicy – jest elementem

F. J. Mönks, Identification and Education of the Gifted Learner. [w:] J. Łaszczyk, M. Jabłonowska (red.), Uczeń zdolny wyzwaniem dla współczesnej edukacji. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2008, s. 79–84.

5 A. Ziegler, The Actiotope Model of Giftedness. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.)… , s. 411–436; za: M. Trela, Akcjotopowy model zdolności Alberta Zieglera a edukacja. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. II, Uczeń – nauczyciel – edukacja.

Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005, s. 139–148.

6 F. Gagné, Od genów do talentu: z perspektywy modeli DMGT/CMTD. „Psychologia Wychowawcza” 2016, nr 9 (51), s. 121–139; tenże, From Gifts to Talents: The DMGT as a Developmental Model. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.)… , s. 98–118.

7 R. F. Subotnik, P. Olszewski-Kubilius, F. C. Worrell, Od tradycyjnych perspektyw na temat zdolności do psychologii rozwoju talentu: zmiana oparta na wiedzy psychologicznej. „Psychologia Wychowawcza” 2015, nr 8 (50), s. 20–30; ciż, Rethinking Giftedness and Gifted Education: A Proposed Direction Forward Based on Psychological Science. „Psychological Science in the Public Interest” 2011, vol. 12, nr 1, s. 29–33.

8 K. D. Sloane, Home Influences on Talent Development. [w:] B. S. Bloom (red.), Developing Talent in YoungPeople.

Ballantine Books, New York 1985, s. 476.

9 J. S. Renzulli, The Three-Ring Conception of Giftedness… , s. 256–259.

10 S. Popek, Zdolności i uzdolnienia – podstawy teoretyczne. [w:] tenże (red.), Aktywność twórcza dzieci i młodzieży.

WSiP, Warszawa 1988, 9–39.

11 F. Gagné, Od genów do talentu… , s. 125–138.

4

8

wiodącym (F. J. Mönks12, A. Ziegler13). Są też badacze, którzy za najważniejsze uważają oddziaływania osób znaczących spoza rodziny – nauczycieli i trenerów (David H. Feldman14). Warto zauważyć, iż w ostatnich latach podkreśla się szczególną rolę środowiska rówieśniczego w procesach rozwoju zdolności (Irena Pufal-Struzik15).

Dotychczas powstało wiele opracowań teoretycznych i empirycznych, których autorzy swą uwagę koncentrowali na uchwyceniu rodzinnych uwarunkowań rozwoju dzieci zdolnych. Podstawowe problemy prowadzonych w tym zakresie poszukiwań badawczych można zamknąć w pytaniach o to, jaki jest wpływ rodziny na rozwój dzieci zdolnych, oraz które z czynników życia rodzinnego są dla ich rozwoju najważniejsze. Wśród polskich badaczy podejmujących problematykę wpływu rodziny na rozwój zdolności wymienić należy Irenę Borzym16, Marię Tyszkową17 czy Stefanię Słyszową18, których analizy zmierzały do poznania powiązań między strukturą rodziny, jej statusem społeczno-ekonomicznym, atmosferą emocjonalną domu czy postawami rodzicielskimi a rozwojem uzdolnień intelektualnych. W zakresie uzdolnień muzycznych poszukiwania takie prowadziła Maria Manturzewska19, zaś plastycznych – S. L. Popek20. Wpływ rodziny na rozwój zdolności twórczych badała Józefa Sołowiej21, a obecnie problematykę tę podejmują Grażyna Mendecka22 i I. Pufal-Struzik23. Na rolę środowiska rodzinnego w procesie urzeczywistniania się zdolności ogólnych, kierunkowych i twórczych w sposób pośredni wskazują F. J. Mönks, I. H. Ypenburg, Jak rozpoznać uzdolnione dziecko. Wyd. WAM, Kraków 2007, s. 14, 24.

Za: M. Trela, Akcjotopowy model zdolności… , s. 141–146.

14 Za: W. Limont, Synektyka a zdolności twórcze. Eksperymentalne badania stymulowania rozwoju zdolności twórczych z wykorzystaniem aktywności plastycznej. Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1994, s. 32–36.

15 I. Pufal-Struzik, Poczucie odmienności i osamotnienia u dzieci zdolnych. „Psychologiczne Zeszyty Naukowe.

Półrocznik Instytutu Psychologii Uniwersytetu Zielonogórskiego” 2017, nr 2, s. 57–59; I. Pufal-Struzik, A. Szewczyk, Poczucie funkcjonalności systemu rodzinnego a postawa twórcza młodzieży. „Społeczeństwo i Rodzina” 2016, nr 1 (46), s. 81.

16 I. Borzym. Uczniowie zdolni. Psychologiczne i społeczne determinanty osiągnięć szkolnych. PWN, Warszawa 1979.

17 M. Tyszkowa, Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka. PWN, Warszawa 1964.

18 S. Słyszowa, Problemy kształcenia młodzieży szczególnie uzdolnionej. Min. Oświaty i Wychowania, Warszawa 1973.

19 M. Manturzewska, Psychologiczne warunki osiągnięć pianistycznych. Wyd. Ossolineum, Wrocław 1969.

20 S. Popek, Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa 1978.

21 J. Sołowiej, Rodzinne uwarunkowania twórczości dzieci i młodzieży. Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1987.

22 G. Mendecka, Środowisko rodzinne w percepcji osób aktywnych twórczo. Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 2003.

23 I. Pufal-Struzik, Podmiotowe i społeczne warunki twórczej aktywności artystów. Wyd. Uczelniane Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2006.

12

13

9

także liczne eksploracje podejmujące kwestię szkolnej sytuacji dziecka zdolnego, które odkrywają zarówno pozytywny, jak i negatywny obraz oferowanego mu tam wsparcia, w szczególności zaś opracowania Tadeusza Lewowickiego24, Erwina Gondzika25, Andrzeja E. Sękowskiego26, Wiesławy Limont27, Teresy Gizy28, Beaty Dyrdy29, Iwony Czai-Chudyba30, Krzysztofa J. Szmidta31, Janiny Uszyńskiej-Jarmoc32, Małgorzaty Suświłło33, ale i wielu innych. Wynika z nich oczywista konkluzja o istotnej roli rodziny, jaką ma ona do spełnienia w procesach aktualizowania się dziecięcych potencjalności. Spośród opracowań literatury zagranicznej, w analizach poświęconych problematyce rodzin dzieci i młodzieży zdolnej najczęściej przywoływane są prace Benjamina S. Blooma, Joan Freeman, Ellen Winner, Mihaly’ego Csikszentmihalyiego, Deana K. Simontona, Eriki Landau czy Silvii Rimm.

Wiele spośród wymienionych powyżej pozycji rodzimej i obcej literatury, powstałych na przestrzeni ostatnich 60 lat, bazuje na eksploracjach osadzonych w metodologii badań ilościowych, zmierzających do poszukiwania zależności przyczynowo-skutkowych. Współczesne systemowe rozumienie rodziny nie ogranicza się jednak do ujmowania jej cech z tej perspektywy. Model systemowy zakłada występowanie przyczynowości cyrkularnej, dzięki której powstaje układ sprzężeń zwrotnych, który oznacza, że każdy członek rodziny reaguje na zachowania pozostałych34. Rodzina tworząc mikrosystem jest równocześnie częścią szerszego systemu społecznego i podlega jego oddziaływaniom35.

W myśl tej tezy działania sprzyjające rozwojowi potencjalności dziecka, podejmowane przez rodzinę, wynikają nie tylko z procesów zachodzących

26

27

28

24 25

29

30

33

31 32

34 35

T. Lewowicki, Kształcenie uczniów zdolnych. WSiP, Warszawa 1980.

E. Gondzik, Kariery szkolne uczniów zdolnych. WSiP, Warszawa 1976.

A. E. Sękowski, Osiągnięcia uczniów zdolnych. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001.

W. Limont, Uczeń zdolny. Jak go rozpoznawać i jak z nim pracować. GWP, Sopot 2010.

T. Giza, Socjopedagogiczne uwarunkowania procesów identyfikowania oraz rozwoju zdolności w szkole. Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2006.

