Kultura popularna w społeczeństwie współczesnym

Kultura popularna w społeczeŃstwie współczesnym Teoria i rzeczywistoŚĆ

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura1 1

2010-08-16 09:46:46

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura2 2

2010-08-16 09:46:47

Kultura popularna w społeczeŃstwie współczesnym Teoria i rzeczywistoŚĆ pod redakcją naukową Jaremy Drozdowicza Macieja Bernasiewicza

Kraków 2010

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura3 3

2010-08-16 09:46:47

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja dofinansowana przez Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura4 4

2010-08-16 09:46:48

Spis treŚci Wprowadzenie ................................................................................................................



CzĘŚĆ I Zachowania popularne we współczesnym społeczeŃstwie Konstanty Strzyczkowski Moda i demokratyczny indywidualizm. Wprowadzenie do myśli Gillesa Lipovetsky’ego ...................................................................................................  Magdalena Grenda W rytmie pop-porwania. Teatr Porywacze Ciał ....................................................  Janusz Miąso Personalizm systemowy szansą kulturową dla młodych ......................................  Zbyszko Melosik Tożsamość all inclusive – konteksty społeczno-kulturowe ................................  Eryk Pieszak Konsumpcja jako nowe wymiary tożsamości? ........................................................  Mateusz Marciniak Syndrom konsumpcyjny – rzecz o kanibalizmie? ..................................................  CzĘŚĆ II Kino – współczeŚni bohaterowie, stan ŚwiadomoŚci zbiorowej oraz masowe upodobania Marcin Darmas Tożsamość w drodze. Tendencje eskapistyczne w kinie polskim okresu transformacji ....................................................................................................... 

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura5 5

2010-08-16 09:46:48

6

Spis treŚci

Beata Lisowska Czasoprzestrzeń utopii. Konstrukcje społeczne w filmie nurtu kina popularnego – Osada Manoja Nighta Shyamalana ..........................  Marek Sokołowski Seriale telewizyjne jako instrument medialny w budowaniu wizerunku polskich policjantów ......................................................................................................  Olga Grabowska Popkulturowa tolerancja Holendrów ........................................................................  Katarzyna Bagińska Kultura popularna jako wyraz demokratyzacji kultury Rozważania w kontekście ewolucji medium telewizyjnego .................................  Anna Woźniak „Dziś wieś telewizją stoi!” – mediatyzacja życia współczesnej wsi polskiej Perspektywa antropologiczna .....................................................................................  CzĘŚĆ III Literatura popularna, czyli pop-czasopisma, pop-opowieŚci oraz pop-nauka Jarema Drozdowicz Lęk i odraza. O popkulturowej obecności Huntera S. Thompsona ...................  Maciej Bernasiewicz Młodzież – aktywny czy pasywny odbiorca popkultury? ....................................  Marek Budajczak Społeczny impakt humanistyki „popularnej” ..........................................................  Sławomir Krzyśka Modelowanie matematyczne tekstów literackich w kontekstach bezpieczeństwa ontologicznego ......................................................  Anna Szemberska Medializacja języka prasy codziennej na przykładzie włoskiej i polskiej kroniki piłkarskiej ......................................................................................... 

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura6 6

2010-08-16 09:46:48

Spis treŚci

7

CzĘŚĆ IV Muzyka popularna i dziennikarstwo muzyczne Jakub Kasperski Tożsamość muzykologii w perspektywie badań nad muzyką popularną .........  Ryszard Gloger Preferencje muzyczne dorosłych słuchaczy radia w dobie polskiej transformacji .....................................................................................  Wojciech Skrzydlewski Kulturotwórcza rola dziennikarstwa muzycznego ................................................  Rafał Ciesielski Dlaczego (nie) lubimy Rubika? ....................................................................................  Izabella Starzec Telewizyjne dziennikarstwo muzyczne na przykładzie wrocławskiego ośrodka TVP ............................................................  CzĘŚĆ V

