Agnieszka Dragon
Transformacja doświadczeń życiowych uczestników mediacji
Kraków 2018
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 3
26.11.2018 10:50:33
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018 © Copyright by Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2018
Recenzent: prof. dr hab. Wiesław Ambrozik, Wydział Studiów Edukacyjnych UAM Redakcja wydawnicza: Zespół Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: Paulina Wybierała
Współpraca wydawnicza Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego z Oficyną Wydawniczą „Impuls”
ISBN 978-83-8095-530-1
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 4
26.11.2018 10:50:33
Spis treści Wstęp ............................................................................................................. 9 Rozdział I Trzy spojrzenia na mediację ............................................................................ 15 1. Mediacja w świetle interakcjonizmu symbolicznego ................................... 15 1.1. Geneza i podstawowe założenia interakcjonizmu symbolicznego ......... 16 1.2. „Znaczenie” w koncepcjach interakcjonizmu symbolicznego ............... 18 1.3. Mediacja jako interakcja symboliczna .................................................. 20 1.3.1. Przed-rozumienie a dążenie do uzgodnienia sensu w interakcji ................................................................................. 22 1.3.2. Działanie interakcyjne ujmowane w terminach znaczeń ............. 24 1.4. Wykorzystanie metafory teatru ........................................................... 28 1.4.1. Mediacja w metaforze teatru ....................................................... 29 1.4.2. Dramaturgia stołu mediacyjnego ................................................ 30 2. Mediacja w perspektywie psychologicznych teorii konfliktu ....................... 34 2.1. Pojęcie konfliktu .................................................................................. 34 2.2. Detektory i dynamika konfliktu .......................................................... 36 2.3. Strategie i style negocjowania w procesie mediacyjnym ........................ 39 2.3.1. Fazy negocjacji ............................................................................ 40 2.3.2. Wybór strategii negocjacyjnej ..................................................... 42 2.3.3. Style negocjowania ..................................................................... 44 3. Poradoznawczy wgląd w mediację .............................................................. 47 3.1. Mediacja jako sytuacja poradnicza ....................................................... 47 3.2. Zmiana sytuacji społecznej doradcy ..................................................... 51 3.3. Scenariusze działań doradcy ................................................................ 53 3.3.1. Poradnictwo negocjacyjne ........................................................... 54 3.3.2. Poradnictwo jako interakcja mediator – strony konfliktu ............ 56
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 5
26.11.2018 10:50:33
6
Spis treści
Rozdział II Regulacje prawne mediacji ........................................................................... 63 1. Określenia mediacji w naukach prawniczych ........................................... 63 2. Podstawowe zasady mediacji .................................................................... 65 3. Mediacja pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą czynu karalnego jako sprawiedliwość naprawcza ................................................................. 69 3.1. Regulacje prawne dotyczące osoby mediatora .................................... 71 3.2. Regulacje prawne dotyczące kierowania sprawy do postępowania mediacyjnego ......................................................... 72 3.3. Korzyści z mediacji w prawie karnym ................................................ 74 3.4. Rola mediatora w mediacjach między pokrzywdzonym a sprawcą ..... 75 4. Zmiany przepisów dotyczących mediacji karnej ....................................... 78 Rozdział III Style i podstawowe elementy warsztatu pracy mediatora – propozycje praktyków .................................................................................. 81 1. Wyodrębnienie elementów składowych mediacji ...................................... 81 2. Style pracy mediatora ............................................................................... 