B. Dyrda, Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych. Studium społeczno-pedagogiczne. Wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2012.

I. Czaja-Chudyba, Odkrywanie zdolności dziecka. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005; taż, Jak rozwijać zdolności dziecka? WSiP, Warszawa 2009.

K. J. Szmidt, Pedagogika twórczości. GWP, Sopot 2005.

J. Uszyńska-Jarmoc, Od twórczości potencjalnej do autokreacji w szkole. Wyd. Trans Humana, Białystok 2007.

M. Suświłło, Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kształceniu. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2004.

A. Cierpka, Tożsamość i narracje w relacjach rodzinnych. Wyd. Eneteia, Warszawa 2013, s. 45.

L. Drożdżowicz, Ogólna teoria systemów. [w:] B. de Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 14.

10

w jej obrębie, lecz także zależne są od wpływów otoczenia, odzwierciedlających społecznie i kulturowo zakotwiczone wartościowanie zdolności, a co za tym idzie ich promowanie i wspieranie. Wpisane w codzienność rodzinną mikropraktyki, wspierające powolny proces przekształcania się dziecięcych potencjałów, są więc wskaźnikiem określonych trendów i tendencji w edukacji dzieci zdolnych, lokujących się na poziomie makrostrukturalnym.

W polskiej literaturze przedmiotu odczuwa się deficyt badań ukazujących procesy transformacji potencjałów zdolnościowych dzieci z perspektywy uczestniczących w nich rodzin. Można w tym miejscu przywołać najnowsze badania Joanny Łukasiewicz-Wieleby. Analizując narracje rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym autorka dookreśla warunki rozwoju ich zdolności w rodzinie i dzięki rodzicom36. Jak zauważył S. L Popek, rodzi się potrzeba uwzględnienia w badaniach nad zdolnościami paradygmatów innych niż pozytywistyczny, bowiem badanie w nim osadzone „Jest ustaleniem prawd bardzo ogólnych (grubych), co w obszarze zdolności i twórczości ludzkiej niezbyt wiele wyjaśnia, gdyż – jak sądzą badacze – geniusze mają jedynie jedną wspólną cechę, a jest nią to, że się od siebie zasadniczo różnią. (…) Dlatego w pewnych sytuacjach badania ilościowe, oparte nawet na niemal doskonałych pod względem psychometrycznym narzędziach badawczych, przybliżają nas raczej do przyjętego algorytmu teoretycznego, a niekoniecznie do prawdy”37. Naprzeciw tej potrzebie wychodzą badania prezentowane w niniejszej monografii, które osadzone zostały w paradygmacie interpretatywnym. W przyjętej perspektywie odwołuję się do założeń interakcjonizmu symbolicznego. Interakcję rozumiem za Elżbietą Hałas, jako proces interpretacyjny38. Można go analizować w kontekście subiektywnych doświadczeń pojedynczego człowieka, jak i doświadczeń grupy39 rodzinnej, której członkowie w ramach interakcji wewnątrz- i zewnątrzrodzinnych negocjują obraz zdolności dziecka oraz możliwości ich kształtowania. Badanie zrealizowane zostało w oparciu o metodologię badań biograficznych. Celem podjętych eksploracji było więc dokonanie J. Łukasiewicz-Wieleba, Rozpoznawanie potencjału oraz wzmocnienia i ograniczenia rozwoju zdolności dzieci w narracjach rodziców. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2018.

37 S. Popek, W kręgu aktywności twórczej. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2015, s. 9.

38 E. Hałas, Interakcjonizm symboliczny. Społeczny kontekst znaczeń. PWN, Warszawa 2012, s. 59.

39 Por. I. Krzemiński, Symboliczny interakcjonizm i socjologia. PWN, Warszawa 1986, s. 66–75.

36

11

rekonstrukcji doświadczeń rodzin dzieci i młodzieży, przejawiających uzdolnienia w obszarach akademickim, artystycznym i sportowym, związanych z odkryciem i rozwojem dziecięcych potencjalności oraz zidentyfikowanie znaczeń nadawanych przez rodziny owym doświadczeniom.

Książka składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiam tendencje dominujące we współczesnym rozumieniu istoty zdolności, ich genezy i rozwoju. Przyjmuję założenie o rozwojowym charakterze zdolności, definiując je za F. J. Mönksem jako pewien potencjał do uzyskania wysokich lub bardzo wysokich osiągnięć w jednej lub kilku dziedzinach aktywności40. Chcąc zaakcentować kontekst czasowy zjawiska zdolności w tytule monografii używam terminów „odkrywanie” i „rozwijanie” w odniesieniu do procesów diagnozowania i kształcenia zdolności, analizowanych na gruncie pedagogiki zdolności, jako kluczowych etapów wszelkich działań edukacyjnych podejmowanych z myślą o dzieciach i młodzieży zdolnej. Procesy transformacji zdolności ujmuję zgodnie z założeniami mega modelu rozwoju talentu skonstruowanego przez R. F. Subotnik, P. Olszewski-Kubilius oraz F. C. Worrella41. Autorzy podkreślają, że zdolności specyficzne dziedzinowo mają zróżnicowane trajektorie rozwojowe. Przebieg kolejnych etapów transformacji zdolności – od potencjalności, poprzez kompetencje i eksperckość do wybitności – wyznaczają obok czynników osobowych, także środowiskowe, a wśród nich rodzinne.

Rola rodziny w szczególny sposób zaznacza się jednak w pierwszych etapach przemiany zdolności dziecka. W rozdziale drugim monografii odnoszę się do dotychczasowych eksploracji badawczych podejmujących próby scharakteryzowania różnych wymiarów środowiska rodzinnego osób zdolnych oraz jego roli w rozwoju dziecięcych potencjalności. Jak wykazałam powyżej, w swoim rozumieniu rodziny bazuję na podejściu systemowym42, traktując ją jako dynamiczny system wzajemnych sprzężeń. Kolejny rozdział odsłania założenia Por. F. J. Mönks, Zdolności a twórczość. [w:] W. Limont (red.), Teoria i praktyka edukacji uczniów zdolnych.

Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2004, s. 21; F. J. Mönks, M. W. Katzko, Giftedness and Gifted Education. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.)… , s. 191.

41 R. F. Subotnik, P. Olszewski-Kubilius, F. C. Worrell, Od tradycyjnych perspektyw… , s. 20–30.; ciż, Rethinking Giftedness… , s. 29–33.

42 Zob. np. M. Braun-Gałkowska, Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992; M. Plopa, Psychologia rodziny. Teoria i badania.

Wyd. Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2004, s. 15–112; J. Rembowski, Rodzina jako system powiązań. [w:] M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa 1986, s. 131–132.

40

12

ontologiczne, epistemologiczne i metodologiczne, które legły u podłoża opisywanego w monografii projektu badawczego. Przedstawiam tu uzasadnienie dokonanych wyborów oraz szczegółowy opis zastosowanego instrumentarium (indywidualnego wywiadu pogłębionego), jak również zasady konstruowania próby badawczej. I wreszcie trzy kolejne rozdziały – z mojej perspektywy najważniejsze – przedstawiają konstruowany w rodzinie obraz zdolności córek i synów oraz ukazują doświadczenia rodzin związane z odkryciem potencjałów zdolnościowych dzieci wraz z podjętymi działaniami wspierającymi ich rozwój.

Przedstawione tu wyniki badawcze wpisują się w polskie i światowe eksploracje, zmierzające do nakreślenia obrazu rodzin wychowujących dzieci i młodzież zdolną i ich roli w procesach transformacji dziecięcych zdolności. Odsłaniają ich fenomen ukryty w codziennych, zwyczajnych praktykach rodzinnych wraz z przemianami, jakie im towarzyszą. Zaprezentowane wyniki pozwalają też na uchwycenie atrybutów badanych rodzin upodabniających je do wyróżnionych przez Kevina Rathunde’a43 rodzin autotelicznych, które przygotowują swoje dzieci do czerpania zadowolenia i satysfakcji z życia, dając im tym samym szanse na doświadczanie stanu „przepływu” (flow) odkrytego i opisanego przez M. Csikszentmihalyiego. Zdaniem tego autora osoby, które nie przeżywają takich stanów emocjonalnych rzadko są w stanie przekraczać granice tego, co już poznane, dokonane44.