Tradycyjne wĄtki, motywy, instytucje w nowym, popkulturowym ujĘciu Grażyna Teusz Tożsamość narracyjna rodziny wobec multiinformacyjnej kultury współczesności .................................................................................................................  Marek Kaźmierczak Płeć śmierci w nowych mediach .................................................................................  Jacek Pyżalski Agresja w materiałach publikowanych w Internecie przez użytkowników – flirt tradycyjnych i nowych mediów ..........................................................................  Joanna Cukras-Stelągowska, Jakub Stelągowski Wędrowcy i turyści w przestrzeni pop-alternatywnej ........................................... 

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura7 7

2010-08-16 09:46:48

8

Spis treŚci

Karina Wolarczyk Tatuaż jako narzędzie ekspresji tożsamości w relacjach ludzi wytatuowanych ................................................................................  Izabela Kiwak Homo communicativus. O kształtowaniu i nawiązywaniu relacji osobowych – wybrane obszary interpretacji ..............................................  Victoria Dunaeva Rola instytucji kultury w rozwoju społeczności lokalnej po przełomie ustrojowym. Polska i Rosja – analiza porównawcza .....................  Barbara Toroń Kultura czy podkultura? Rzecz o skuteczności oddziaływania penitencjarnego (na podstawie elementów analizy przypadku) ......................... 

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura8 8

2010-08-16 09:46:48

Wprowadzenie Problem naukowej dyskusji nad zjawiskiem kultury popularnej wiąże się nierozerwalnie z kłopotliwą potrzebą stworzenia względnie jednolitej definicji tego specyficznego typu kultury oraz określenia płaszczyzn, na których się przejawia.

Przedsięwzięcie to wydaje się jednak skazane z góry na porażkę z tej przyczyny, iż o ile wszyscy zgadzamy się, że kultura popularna kształtuje w istotny sposób nasze życie codzienne, to trudno nam jasno wskazać klarowną granicę określającą pole jej bezpośredniego oddziaływania. Kultura popularna stała się tym samym immanentną częścią życia w społeczeństwach współczesnych, przy jednoczesnym rozmyciu jej konceptualnej jednoznaczności. Wydaje się dziś przenikać społeczną praktykę oraz zbiorowe światopoglądy tak silnie, że tracimy z oczu wyraźnie odrębną specyfikę jej charakteru. Charakter ten określany jest zarówno przez dające się wyróżnić mechanizmy jej działania, jak i nowe formy kulturowej ekspresji. Poruszając się w cyberprzestrzeni czy też przyswajając sobie najnowsze dokonania sztuk wizualnych, skazani jesteśmy niejako na użycie języka popkultury, zarówno w odniesieniu do jego słownika pojęć, jak i zasad jego społecznej gramatyki. Mówienie o muzyce popularnej, fi lmie, postawach wśród młodzieży współczesnej czy filmie i literaturze popularnej jest częścią szerokiego dyskursu popkulturowego, który podważa obowiązujący do niedawna model prymatu kultury wysokiej. Kultura popularna jest zjawiskiem swoistym i jako taka jest coraz częściej ujmowana przez badaczy społecznych zajmujących się wymienionymi fenomenami. Badanie kultury popularnej, zarówno w jej wymiarze całościowym, jak i ujęciach partykularnych, wiąże się zatem z jej ukontekstowieniem lub, jak by określił to Pierre Bourdieu, polem (le champ) jej praktycznych manifestacji. Tym samym teoria popkultury nierozerwalnie łączy się ze społeczną praxis. Zmiany, jakim poddane jest współczesne społeczeństwo, odzwierciedlone zostają zaś w przemianach samej kultury popularnej.