83 2.1. Role mediatora .................................................................................. 83 2.2. Koncepcje działania mediatora .......................................................... 85 2.3. Fazy działania mediatora ................................................................... 86 2.4. Modele mediacji ................................................................................ 88 3. Elementy warsztatu pracy mediatora ........................................................ 91 3.1. Umiejętności komunikacyjne ............................................................. 92 3.1.1. Techniki aktywnego słuchania ................................................. 93 3.1.2. Dostrzeganie sygnałów niewerbalnych ...................................... 95 3.1.3. Umiejętności interpretacji zachowań niewerbalnych ................. 96 3.2. Postulowane kompetencje ogólne i emocjonalne mediatora ............... 98 3.3. O osobowości mediatora .................................................................... 100 Rozdział IV Transformacja doświadczeń życiowych uczestników mediacji ...................... 103 1. Typologia nastawień do procesu i zachowań ujawnianych w trakcie mediacji .................................................................................... 105 1.1. Opracowana typologia ....................................................................... 106 1.2. Przemiany nastawienia do mediacji ................................................... 111 2. Modele działania poradniczego w procesie mediacji ................................. 116 2.1. Mediacja a udzielanie porady – podobieństwa i różnice ..................... 116 2.2. Etapy przebiegu procesu poradniczego i mediacji .............................. 118
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 6
26.11.2018 10:50:33
Spis treści
7
3. Opisy mediacji i odsłona ich przebiegu .................................................... 127 3.1. Przykład pierwszy. „Osiem lat nie pije” .............................................. 129 3.2. Przykład drugi. „Gdyby on to inaczej sformułował” .......................... 133 3.3. Przykład trzeci. „Dla nich celem był teatr” ........................................ 138 3.4. Przykład czwarty. „Sprawa polityczna – sprawa specyficzna” ............. 142 3.5. Przykład piąty. „To było takie wsparcie i taki kopniak” ..................... 148 3.6. Przykład szósty. „Już nie przepraszam. Teraz proszę” ......................... 152 4. Pogłębiony wgląd w proces mediacji ......................................................... 156 4.1. Postrzeganie procesu mediacji przez badanych ................................... 157 4.2. Pomoc jako proces poradniczy ........................................................... 161 4.3. Obraz pracy mediatora w opinii stron ................................................ 162 4.4. Obraz stosunków z drugą stroną rysowany przez uczestników mediacji ................................................................ 165 4.5. Uczenie się uczestników mediacji ...................................................... 167 4.6. Ocena efektów mediacji ..................................................................... 171 Uogólnienia i wnioski .................................................................................. 175 Bibliografia ................................................................................................... 179 Wykaz schematów i tabel ............................................................................. 191
Aneks Porównanie spraw na podstawie analizy akt procesów spraw karnych .......... 213
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 7
26.11.2018 10:50:33
Wstęp W odpowiedzi na poszukiwanie innych, skuteczniejszych środków karnych w polskim prawie karnym pojawiła się – wraz z kodyfikacjami karnymi z 1997 r., które zaczęły obowiązywać od 1 września 1998 r. – możliwość zastosowania mediacji. Mediacja sprzyja wyrównaniu wyrządzonych krzywd i naprawieniu popełnionych błędów. Rozpoczyna się wraz ze skierowaniem sprawy na tę drogę rozwiązywania konfliktów. Na wniosek stron postępowania lub za ich zgodą sąd przesyła taką decyzję do ośrodka mediacji i mediatora, który podejmuje działania w celu zorganizowania indywidualnych spotkań wstępnych z każdą ze stron, a także spotkania uczestników na sesji wspólnej. Mediator wspiera negocjujące ze sobą osoby lub grupy. W rezultacie rozmów uczestnicy ustalają warunki porozumienia, zazwyczaj podejmując pewne zobowiązania względem drugiej