Podjęta w monografii problematyka jest niezwykle ważna z perspektywy adekwatności oddziaływań edukacyjnych kierowanych do grupy dzieci i młodzieży zdolnej. Procesami wychowania, kształcenia i samokształcenia, „sprzyjających rozwojowi zdolności człowieka w cyklu całego jego życia”45 zajmuje się pedagogika zdolności (giftedchild pedagogy)46.

Transformacja potencjału zdolnościowego dziecka w dojrzały talent jest Za: M. Csikszentmihalyi, Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia. Biblioteka Moderatora, Taszów 2005, s. 162.

44 Tamże, s. 85–170.

45 T. Giza, Socjopedagogiczne uwarunkowania… , s. 27.

46 Zob. np. W. Limont, J. Cieślikowska, Czy potrzebna jest pedagogika zdolności? [w:] W. Limont (red.), Teoria i praktyka edukacji uczniów zdolnych. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2004, s. 31–61; T. Giza, O specjalności pedagogiki zdolności. [w:] J. Łaszczyk, M. Jabłonowska (red.), Zdolności i twórczość jako perspektywa współczesnej edukacji. Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2009, s. 32–39; B. Dyrda, Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów… , s. 35–55; L. J. Coleman, Gifted-Child Pedagogy: Meaningful Chimera? „Roeper Review” 2003, vol.

25, nr 4, s. 163–164.

43

13

procesem rozciągniętym w czasie i warunkowanym szeregiem czynników, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, które mogą go wspierać albo ograniczać. Rodzice jako pierwsi mogą dostrzec najwcześniejsze nawet przejawy dziecięcych zdolności i to oni na ogół wprowadzają swoje córki i synów w określoną dziedzinę aktywności, wzmacniając ich zainteresowania nią. W kolejnych zaś etapach transformacji potencjału zdolnościowego mogą budować motywację swego dziecka i jego wytrwałość w dążeniu do postawionych celów, jak i rozwijać jego kompetencje społeczne, ale i zapewniać wsparcie finansowe, organizacyjne oraz emocjonalne. Rodziny uczestniczące w prezentowanym projekcie badawczym odegrały rolę stymulującą rozwój zdolności swoich córek i synów.

Zawarte w monografii analizy mogą stać się inspiracją dla praktyków – pedagogów, nauczycieli i innych osób związanych z tworzeniem oferty edukacyjnej, adresowanej do dzieci i młodzieży zdolnej – zainteresowanych budowaniem form współpracy ze środowiskiem rodzinnym. Opisane tu doświadczenia rodzin, towarzyszących dzień po dniu swoim zdolnym córkom i synom w ich procesach rozwojowych, stać się mogą cenną wskazówką dla innych rodziców.

14

Bibliografia

Agrosino M., Badania etnograficzne i obserwacyjne. PWN, Warszawa 2010.

Babbie E., Badania społeczne w praktyce. PWN, Warszawa 2003.

Barbaro de M., Struktura rodziny. [w:] B. de Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Baum A., Rodzice wobec zdolności i zdolnych. [w:] M. Jabłonowska, J. Łukasiewicz-Wieleba (red.), Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności. Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2011.

Bednarz-Łuczewska P., Łuczewski M., Podejście biograficzne. [w:] D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Metody i narzędzia. T. 2, PWN, Warszawa 2012.

Bee H., Psychologia rozwoju człowieka. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2000.

Benton T., Craib I., Filozofia nauk społecznych. Od pozytywizmu do postmodernizmu. Wyd. Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2003.

Bloom B. S., Generalizations About Talent Development. [w:] tenże (red.), Developing Talent in Young People. Ballantine Books, New York 1985.

Bloom B. S., The Nature of the Study and Why It was Done. [w:] tenże (red.), Developing Talent in Young People. Ballantine Books, New York 1985.

Borzym I.. Uczniowie zdolni. Psychologiczne i społeczne determinanty osiągnięć szkolnych. PWN, Warszawa 1979.

Braun-Gałkowska M., Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1992.

Brzezińska A. I., Jak myślimy o rozwoju człowieka? [w:] taż (red.), Psychologiczne portrety człowieka. GWP, Gdańsk 2005.

269

Brzezińska A. I., Jak przebiega rozwój człowieka? [w:] taż (red.), Psychologiczne portrety człowieka. GWP, Gdańsk 2005.

Cannon J. A., McGee R., Zarządzanie talentami i planowanie ścieżek karier.

Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2012.

Carr A., Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu i ludzkich siłach. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2009.

Charmaz K., Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej. PWN, Warszawa 2009.

Chase S. E., Wywiad narracyjny. Wielość perspektyw, podejść, głosów. [w:] N. K. Denzin, Y. S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych. T. 2, PWN, Warszawa 2009.

Chruszczewski M. H., Profile uzdolnień. Intelektualne i osobowościowe składniki uzdolnień plastycznych i muzycznych. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.

Chruszczewski M., Kondycja uzdolnionych i społeczne warunki przejawiania się ich uzdolnień. „Ruch Pedagogiczny” 2004, nr 5-6.

Cierpka A., Narracje rodzinne w procesie kształtowania się tożsamości człowieka. [w:] E. Dryll, A. Cierpka (red.), Narracja. Koncepcje i badania psychologiczne. Wyd. Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2004.

Cierpka A., Tożsamość i narracje w relacjach rodzinnych. Wyd. Eneteia, Warszawa 2013.

Cieślikowska J., Limont W., Obraz ucznia zdolnego w potocznych koncepcjach nauczycieli. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, J. Dreszer (red.), Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego.

Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010.

Cieślikowska J., Nauczyciel ucznia zdolnego w teorii i badaniach. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. II, Uczeń – Nauczyciel – Edukacja. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005.

Ciuk S., Latusek-Jurczak D., Etyka w badaniach jakościowych. [w:] D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Podejście i teorie. T. 1, PWN, Warszawa 2012.

Coleman L. J., Gifted-Child Pedagogy: Meaningful Chimera? „Roeper Review” 2003, vol. 25, nr 4.

270

Creswell J. W., Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.

Csikszentmihalyi M., Csikszentmihalyi I.S., Family influence on the development of giftedness. [w:] G. R. Bock, K. Ackrill (red.), The Origins and Development of High Ability. Tom 178 from Novartis Foundation Symposia, John Wiley & Sons, 2008.

Csikszentmihalyi M., Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia.

Biblioteka Moderatora, Taszów 2005.

Czaja-Chudyba I., Jak rozwijać zdolności dziecka? WSiP, Warszawa 2009.

Czaja-Chudyba I., Odkrywanie zdolności dziecka. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2005. Ćwiok E., Akceleracyjne nauczanie jako jedna z form pracy z uczniem wybitnie zdolnym i utalentowanym. [w:] J. Maślanka (red.), Praca z uczniem zdolnym. Instytut Kształcenia Nauczycieli im. Władysława Spasowskiego, Warszawa 1988.

Davidson J. E., Is giftedness truly a gift? „Gifted Education International” 2012, vol. 28, nr 3.

Dąbrowski K., Trud istnienia. Państwowe Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.

Denzin N. K., Lincoln Y. S., Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych. [w:] ciż (red.), Metody badań jakościowych. T.1, PWN, Warszawa 2009.

Developing Talent in Young People. B. S. Bloom (red.), Ballantine Books, New York 1985.

Dobrołowicz J., Paradygmat interpretatywny w jakościowych badaniach społecznych. „Studia Pedagogiczne” 2015, nr 26.

Drożdżowicz L., Ogólna teoria systemów. [w:] B. de Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Dryll E., Narracje rodzinne. [w:] I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny. PWN, Warszawa 2014.