Początki badań nad tym typem kultury wiążą się z procesem wyłaniania się nowego typu klasy społecznej. Kojarzona z początku z kulturą masową, kultura popularna szybko jednak wyszła poza wąski krąg strukturalnych ram klas społecznych i zaczęła funkcjonować samodzielnie jako nowa forma kulturowej ekspresji przynależnej nowoczesności. Masowy charakter kultury popularnej pozostał jednak jej cechą konstytutywną, która ujawnia się m.in. przez położenie

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura9 9

2010-08-16 09:46:48

10

Wprowadzenie

silnego nacisku na powszechność jej produktów i tym samym ich demokratyzację, rozumianą jako zniesienie w dyskursie kulturowym relacji władzy i dominacji.

Z drugiej strony, fenomen kultury popularnej kojarzony jest z obrazem kryzysu kultury wysokiej i związanych z nią wartości. Ten punkt widzenia zawiera się często w krytyce postmodernistycznej filozofii kultury, która przez pewien czas współkształtowała także dyskusję na temat kultury popularnej i jej związku z rzeczywistością społeczną. Jak wskazuje Alan Swingewood w pracy The Myth of Mass Culture, wspomniane poczucie kryzysu i społecznej niemocy wynika z osłabienia wpływu na jednostki i zbiorowości tradycyjnych autorytetów (np. religia czy rodzina). Nie zmienia to jednak faktu, że kultura popularna, jego zdaniem, nie stanowi żadnego zagrożenia dla kultury wysokiej, lecz jest wyrazem autentycznych potrzeb kulturowej samorealizacji obecnej w każdym społeczeństwie. Dlatego też rozpatrywanie fenomenu kultury popularnej w kategoriach społecznych powinno zawierać w sobie imperatyw swoistości jej charakteru jako zjawiska społecznego, nie zaś być przykładem kulturowej patologii.

Z punktu widzenia przedstawicieli nurtu krytyki kulturowej, a w szczególności ze strony szkoły frankfurckiej, wyłonienie się kultury popularnej jest bezpośrednią konsekwencją i doprowadzeniem do skrajności tez fi lozofii oświecenia.

W ujęciu Maxa Horkheimera i Theodora W. Adorna kultura współczesna skazana jest niejako na staczanie się w stronę banału i masowej reprodukcji, gdyż tendencje te wynikają z mechanizmów struktury społeczeństw zachodnich. Kontekst kapitalistycznego układu społecznego wpływa zatem na kulturowe poczynania jednostek i grup w ten sposób, że sugeruje zarówno dyrektywy, jak i normy kulturowe.

Kultura współczesna, utożsamiana przez autorów Dialektyki oświecenia z tzw. przemysłem kulturowym, jest przesiąknięta koncepcją racjonalności i prymatu rozumu; także kultura popularna w pewnym sensie posiada swoją wewnętrzną racjonalność i logikę działania. Zrozumienie fenomenu muzyki popularnej lub wpływu komiksu na kulturę amerykańską polega zatem na przejrzeniu zasad i praw rządzących tymi zjawiskami, jak również znaczeniu nadawanemu im przez ludzi przez społeczne użycie.

Podobnie jak w przedstawionym przez Umberta Eco w Imieniu róży labiryncie średniowiecznej biblioteki (gdzie główni bohaterowie odnajdują drogę tylko dzięki znajomości znaczeń zawartych w kulturowej symbolice tej epoki), człowiek może odnaleźć pewien porządek w labiryncie popkultury, pozornie chaotycznym, pozbawionym celu i przerażającym swą rozległością. Odnalezienie właściwej drogi w tym labiryncie znaczeń i metaforycznych odniesień, odszukanie metajęzyka obrazów mówiących o innych obrazach zależne jest od opanowania przez nas kodu tego języka. Im lepiej zaznajomimy się ze zjawiskami popkultury, tym lepiej będziemy w stanie dokonać jej analizy z punktu widzenia nauk społecznych.  A. Swingewood, The Myth of Mass Culture, London .