strony. Praca mediatora kończy się wraz z wysłaniem do sądu sprawozdania z przeprowadzonego postępowania mediacyjnego. Mediator nie wie, czy sąd uznał ugodę i czy osoby będące stronami procesu dotrzymują określonych zobowiązań. Jako mediator praktyk wysłuchałam wypowiedzi ponad 120 zwaśnionych stron zarówno w trakcie mediacji, jak i po jej zakończeniu. Poczyniłam pewne obserwacje dotyczące przebiegu mediacji oraz zachowań skonfliktowanych osób i zachowań mediatorów. Doszłam do wniosku, że mediacja jest przestrzenią społeczną, w której zachodzą różnorodne procesy, manifestowane są różne postawy i realizowane różne zamiary. Opisywane przez badanych fragmenty życia podlegały ich subiektywnej interpretacji. Ujawniali oni nadawane życiu sensy i znaczenia. W trakcie badań starałam się zrozumieć badanych, dostrzec to, co było tylko ich doświadczeniem – to, do czego nie miałam dostępu, chociaż byłam uczestnikiem sytuacji, które charakteryzowali. Podjęte dotychczas w Polsce projekty badawcze dotyczące mediacji prowadzone były w nurcie badań ilościowych. Stworzono statystyki mierzące m.in.: – rodzaj i liczbę kierowanych do mediacji spraw; – liczbę zawartych i zatwierdzonych ugód oraz umorzonych postępowań są dowych; – świadomość istnienia alternatywnych metod rozwiązywania sporów i roli mediatora;
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 9
26.11.2018 10:50:33
10
Wstęp
– opinie o możliwych korzyściach z uczestniczenia w procesie mediacji; – deklaracje zadowolenia z włączenia do wymiaru sprawiedliwości alternatywnych metod radzenia sobie z konfliktem. Przeprowadzone badania mierzą stan mediacji w Polsce, nie informując o jakości przedstawionych zjawisk. Nie odpowiadają na pytanie o sens, nie wskazują wartości realizowanych w doświadczeniach badanych. Jako badacz chciałam wniknąć głębiej i poznać jakościowy aspekt mediacji, nie mierząc ich rezultatów procentem zawartych ugód mediacyjnych, ale odkrywając, czy i w jaki sposób były one ważne dla „aktorów mediacyjnego stołu”. Przyjęłam perspektywę oglądu zjawiska, zgodnie z którą świat opisywany jest jako świat doświadczany przez konkretne jednostki, które nadają mu znaczenia. Taki punkt widzenia sprzyja odkryciu subiektywnych sensów, jakie badani przypisali doświadczeniom związanym z uczestniczeniem w mediacji – poznaniu ich indywidualnego rozumienia tego przeżycia. Myśląc o celu badań i sposobie pozwalającym na poznanie analizowanej rzeczywistości oraz biorąc pod uwagę moje założenia co do natury przedmiotu badań, zdecydowałam się przyjąć paradygmat interpretatywny, hermeneutyczną postawę badawczą (dającą zgodę na rozumienie i interpretację) oraz podejście fenomenograficzne, pomocne w poznawaniu doświadczania tego zdarzenia życiowego i jego rezultatów. Zadbałam, by opisywane przez badanych fragmenty życia podlegały ich subiektywnej interpretacji. Jako badacz postępowałam zgodnie ze wskazówkami dotyczącymi badań jakościowych, które dążą do uchwycenia doświadczeń, interakcji i treści dokumentów. Korzystając z rady Uwe’a Flicka, starałam się zachować otwartość w stosunku do badanych i przedmiotu badania, elastyczność w sposobie odczytywania przedmiotu i poruszania się po terenie badań oraz wrażliwość w odczytywaniu struktury analizowanego obszaru i jego aktorów, nie narzucając gotowej jego postaci (Flick, 2011b, s. 40; zob. też A. Wyka, 1993, s. 48 i 70). Przystępując do badań, musiałam poradzić sobie ze swoim wieloletnim zaangażowaniem w propagowanie procedury mediacji oraz tym, że w mediacjach, w których brali udział badani, pełniłam funkcję jednego z mediatorów. Biorąc pod uwagę, że powyższa sytuacja może skłaniać mnie do z góry pozytywnej czy zbyt zaangażowanej interpretacji badanych zjawisk, postanowiłam podjąć działania, aby tego uniknąć. Realizując zamierzenie badawcze, odwoływałam się do swojej etyczności, odpowiedzialności naukowej i sprawności (zob. A. Wyka, 1993, s. 77). W ramach zastosowanego podejścia badawczego niezwykle ważną kwestią było dla mnie uświadomienie sobie wyzwań stojących przede mną jako badaczem, takich jak: 1) uchwycenie i ukazanie, jak badani rozumieją istotę mediacji i doświadczeń życiowych związanych z uczestniczeniem w niej (analiza ich świadomości);
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 10
26.11.2018 10:50:33
Wstęp
11