Dyrda B., Polityka, organizacja i programy pracy z uczniami zdolnymi w Anglii i Niemczech – analiza komparatystyczna, [w:] Wokół problematyki zdol271

ności, T. II, (red.) J. Łaszczyk, M. Jabłonowska, Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2011.

Dyrda B., Badanie systemu pracy z uczniem zdolnym. Raport z badania case study w Austrii, Czechach, Finlandii, Niemczech i Wielkiej Brytanii.

Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2011.

Dyrda B., Edukacyjne wspieranie rozwoju uczniów zdolnych. Studium społeczno-pedagogiczne. Wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2012.

Dyrda B., Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć jako niepowodzenie szkolne uczniów zdolnych. Diagnoza i terapia. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2000.

Eby J. W., Smutny J. F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa 1998.

Feldhusen J. F., The Nature of Giftedness and Talent and The Pursuit of Creative Achievement nad Expertise. „Gifted and Talented” 2003, vol. 7, nr 1.

Firkowska-Mankiewicz A., Zdolnym być… Kariery i sukces życiowy warszawskich trzydziestolatków. Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1999.

Flick U., Projektowanie badania jakościowego. PWN, Warszawa 2011.

Freeman J., Cultural Variations in Ideas of Gifts and Talents With Special Regard to the Eastern and Western Worlds. [w:] D. Y. Dai, C. K. Ching (red.), Gifted Education in Asia. Information Age Publishing, Charlotte 2015.

Freeman J., Families: The essential context for gifts and talent. [w:] K. A. Heller, F. J. Mönks, R. J. Sternberg, R. F. Subotnik (red.), International Handbook of Giftedness and Talent. Elsevier, New York 2000.

Freeman J., Gifted Children Grown Up. David Fulton Publishers, London 2001.

Freeman J., Gifted Lives: What happens when gifted children grow up, Routledge/Psychology Press, London 2010.

Freeman J., Konflikty między wysokim poziomem szkolnych osiągnięć a twórczością. „Psychologia Wychowawcza” 2016, nr 9 (51).

Freeman J., Permission to Be Gifted. How Conceptions of Giftedness Can Change Lives. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.), Cambridge University Press, New York 2005.

Freeman J., The long-term effects of families and educational provision on gifted children. „Educational and Child Psychology” 2013, vol. 30, nr 2.

272

Gagné F., From Gifts to Talents: The DMGT as a Developmental Model. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.). Cambridge University Press, New York 2005.

Gagné F., Od genów do talentu: z perspektywy modeli DMGT/CMTD. „Psychologia Wychowawcza” 2016, nr 9 (51).

Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce. Wyd. Laurum, Warszawa 2009.

Gardner H., Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce. Wyd. Media Rodzina, Poznań 2002.

Gardner H., Kornhaber M. L., Wake W. K., Inteligencja. Wielorakie perspektywy. WSiP, Warszawa 2001.

Gardner H., Niepospolite umysły. Wyd. Cis, Warszawa 1998.

Gibbs G., Analizowanie danych jakościowych. PWN, Warszawa 2010.

Giddens A., Socjologia. Zwięzłe, lecz krytyczne wprowadzenie. Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1998.

Giza T., O specjalności pedagogiki zdolności. [w:] J. Łaszczyk, M. Jabłonowska (red.), Zdolności i twórczość jako perspektywa współczesnej edukacji.

Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2009.

Giza T., Socjopedagogiczne uwarunkowania procesów identyfikowania oraz rozwoju zdolności w szkole. Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2006.

Giza-Poleszczuk A., Rodzina a system społeczny. Reprodukcja i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.

Glaser B. G., Strauss A. L., Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego. Wyd. Nomos, Kraków 2009.

Golka M., Socjologia kultury. Wyd. Scholar, Warszawa 2007.

Gondzik E., Kariery szkolne uczniów zdolnych. WSiP, Warszawa 1976.

Gordon T., Wychowanie bez porażek. Instytut Wyd. Pax, Warszawa 2010.

Górniewicz J., Zdolności w ujęciu teoretycznym. [w:] J. Górniewicz, A. Bojarska-Sokołowska, J. Strzelecki, Rozwój zdolności dzieci w działalności instytucji szkolnych i pozaszkolnych Olsztyna. Koncepcja ogólna i przykłady dobrych praktyk. Centrum Badań Społecznych UWM, Olsztyn 2017.

273

Gudkova S., Wywiad w badaniach jakościowych. [w:] D. Jemielniak, Badania jakościowe. Metody i narzędzia. T. 2, PWN, Warszawa 2012.

Gurycka A., Rozwój i kształtowanie zainteresowań. WSiP, Warszawa 1989.

Gurycka A., Zainteresowania. [w:] W. Szewczuk (red.), Encyklopedia psychologii. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.

Gustin W. C., The Development of Exceptional Research Mathematicians. [w:] B. S. Bloom (red.), Developing Talent in Young People. Ballantine Books, New York 1985.

Gute G., Gute D. S., Nakamura J., Csikszentmihalyi M., The early lives of highly creative persons: the influence of the complex family. „Creativity Research Journal” 2008, vol. 20, nr 4.

Gwiazdowska-Stańczak S., Sękowski A. E., Rodzina uczniów zdolnych. Wyd. Difin, Warszawa 2018.

Hałas E., Interakcjonizm symboliczny. Społeczny kontekst znaczeń. PWN, Warszawa 2012.

Harwas-Napierała B., Specyfika komunikacji interpersonalnej w rodzinie ujmowanej jako system. [w:] I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny. PWN, Warszawa 2017.

Hensel P., Glinka B., Teoria ugruntowana. [w:] D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Podejścia i teorie. T. 1, PWN, Warszawa 2012.

Herzberg M., Cheerleading. Nowa aktywność sportowa czy element widowisk sportowych? [w:] R. Kossakowski, L. Michałowski (red.), Sport.

Sportowcy. Kibice. Perspektywa socjologiczna. Wyd. Orbis Exterior, Pszczółki 2014.

Hłobił A., Działalność szkoły we wspomaganiu rozwoju ucznia zdolnego.

Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2010.

Hornowski B., Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych. WSiP, Warszawa 1986.

Jabłonowska M., Zainteresowania dzieci i młodzieży w świetle teorii i badań empirycznych. [w:] M. Jabłonowska, J. Łukasiewicz-Wieleba, Drogi rozwoju zainteresowań i zdolności. Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2011.

Jakubiak-Zapalska E., Uwarunkowania środowiskowe wsparcia ucznia zdolnego. Wyd. Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego, Radom 2013.

274

Jemielniak D., Wprowadzenie. Czym są badania jakościowe? [w:] tenże (red.), Badania jakościowe. Podejścia i teorie. T. 1, PWN, Warszawa 2012.

Jin S., Feldhusen J. F., Parent identification of the talents of gifted students. „Gifted Education International” 2000, vol. 14, nr 3.

Jonda B., Sackmann R., Koherencja badań biograficznych i analiz biegu życia.

Tradycje. Perspektywy. Metody. [w:] M. Piorunek (red.), Badania biograficzne i narracyjne w perspektywie interdyscyplinarnej. Aplikacje – egzemplifikacje – dylematy metodologiczne. Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2016.

Kaczmarek M., Olejnik I., Springer A., Badania jakościowe. Metody i zastosowania. Wyd. CeDeWu, Warszawa 2013.

Kargul J., Obszary pozaformalnej i nieformalnej edukacji dorosłych. Przesłanki do budowy teorii edukacji całożyciowej. Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji, Wrocław 2001.

Kaufmann J. C., Wywiad rozumiejący. Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.

Kawula S., Czynniki i sieć wsparcia społecznego w życiu człowieka. [w:] tenże (red.), Pedagogika społeczna. Dokonania – aktualność – perspektywy.

Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005.

Kawula S., Kształty rodziny współczesnej. Szkice familologiczne. Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006.

Kędzierska H., Badania biograficzne – dokonania i perspektywy. [w:] taż (red.), Jakościowe inspiracje w badaniach edukacyjnych. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2010.

Kędzierska H., Kariery zawodowe nauczycieli. Konteksty – wzory – pola dyskursu. Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2012.

Kędzierska H., Pozycja badacza w wywiadzie narracyjno-biograficznym. [w:] H. Kędzierska, H. Mizerek (red.), Jakościowe inspiracje w badaniach edukacyjnych – refleksje na marginesie projektów badawczych. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2013.

Konarzewski K., Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna.

WSiP, Warszawa 2000.

Konecki K. T., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana.

PWN, Warszawa 2000.

275

Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Klub Świat Książki, Warszawa 2000.

Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych. PWN, Warszawa 2013.

Krajewski M., Kompetencje kulturowe Polaków. [w:] R. Drozdowski, B. Fatyga, M. Filiciak i in, Praktyki kulturalne Polaków. Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014.

Krajewski M., W kierunku relacyjnej koncepcji uczestnictwa w kulturze. „Kultura i Społeczeństwo” 2013, nr 1.

Krzemiński I., Symboliczny interakcjonizm i socjologia. PWN, Warszawa 1986.

Kubinowski D., Jakościowe badania pedagogiczne. Filozofia – metodyka – ewaluacja. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011.

Kvale S., Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego.

Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2004.

Kvale S., Prowadzenie wywiadów. PWN, Warszawa 2011.

Lachowska B., Praca i rodzina. Konflikt czy synergia? Konflikt i facylitacja między rolami rodzinnymi i zawodowymi – uwarunkowania i znaczenie dla jakości życia kobiet i mężczyzn. Wyd. KUL, Lublin 2012.

Lalak D., Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie pedagogicznej. Wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2010.

Landau E., Twoje dziecko jest zdolne. Instytut Wyd. Pax, Warszawa 2003.

Ledzińska M., Fakty i mity na temat uczniów zdolnych. „Problemy Wczesnej Edukacji” 2008, nr 1 (7).

Ledzińska M., Wiedza na temat uczniów zdolnych i jej edukacyjne konsekwencje. [w:] A. E. Sękowski, W. Klinkosz (red.), Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2010.

Lee S. Y., Olszewski-Kubilius P., Thomson D. T., Academically Gifted Students’ Perceived Interpersonal Competence and Peer Relationships. „Gifted Child Quarterly” 2012, vol. 56, nr 2.

Leoński J., Różne sposoby ujmowania metody biograficznej w socjologii. [w:] T. Rzepa, J. Leoński (red.), O biografii i metodzie biograficznej. Wyd. Nakom, Poznań 1993.

276

Lewandowska K., Rozwój zdolności muzycznych u dzieci w wieku szkolnym.

WSiP, Warszawa 1978.

Lewis D., Jak wychować zdolne dziecko. PZWL, Warszawa 1988.

Lewowicki T., Kształcenie uczniów zdolnych. WSiP, Warszawa 1980.

Liberska H., Rozwój rodziny i rozwój w rodzinie. [w:] I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny. PWN, Warszawa 2017.

Limont W., „Stań na ramionach gigantów”, czyli uczeń zdolny jako problem wychowawczy. „Psychologia Wychowawcza” 2013, nr 3 (45).

Limont W., Cieślikowska J., Czy potrzebna jest pedagogika zdolności? [w:] W. Limont (red.), Teoria i praktyka edukacji uczniów zdolnych. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2004.

Limont W., Cudowne dzieci i savant. Próba analizy rozwoju zdolności w kontekście modelu Davida H. Feldmana. [w:] J. Pańczyk (red.), Roczniki Pedagogiki Specjalnej. T. V, WSPS, Warszawa 1994.

Limont W., Synektyka a zdolności twórcze. Eksperymentalne badania stymulowania rozwoju zdolności twórczych z wykorzystaniem aktywności plastycznej. Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1994.

Limont W., Uczeń zdolny jako problem wychowawczy. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. II, Uczeń-Nauczyciel-Edukacja, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005.

Limont W., Uczeń zdolny. Jak go rozpoznawać i jak z nim pracować. GWP, Sopot 2010.

Limont W., Wprowadzenie. [w:] W. Limont, J. Dreszer, J. Cieślikowska (red.), Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego. T. I, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010.

Limont W., Zdolności jako asynchronia rozwojowa. [w:] M. Jabłonowska (red.), Uczeń zdolny i jego edukacja. Koncepcje. Badania. Praktyka.

Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2013. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2006. Łukasiewicz-Wieleba J., Baum A., Rodzicielskie sposoby rozpoznawania i rozwijania zainteresowań i zdolności. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2013.

277

Łukasiewicz-Wieleba J., Rozpoznawanie potencjału oraz wzmocnienia i ograniczenia rozwoju zdolności dzieci w narracjach rodziców. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2018.

Makarska T., Rodzina a stymulacja zdolności intelektualnych dziecka. Wyd. Uczelniane Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach, Siedlce 1991.

Manturzewska M., Psychologiczne warunki osiągnięć pianistycznych. Wyd. Ossolineum, Wrocław 1969.

Matczak A., O potrzebie modyfikacji procedury testowego badania zdolności – Znaczenie uzasadnień odpowiedzi. „Przegląd Psychologiczny” 1998, nr 1-2 (41).

Matuszewska A., Wolontariat międzynarodowy jako forma aktywności edukacyjnej młodzieży. Centrum Badań Europy Wschodniej, Olsztyn 2010.

Mendecka G., Środowisko rodzinne w percepcji osób aktywnych twórczo.

Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 2003.

Mendecka G., Zmienne życia rodzinnego a rozwój zdolności twórczych. Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa 1993.

Mendel M., Aktywna szkoła – bierni rodzice: anomia, mit czy przemieszczenie znaczeń? [w:] A. W. Janke (red.), Pedagogika rodziny na progu XXI wieku. Rozwój, przedmiot, obszary refleksji i badań. Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2004.

Mendel M., Rodzice i nauczyciele jako sprzymierzeńcy. Wyd. Harmonia, Gdańsk 2007.

Miński R., Wywiad pogłębiony jako technika badawcza. Możliwości wykorzystania IDI w badaniach ewaluacyjnych. „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2017, nr 3 (13).

Mönks F. J., Identification and Education of the Gifted Learner. [w:] J. Łaszczyk, M. Jabłonowska (red.), Uczeń zdolny wyzwaniem dla współczesnej edukacji. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2008.

Mönks F. J., Katzko M. W., Giftedness and Gifted Education. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.). Cambridge University Press, New York 2005.

278

Mönks F. J., Ypenburg I. H., Jak rozpoznać uzdolnione dziecko. Wyd. WAM, Kraków 2007.

Mönks F. J., Zdolności a twórczość. [w:] W. Limont (red.), Teoria i praktyka edukacji uczniów zdolnych. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2004.

Morawska A., Sanders M. R., Parenting Gifted and Talented Children: Conceptual and Empirical Foundations. „Gifted Child Quarterly” 2003, vol. 53, nr 3.

Mudrak J., „He was born that way”: parental constructions of giftedness. „High Ability Studies” 2011, vol. 22, nr 2.

Nęcka E., Psychologia twórczości. GWP, Gdańsk 2001.

Olszewski-Kubilius P., Subotnik R. F., Worrell F. C., Aiming Talent Development Toward Creative Eminence in the 21st Century. „Roeper Review” 2016, vol. 38, nr 3.

Olubiński A., Konflikty rodzice – dzieci: dramat czy szansa?, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001.

Ostafińska-Molik B., Wysocka E., Style wychowania w rodzinie pochodzenia w percepcji młodzieży gimnazjalnej i ich znaczenie rozwojowe – próba teoretycznej i empirycznej egzemplifikacji. „Przegląd Pedagogiczny” 2014, nr 2 (25).

Ostoja-Zawadzka K., Cykl życia rodzinnego. [w:] B. de Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Ostrouch-Kamińska J., Przełom, przejścia, przesunięcia. Rodzina w procesie zmian. „Pedagogika Społeczna” 2017, nr 2 (64).

Ostrouch-Kamińska J., Rodzina partnerska jako relacja współzależnych podmiotów. Studium socjopedagogiczne narracji rodziców przeciążonych rolami. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2015.