2) uzmysłowienie sobie sposobu rozumienia zjawiska przeze mnie jako badacza – uczestnika procesów mediacji, który mógł wzbogacić znaczenie sformułowanych przez aktorów „mediacyjnego stołu” koncepcji znaczeń. Moim celem było poznanie, rozumienie i opisanie transformacji doświadczeń życiowych uczestników mediacji, znaczeń przypisywanych przez badanych uczestniczeniu w mediacji oraz przedstawienie własnego jego rozumienia. Poznając zjawisko widziane oczami badanych, starałam się wyłonić i scharakteryzować właściwe dla uczestników rozumienie i sposoby jego interpretacji. Dążyłam do odkrycia struktury doświadczenia badanych, a porządkowanie wyodrębnionych struktur oraz ich analiza miały służyć uogólnieniom i kategoryzacji w poszukiwaniu nowych prawidłowości. Celem opisywanego badania było wykrycie dotychczasowych sposobów opisywania mediacji w literaturze, zrozumienie i opisanie procesu mediacji, uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy i jak przebiegał proces transformacji doświadczeń życiowych uczestników mediacji, oraz sformułowanie odpowiedzi na pytanie o przyczyny powodujące rezultaty mediacji. Rozważając interesujące mnie kwestie oraz pytając siebie, czego o badanej rzeczywistości „nie wiem”, sformułowałam główne pytanie problemowe: Czy i jak przebiega proces transformacji doświadczeń życiowych uczestników mediacji? Stosując rozmaite sposoby pozyskiwania materiału empirycznego (obserwację zachowań osoby badanej podczas mediacji i w trakcie wywiadu narracyjnego, kwerendę materiałów archiwalnych, analizę dokumentów zastanych – wszystkich formalnych zapisów dokumentujących procedurę mediacji), zebrałam dane pozwalające odpowiedzieć na cztery pytania szczegółowe: – Jak badani postrzegają proces mediacji? – Jak uczestnicy mediacji w sprawach karnych oceniają mediację? – Jak przebiega proces mediacji? – W czym manifestuje się transformacja doświadczeń życiowych? Wszystkie wypowiedzi badanych osób i inne teksty zebrane dzięki zastosowaniu wspomnianych wyżej technik badawczych analizowałam i interpretowałam, stosując ulokowane w fenomenologiczno-hermeneutycznej perspektywie podejście fenomenograficzne. Badane procesy mediacyjne były spotkaniem poszkodowanych (ofiar) i sprawców (krzywdzicieli) powiązanych toczącym się w ich sprawie postępowaniem przed sądem. Ponieważ dokumentacja sądowa była mi dostępna, zapoznałam się z nią dokładnie, skupiając się głównie na: – treści wyroków i okolicznościach zawarcia ustaleń zakończonych ugodą mediacji w orzeczeniu sądu; – zagrożeniu ustawowym wynikającym z przepisów prawa i zasądzonym wymiarze kary;
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 11
26.11.2018 10:50:34
12
Wstęp
– zdobyciu informacji, czy wskazany przez sąd jako oskarżony był ponownie karany, tj. czy po mediacji i zakończonej sprawie karnej wszedł ponownie w konflikt z prawem. Badanie objęło 69 spraw skierowanych do mediacji w latach 2002–2006 przez sąd rejonowy w mieście powiatowym liczącym 11 964 mieszkańców. W 16 z nich nie doszło do sesji wspólnej. Na 53 przeprowadzone mediacje w 35 sprawach strony zawarły ugodę mediacyjną. Analizowane procesy mediacji prowadziło łącznie sześciu mediatorów. W wyniku zrealizowanych badań jakościowych zebrałam materiał, który odsłonił wiele obrazów interakcji i oczekiwanych przez uczestników mediacji efektów, a także pozwolił mi na wyłonienie czterech typów negocjatorów. Zaproponowana typologia miała stać się inspiracją dla praktyków i przedmiotem dyskusji, dlatego zdecydowałam się spotkać z innymi mediatorami, by skonsultować stworzony podział. W celu dotarcia do istoty zjawiska przeprowadziłam pogłębione wywiady indywidualne (in-depth interview – IDI). Dzięki temu uzyskałam szczegółowe opinie i informacje od ekspertów w dziedzinie mediacji, którzy zwrócili moją uwagę na ważne dla nich kwestie. Publikacja jest adresowana do osób zainteresowanych mediacją, negocjacjami, rozwiązywaniem konfliktów, kształtowaniem stosunków społecznych, prowadzeniem procesu wsparcia – udzielania porad. Składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym proponuję trzy spojrzenia na mediację. Głębsza analiza mediacji jako sytuacji społecznej, w której zachodzą interakcje, stała się możliwa dzięki przyjrzeniu się jej z perspektywy symbolicznego interakcjonizmu. Ponieważ mediacja ma miejsce, gdy istnieje konflikt, jej analizę podjęłam z punktu widzenia psychologicznych teorii konfliktu. Celowość przywołania optyki nauk prawnych wydawała się bezdyskusyjna. Wykorzystałam też poradoznawczą perspektywę analiz mediacji, by pokazać, w jakim zakresie w mediacji zachodzą procesy pomocy i poradnictwa. W drugim rozdziale przybliżam regulacje prawne mediacji. Ukazuję mediację pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą czynu karalnego jako sprawiedliwość naprawczą. Przedstawiam podstawowe zasady i korzyści mediacji, a także wskazuję, kto zgodnie z literą prawa może pełnić funkcję mediatora. W rozdziale trzecim zaprezentowałam dotychczasowe sposoby opisywania mediacji jako zorganizowanego procesu interakcji międzyludzkiej. Ponieważ – jak już wspomniałam – znam zdroworozsądkowe i oparte na potocznej wiedzy opinie praktyków, uznałam, że warto je w mojej książce wykorzystać, konfrontując z wynikami badań własnych. Przybliżyłam więc propozycje praktyków dotyczące metodyki prowadzenia mediacji. Przedstawiłam style pracy, elementy „warsztatu pracy” oraz postulowane „kompetencje ogólne i emocjonalne” mediatora. W ostatnim rozdziale staram się udzielić odpowiedzi na pytania: Jak przebiega proces transformacji doświadczeń życiowych uczestników mediacji? Czy
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 12
26.11.2018 10:50:34
Wstęp
13
i jak badani postrzegają proces mediacji? Jak uczestnicy mediacji w sprawach karnych oceniają mediację? Jak przebiega proces mediacji, jakie są jego etapy? W czym manifestuje się transformacja doświadczeń życiowych? W rozdziale tym zaproponowałam interpretację wysłuchanych narracji, wyłoniłam znaczenia i sensy nadawane procesowi mediacji przez osoby, które próbowały rozwiązać konflikt za pomocą tej procedury oraz które miały doświadczyć lub doświadczyły wsparcia w zakresie rozwiązywania problemów i podjęły ważne decyzje dotyczące ich życia w trakcie procesu mediacji. Pokazałam też, jak uczestnicy zapamiętali spotkanie z mediatorem i drugą stroną oraz jakie zmiany w życiu dostrzegają po udziale w mediacji. Monografia stanowi skróconą wersję rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Józefa Kargula i obronionej w Dolnośląskiej Szkole Wyższej we Wrocławiu. Nie powstałaby, gdyby nie otaczające mnie osoby, którym składam podziękowania za życzliwość, poświęconą uwagę i wsparcie. W sposób szczególny chciałabym podziękować prof. zw. dr. hab. Józefowi Kargulowi, który nauczył mnie rzetelności pracy naukowej. Zarówno rozprawa doktorska, jak i obecna postać książki powstała dzięki cierpliwości oraz konstruktywnej krytyce Pana Profesora. Dziękuję prof. zw. dr hab. Alicji Kargulowej za motywowanie do pracy naukowej i wydawniczej oraz wyjątkowe momenty, kiedy dzieliła się ze mną przemyśleniami na zajmujące mnie tematy. Dziękuję prof. dr hab. Alicji Czerkawskiej za przyjaźń i pomoc w chwilach zwątpienia oraz prof. dr hab. Elżbiecie Siarkiewicz za inspiracje, które wynosiłam z naszych seminaryjnych spotkań. Podziękowania składam również moim Recenzentom: prof. dr. hab. Andrzejowi Ładyżyńskiemu i prof. zw. dr. hab. Wiesławowi Ambrozikowi, zarówno za pozytywne uwagi, jak i sugestie zmian, dzięki którym książka przybrała obecny kształt. Dziękuję też moim bliskim, szczególnie: mojemu mężowi Pawłowi, który wytrwał ze mną w procesie twórczym, wspierał mnie i dopingował do kontynuowania i sfinalizowania pracy; mojej mamie, dzięki której nigdy nie opuszcza mnie przekonanie, że mogę osiągać wytyczone cele; mojej córce za wyrozumiałość w chwilach, kiedy możliwość poświęcenia jej mojej uwagi i czasu była znacznie okrojona, oraz za zaprojektowanie okładki książki.
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 13
26.11.2018 10:50:34
Wykaz schematów i tabel Schemat 1. Indywidualny cykl myślenia w sytuacji konfliktowej ........................... 25 Schemat 2. Interakcyjne łączenie się cykli myślenia w sytuacji konfliktowej .......... 26 Schemat 3. Rozwijanie sytuacji zrozumiałej (przyrostu sensu) w sytuacji konfliktowej ........................................................................ 27 Schemat 4. Typy uczestników mediacji .................................................................. 107 Schemat 5. Możliwości zmiany typu uczestnika mediacji ...................................... 114 Tabela 1. Porównanie strategii ............................................................................ 43 Tabela 2. Zestawienie trzech głównych stylów negocjowania (za książką Rogera Fishera i Williama Ury’ego oraz przeformułowaniami zaproponowanymi przez Zbigniewa Nęckiego) ................................................................. 45 Tabela 3. Sprawiedliwość retrybutywna a sprawiedliwość naprawcza .................. 69 Tabela 4. Porównanie etapów procesów pomagania ............................................ 119
Dragon_Transformacja doswiadczen.indb 191
26.11.2018 10:50:51