Paulston R. G., Pedagogika porównawcza jako pole nakreślenia konceptualnych map teorii i paradygmatów. [w:] Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1993.

279

Penney S., Wilgosh L., Fostering parent-teacher relationships when children are gifted. „Gifted Education International” 2000, vol. 14, nr 3.

Piechowski M. M., „Jak ptak, wysokim lotem”: wzmożone pobudliwości psychiczne u osób zdolnych. „Psychologia Wychowawcza” 2015, nr 8 (50).

Plopa M., Psychologia rodziny. Teoria i badania. Wyd. Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2004.

Popek S., Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży.

WSiP, Warszawa 1978.

Popek S., Człowiek jako jednostka twórcza. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001.

Popek S., W kręgu aktywności twórczej. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2015.

Popek S., Zdolności i uzdolnienia – podstawy teoretyczne. [w:] tenże (red.), Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa 1988.

Pufal-Struzik I., Opieka nad dzieckiem zdolnym w rodzinie – diagnoza i wsparcie. [w:] M. Jabłonowska (red.), Środowisko edukacyjne uczniów zdolnych. Wyd. Universitas Rediviva, Warszawa 2013.

Pufal-Struzik I., Poczucie odmienności i osamotnienia u dzieci zdolnych. „Psychologiczne Zeszyty Naukowe. Półrocznik Instytutu Psychologii Uniwersytetu Zielonogórskiego” 2017, nr 2.

Pufal-Struzik I., Podmiotowe i społeczne warunki twórczej aktywności artystów. Wyd. Uczelniane Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2006.

Pufal-Struzik I., Szewczyk A., Poczucie funkcjonalności systemu rodzinnego a postawa twórcza młodzieży. „Społeczeństwo i Rodzina” 2016, nr 1 (46).

Rataj M., Uzdolnienia. Kształcenie. Praca. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1975.

Rembowski J., Rodzina jako system powiązań. [w:] M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa 1986.

Renzulli J. S., Reexamining the Role of Gifted Education and Talent Development for the 21st Century: A Four-Part Theoretical Approach. „Gifted Child Quarterly” 2012, vol. 56, nr 3.

Renzulli J. S., The Three-Ring Conception of Giftedness A Developmental Model for Promoting Creative Productivity. [w:] R. J. Sternberg, 280

J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.). Cambridge University Press, New York 2005.

Renzulli J. S., What makes giftedness and how can we develop high levels of talent in young people. „Gifted and Talented” 2003, vol. 7, nr 2.

Rimm S., Bariery szkolnej kariery. WSiP, Warszawa 1994.

Rimm S., Dlaczego zdolne dzieci nie radzą sobie w szkole. Wyd. Moderski i Spółka, Poznań 2000.

Rimm S., Keys to Parenting the Gifted Child. Great Potential Press, Scottsdale, Arizona 2006.

Robinson K., Aronica L., Kreatywne szkoły. Oddolna rewolucja, która zmienia edukację. Wyd. Element, Kraków 2015.

Rodzina a rozwój człowieka dorosłego. B. Harwas-Napierała (red.), Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2003.

Rodzina a rozwój jednostki. M. Tyszkowa (red.), Centralny Program Badań Podstawowych, Poznań 1990.

Rodzina i dziecko. M. Ziemska (red.), PWN, Warszawa 1986.

Rodzina w czasach szybkich przemian. Z. Tyszka (red.), Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2002.

Rostowski J., Przegląd i próba oceny „wskaźników” identyfikacji dzieci wybitnie uzdolnionych i twórczych. [w:] W. Panek, K. Śmietało (red.), Identyfikacja zdolnych i wczesna inicjacja pracy z nimi. Dział Wyd. Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok 1990.

Rozwijanie wielorakich zdolności człowieka. Wybrane zagadnienia. M. Suświłło (red.), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.

Rubacha K., Budowanie teorii pedagogicznych. [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Pedagogika. T. 1, PWN, Warszawa 2005.

Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej.

Rzeszowski J., Finansowanie klubów sportowych z budżetu jednostek samorządu terytorialnego – sposoby wsparcia i studium interpretacji przepisów. „Prawo Budżetowe Państwa i Samorządu”, 2017, nr 2 (5).

Salcher A., Utalentowany uczeń i jego wrogowie. Wyd. Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2009.

281

Sawicki K., Zdolności ludzkie i ich urzeczywistnianie w rodzinie. Koncepcja Marthy C. Nussbaum. Wyd. KUL, Lublin 2016.

Sękowski A. E., Osiągnięcia człowieka w perspektywie psychologii zdolności. [w:] A. E. Sękowski, W. Klinkosz (red.), Zdolności człowieka w ujęciu współczesnej psychologii. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2010.

Sękowski A. E., Osiągnięcia uczniów zdolnych. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001.

Sękowski A. E., Psychologiczne uwarunkowania wybitnych zdolności. [w:] tenże (red.), Psychologia zdolności. Współczesne kierunki badań. PWN, Warszawa 2004.

Shuter-Dyson R., Gabriel C., Psychologia uzdolnienia muzycznego. WSiP, Warszawa 1986.

Siekańska M., Rola osób znaczących we wspieraniu rozwoju talentów sportowych. „Psychologia Wychowawcza” 2015, nr 8(50).

Siekańska M., Talent sportowy – psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju uzdolnionych zawodników. Wyd. AWF, Kraków 2013.

Sierszeńska-Leraczyk M., Rodzinne uwarunkowania zawodowej edukacji muzycznej. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, J. Dreszer (red.), Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego. T. II, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010.

Sikorska M., Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sił w polskich rodzinach. Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

Sikorska M., Teorie praktyk jako alternatywa dla badań nad rodziną prowadzonych w Polsce. „Studia Socjologiczne” 2018, nr 2 (229).

Silverman D., Prowadzenie badań jakościowych. PWN, Warszawa 2012.

Silverman L. K., Giftedness 101. Springer, New York 2013.

Silverman L. K., Golon A. S., Clinical Practice with Gifted Families. [w:] S. I. Pfeiffer (red.), Handbook of Giftedness in Children. Psychoeducational Theory, Research, and Best Practices. Springer, Boston 2008.

Simonton D.K. , Geniusz. Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2010.

Sloane K. D., Home Influences on Talent Development. [w:] B. S. Bloom (red.), Developing Talent in Young People. Ballantine Books, New York 1985.

Sławecki B., Znaczenie paradygmatów w badaniach jakościowych. [w:] 282

D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Podejście i teorie. T. 1, PWN, Warszawa 2012.

Słyszowa S., Problemy kształcenia młodzieży szczególnie uzdolnionej. Min. Oświaty i Wychowania, Warszawa 1973.

Sołowiej J., Rodzina a rozwój zdolności twórczych. [w:] M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa 1986.

Sołowiej J., Rodzinne uwarunkowania twórczości dzieci i młodzieży. Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1987.

Sosniak L. A., Learning to Be a Concert Pianist. [w:] B. S. Bloom (red.), Developing Talent in Young People. Ballantine Books, New York 1985.

Sosniak L.A., Phases of Learning. [w:] B.S. Bloom (red.), Developing Talent in Young People. Wyd. Ballantine Books, New York 1985.

Stańczak M., Rodzice (w) szkole, czyli o rzeczywistym (za)angażowaniu się środowiska rodzinnego w codzienną działalność szkoły. [w:] J. Górniewicz, U. Pulińska, M. Stańczak (red.), Codzienność edukacyjna – retrospektywa i nowe wyzwania. Centrum Badań Społecznych UWM, Olsztyn 2016.

Stańczak M., Rola babć i dziadków w rozwoju potencjału zdolnych wnucząt. [w:] A. Małyska (red.), Starość – jej potencjał, trudy i wyzwania. Centrum Badań Społecznych UWM, Olsztyn 2017.

Stańczak M., Szkolna oferta edukacyjna dla uczniów zdolnych – kilka uwag o warunkach skuteczności. [w:] J. Górniewicz, M. Stańczak, U. Pulińska (red.), Problemy edukacji szkolnej i pozaszkolnej w regionie. Na przykładzie Warmii i Mazur. Centrum Badań Społecznych UWM, Olsztyn 2017.

Stańczak M., Wspieranie rozwoju ucznia zdolnego w szkole – udawanie czy działanie? [w:] J. Górniewicz, M. Warmiński, P. Piotrowski (red.), Obszary pedagogicznych szans i zagrożeń. Centrum Badań Społecznych UWM, Katedra Teorii Wychowania UWM, Olsztyn 2013.

Stańczak M., Współpraca środowiska szkolnego i rodzinnego w opinii nauczycieli z małych szkół wiejskich. „Forum Oświatowe” 2015, nr 27 (2).

Stańczak M., Zaspokajanie potrzeb ucznia zdolnego w szkole. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2009.

283

Stańczyk A., Osiągnięcia szkolne i naukowe uczniów Gimnazjum i Liceum Akademickiego w Toruniu. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska, J. Dreszer (red.), Osobowościowe i środowiskowe uwarunkowania rozwoju ucznia zdolnego. T. II, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010.

Sternberg R. J., Jarvin L., Grigorienko E. L., Explorations in Giftedness. Cambridge University Press, New York 2011.

Stoeger H., Steinbach J., Obergriesser S., Matthes B., What is more important for fourth-grade primary school students for transforming their potential into achievement: the individual or the environmental box in multidimensional conceptions of giftedness? „High Ability Studies” 2014, vol. 25, nr 1.

Straś-Romanowska M., Psychologia wobec małych i wielkich narracji. [w:] M. Straś-Romanowska, B. Bartosz, M. Żurko (red.), Psychologia małych i wielkich narracji. Wyd. Eneteia, Warszawa 2010.

Střelec S., Stosunek rodziców do uzdolnień dziecka jako specyficznego fenomenu jego edukacji. [w:] E. Musiał, M. Bednarska (red.), Współczesna przestrzeń edukacyjna. Geneza, przemiany, nowe znaczenia. T. II, Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2013.

Subocz E., Kariera szkolna dzieci o zróżnicowanym statusie społeczno-ekonomicznym. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2014.

Subotnik R. F., Olszewski-Kubilius P., Worrell F. C., Od tradycyjnych perspektyw na temat zdolności do psychologii rozwoju talentu: zmiana oparta na wiedzy psychologicznej. „Psychologia Wychowawcza” 2015, nr 8 (50).

Subotnik R. F., Olszewski-Kubilius P., Worrell F. C., Rethinking Giftedness and Gifted Education: A Proposed Direction Forward Based on Psychological Science. „Psychological Science in the Public Interest” 2011, vol. 12, nr 1.

Suświłło M., Inteligencje wielorakie w nowoczesnym kształceniu. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2004.

Suświłło M., Pozalekcyjna i pozaszkolna edukacja artystyczna perspektywą wszechstronnego rozwoju dziecka. [w:] M. Suświłło (red.), Rozwijanie 284

wielorakich zdolności człowieka. Wybrane zagadnienia. Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.

Szlendak T., Formy aktywności kulturalnej. [w:] R. Drozdowski, B. Fatyga, M. Filiciak i in., Praktyki kulturalne Polaków. Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014.

Szlendak T., Socjologa rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie. PWN, Warszawa 2010.

Szmidt K. J., Naukowe biografie twórców i kryteria ich poprawności albo głos w obronie biografii „nienaukowych”. [w:] M. Modrzejewska-Świgulska (red.), Biograficzne badania nad twórczością. Teoria i empiria.

Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016.

Szmidt K. J., Pedagogika twórczości. GWP, Sopot 2005.

Sztompka P., Przestrzeń życia codziennego. [w:] M. Bogunia-Borowska (red.), Barwy codzienności. Analiza socjologiczna. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2009.

Szumski G., Dobór i kształcenie uczniów zdolnych. Studium porównawcze o legitymizacji instytucji edukacyjnych. Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1995. Śliwerski B., Problemy pedagogiki i jej badań w ponowoczesności. „Studia Edukacyjne” 2012, nr 23. Świętochowski W., Rodzina w ujęciu systemowym. [w:] I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny. PWN, Warszawa 2017.

Tannenbaum A. J., Giftedness: A psychosocial approach. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness. Cambridge University Press, New York 1986.

Trela M., Akcjotopowy model zdolności Alberta Zieglera a edukacja. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. II, Uczeń – nauczyciel – edukacja. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005.

Trempała J., Koncepcje rozwoju człowieka. [w:] J. Strelau (red.), Psychologia.

T.1, GWP, Gdańsk 2000.

Trzebiński J., Narracyjne konstruowanie rzeczywistości. [w:] tenże (red.), Narracja jako sposób rozumienia świata. GWP, Gdańsk 2002.

285

Tyszka Z., Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną. Zakłady Graficzne w Poznaniu, Poznań 1991.

Tyszkowa M., Czynniki determinujące pracę szkolną uczniów. PWN, Warszawa 1964.

Tyszkowa M., Rodzina, doświadczenie i rozwój jednostki. [w:] taż (red.), Rodzina a rozwój jednostki. Centralny Program Badań Podstawowych, Poznań 1990.

Urbaniak-Zając D., O problemach towarzyszących badaniom jakościowym. „Problemy Wczesnej Edukacji” 2009, nr 2 (10).

Urry J., Sieci społeczne, podróże i rozmowy. [w:] P. Szompka, M. Bogunia-Borowska (red.), Socjologia codzienności. Wyd. Znak, Kraków 2008.

Uszyńska-Jarmoc J., Kunat B., Debiutant czy ekspert? Identyfikacja i samoocena uzdolnień uczniów. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2018.

Uszyńska-Jarmoc J., Od twórczości potencjalnej do autokreacji w szkole. Wyd. Trans Humana, Białystok 2007.

Uszyńska-Jarmoc J., Sposoby identyfikacji rozwojowego potencjału intelektualnego a modele stymulowania rozwoju uzdolnień dzieci we wczesnym dzieciństwie. [w:] W. Limont, J. Cieślikowska (red.), Wybrane zagadnienia edukacji uczniów zdolnych. T. I. Zdolności i stymulowanie ich rozwoju. Oficyna Wyd. „Impuls”, Kraków 2005.

Van Tassel-Baska J., What matters in curriculum for gifted learners: Reflection on theory, research and practice. [w:] N. Colangelo, G. A. Davis (red.), Handbook of gifted education. Pearson Education, New York 2003.

Wasyluk-Kuś H., O nauce szkolnej uczniów zdolnych. PZWS, Warszawa 1971.

Webb J. T., Gore J. L., Amend E. R., DeVires A. R., A Parent’s Guide to Gifted Children. Great Potential Press, Scottsdale 2007.

Weber Ch. L., Stanley L., Educating Parents of Gifted Children. „Gifted Child Today” 2012, vol. 35, nr 2.

Weissler K., Ladau E., Characteristics of Families With No, One, or More Than One Gifted Child. „The Journal of Psychology” 1992, vol. 127, nr 2.

Weissler K., Ladau E., Parenal Environment in Families With Gifted and Nongifted Children. „The Journal of Psychology” 1992, vol. 127, nr 2.

286

Wiechnik R., Popularność dzieci twórczych w grupie rówieśniczej. [w:] A. E. Sękowski (red.), Psychologia zdolności. Współczesne kierunki badań. PWN, Warszawa 2004.

Winner E., Gifted children: myths and realities. Basic Books, New York 1996.

Winner E., Giftedness: Current Theory and Research. „Current Directions in Psychological Science” 2000, vol. 9, nr 5.

Winner E., The Origins and Ends of Giftedness. „American Psychologist” 2000, vol. 55, nr 1.

Ziegler A., The Actiotope Model of Giftedness. [w:] R. J. Sternberg, J. E. Davidson (red.), Conceptions of Giftedness (2nd ed.). Cambridge University Press, New York 2005. Źródła internetowe Alejziak W., Aktywność turystyczna: międzynarodowe i krajowe zróżnicowanie oraz kwestia wykluczenia społecznego. „Turyzm” 2011, nr 1–2 (21), pdf, http://turyzm.pl/artykuly/Pdf_21_1-2/01_Alejz_pol.pdf [dostęp: 28.12.2018].

Badanie elementów systemu pracy z uczniem zdolnym. Raport z badania IDI. Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2011, pdf, http://www.bc.ore. edu.pl/dlibra/doccontent?id=462 [dostęp: 10.09.2018].

Bański J., Problematyka definicji i zasięgu przestrzennego obszarów wiejskich i stref podmiejskich. „Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum” 2012, nr 11 (3), http://administratiolocorum.uwm.edu.pl/wpcontent/uploads/2017/03/1132012.pdf [dostęp: 20.09.2018].

Bielecka-Prus J., Transkrypcja jako działanie interpretacyjne. „Rocznik Lubuski” 2015, tom 41, część 1, pdf, http://www.roczniklubuski.uz.zgora.pl/ tom-41-2015/#tom_41_1 [dostęp: 12. 06.2018].

Brounéus K., In-depth Interviewing: The process, skill and ethics of interviews in peace research. [w:] K. Höglund, M. Öberg (red.), Understanding Peace Research: Methods and Challenges. Routledge, Londyn 2011, pdf, https://www.researchgate.net/publication/257251767_In-depth_Interviewing_The_process_skill_and_ethics_of_interviews_in_peace_research [dostęp: 10.05.2018].

287

Jankowska M., Funkcje założone szkolnictwa, statystyka, sieć szkolna. [w:] W. Jankowski (red.), Raport o stanie szkolnictwa muzycznego I stopnia. Diagnozy, problemy, wnioski modelowe. Instytut Muzyki i Tańca, Warszawa 2012, pdf, http://www.mkidn.gov.pl/media/docs/2016/raporty/Raport_o_stanie_szkolnictwa_muzycznego_I_stopnia.pdf [dostęp: 13.11.2018].

Jolly J. L., The Research Legacy of Leta S. Hollingworth. „Gifted Child Today” 2007, nr 3 (30), pdf, https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.4219/gct2007-38 [dostęp: 1.05.2018].

Kim R., Spójrz na siebie, ty gruba krowo. Jak ty wyglądasz? Przemoc i strach w szkole baletowej. „Newsweek” 5.07.2018, https://www.newsweek.pl/polska/spoleczenstwo/balet-przemoc-i-strach-w-szkole-baletowej/06mgz8d [dostęp: 10.07.2018].

Komisja Europejska/EACEA/Eurydice, 2013. Key Data on Teachers and School Leaders in Europe, (Kluczowe dane dotyczące nauczycieli i dyrektorów szkół w Europie) Raport Eurydice. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2013, http://czytelnia.frse.org.pl/media/Kluczowe_dane_kdt2013-pl-0.pdf [dostęp: 11.10.2018].

Koryś I., Michalak D., Zasacka Z., Chymkowski R., Stan czytelnictwa w Polsce w 2017 roku. Biblioteka Narodowa, Warszawa 2018, pdf, https:// www.bn.org.pl/aktualnosci/3497-stan-czytelnictwa-w-polsce-pelny-raport-do-pobrania.html [dostęp: 20.12.2018].

Mack N. i in., Qualitative Research Methods: A Data Collector’s Field Guide, Family Health International, North Carolina 2005, https://www.fhi360. org/sites/default/files/media/documents/Qualitative%20Research%20 Methods%20-%20A%20Data%20Collector’s%20Field%20Guide.pdf [dostęp: 12.05.2018].

Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli: Szkolenie młodzieży uzdolnionej sportowo, pdf, https://www.nik.gov.pl/plik/ id,12258,vp,14641.pdf [dostęp: 10.10.2018].

Opracowanie tematyczne Kancelarii Senatu pt. Pomoc państwa i instytucji pozarządowych dla dzieci zdolnych. Warszawa 2010, pdf, https:// 288

www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/89/plik/ot-577.pdf [dostęp: 11.09.2018].

Porter L., Teacher-Parent Collaboration. Early Childhood to Adolescence. Acer Press, CamberwellVictoria 2008, pdf, http://web.b.ebscohost.com.000062 gp3ce4.han.uwm.edu.pl/ehost/ebookviewer/ebook/ZTAwMHh3d19fMjA5MTM5X19BTg2?sid=d3dcfe7b-12f4-4f0e-bf20-5cb347214595@ sessionmgr120&vid=3&format=EB&rid=1 [dostęp: 12.03.2018].

Projekt pt. Opracowanie i wdrożenie kompleksowego systemu pracy z uczniem zdolnym zrealizowany w latach 2010–2014, https://www.ore.edu. pl/2011/06/projekt-systemowy-opracowanie-i-wdroenie-kompleksowego-systemu-pracy-z-uczniem-zdolnym/ Raport Najwyższej Izby Kontroli pt. Informacja o wynikach kontroli opieki nad uczniami szczególnie uzdolnionymi. Warszawa 2007, pdf, https:// www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/pobierz,px_2007002. pdf,typ,k.pdf [dostęp: 11.09.2018].

Silverman L. K., Leta Hollingworth: Birthmother of PG, pdf, http://www. gifteddevelopment.com/sites/default/files/Leta%20Hollingworth-%20 Birthmother%20of%20PG.pdf [dostęp: 1.05.2018].

Szkolenie młodzieży uzdolnionej sportowo w Polsce, https://msit.gov.pl/ d o wnload/1/13806/SMS-Szkoleniesportowemlodziezy.pdf, [dostęp: 10.10.2018].

Włodkowska K., Baletowa szkoła przemocy. „Tato oni mnie tam bili”. „Gazeta Wyborcza” 2.07.2018, http://wyborcza.pl/duzyformat /7,127290,23611832,baletowa-szkola-przemocy-pan-profesor-byl-cholerykiem.html [dostęp: 10.07.2018].

Wspieranie rozwoju uczniów zdolnych: specjalne rozwiązania stosowane w szkołach w Europie. Tłum. E. Kolanowska, Warszawa 2008, http:// czytelnia.frse.org.pl/media/specificeducational.pdf [dostęp: 1.09.2018].

Strony www http://baletowa.pl/rekrutacja/ http://erasmusplus.org.pl/ http://fundusz.org/konkurs/ 289

http://szkolnictwoartystyczne.mk.gov.pl/ http://tenis10.pzt.pl/ http://warsztaty-wiolonczelowe.pl/ http://www.explory.pl/informacje-o-konkursie,110 http://www.gimakad.torun.pl/ http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/uczniowie-i-studenci/szkoly-artystyczne/system-ksztalcenia-artystycznego-stopnia-podstawowego-i-sredniego/ksztalcenie-muzyczne.php http://www.mlodziezowasiatkowka.pl/ http://www.szafarnia.art.pl/ https://bip.msit.gov.pl/bip/moje-boisko-orlik-2012 https://psch.pl/pl/kalendarz-zawodow/ Akty prawne Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jedn.: DZ. U. z 2018 r., poz. 1983).

Ustawa z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 56, poz. 458).

Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r., poz.

1263 ze zm.).

Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (tekst jedn..: Dz. U. z 2018 r., poz. 996 ze zm.).

Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe (Dz. U. z 2017 r., poz. 60 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie warunków tworzenia, organizacji oraz działania klas i szkół sportowych oraz szkół mistrzostwa sportowego (Dz. U. Nr 126, poz. 1078).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 marca 2017 r. w sprawie oddziałów i szkół sportowych oraz oddziałów i szkół mistrzostwa sportowego (Dz. U. z dnia 29 marca 2017 r., poz. 671).

290

Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki (Dz. U. z 2017 r., poz. 1569).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie publicznych placówek oświatowo-wychowawczych, młodzieżowych ośrodków wychowawczych, młodzieżowych ośrodków socjoterapii, specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych, specjalnych ośrodków wychowawczych, ośrodków rewalidacyjo-wychowawczych oraz placówek zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania (Dz. U. z dnia 28 sierpnia 2017 r., poz. 1606).

291