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura10 10

2010-08-16 09:46:48

Wprowadzenie

11

Przedsięwzięcie to wymaga zatem od nas wejścia w swoisty sojusz z kulturą popularną. Nie można bowiem mówić o popkulturze, nie znając jej od podszewki, tzn. nie uczestniczyć w niej i zarazem nie być konsumentem oferowanych przez nią kulturowych rozwiązań, niekiedy bardzo oryginalnie prezentowanych w postaci najnowszych mód, także intelektualnych. To, jak badacze społeczni konceptualizowali w przeszłości ten problem, związane jest z przemożnym wpływem dominujących wówczas prądów teoretycznych, np. socjologii marksistowskiej, która wiązała tę kwestię z problemem zależności strukturalnej.

Nowsze tendencje w badaniu zjawiska popkultury wskazują jednak na istotną dla całego zjawiska zależność od płaszczyzny komunikacyjnej. Marshall McLuhan wzbudził swego czasu spore kontrowersje, mówiąc, że technologiczna zmiana środków przekazu dotyczy także możliwości naukowego opisu zmian dokonujących się w obrębie kultury w społeczeństwach współczesnych. Akademicki warsztat teoretyczno-metodologiczny zrodzony z technologii druku już w niedalekiej przyszłości ma się okazać, zdaniem kanadyjskiego uczonego, niewystarczający. Potrzebna będzie teoria kulturowa posługująca się umiejętnie narzędziami kultury współczesnej, która tak samo jak ona powinna posiadać umiejętność elastycznego dopasowania się do zmieniającej rzeczywistości. Idąc dalej tropem wyznaczonym przez McLuhana, stwierdzić możemy, że czas wielkich naukowych narracji wprawdzie się zakończył, a wielkie teorie systemowe w naukach społecznych odeszły w niepamięć wraz ze swymi luminarzami, ale jednak nie jesteśmy zostawieni sami sobie w zmaganiu ze światem współczesności. Narzędziem w tym starciu jest teoria kultury wolna od bagażu wcześniejszych wizji, całkowicie nieadekwatnych wobec wyzwań epoki przełomu wieków. Dramatyczne wydarzenia z  r. ukazały ten problem, boleśnie uwypuklając rozdźwięk między dotychczasową teorią a rzeczywistością społeczną. Obrazy, które wszyscy oglądaliśmy, wydawały się całkowicie nierealne, jakby wyjęte wprost z hollywoodzkiego filmu katastroficznego. Problem z nazwaniem tego, co postrzegaliśmy jako rzeczywistość, został jednak w istotny sposób załagodzony przez użycie języka filmowego i umiejętne operowanie obrazem. Język popkultury ukazał zatem, że w pewnych sytuacjach daje nam te same możliwości opisu świata, który postrzegamy, podobnie jak wcześniej ten rodzaj opisu naukowego, któremu zawierzyliśmy jako jedynej możliwej obiektywności. Celem niniejszego tomu jest zatem także przybliżenie czytelnikowi tych sfer popkultury, które nie tylko dają nam możliwość oderwania się od rzeczywistości, lecz są również formą interakcji z nią i próbą włączenia nas samych do dyskursu codzienności.

W pierwszej części książki znaleźć można tekst Zbyszka Melosika. Zwraca on uwagę na hotelową ofertę all inclusive, stanowiącą współczesny wyraz ogólnej kulturowej tendencji rozwoju społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura11 11

2010-08-16 09:46:48

12

Wprowadzenie

[...] upadać zdają się wszystkie dychotomie i antynomie, binaryzmy i dualizmy [...].

Kategorie i rozróżnienia, które w innych warunkach stanowią źródło napięć i konfliktów, zostają w kulturze all inclusive pozbawione swojej ideologicznej i politycznej treści.

Coraz bardziej popularna kultura i tożsamość typu all inclusive jest zarówno wielokulturowa, jak i pozakulturowa. Nieograniczona konsumpcja współczesnych społeczeństw angażuje społeczną uwagę znacznie mocniej niż dotychczasowe kwestie historyczno-narodowościowe, wokół których ludzie konstruowali własną tożsamość. Innym kluczem do rozumienia kultury współczesnej jest analiza fenomenu mody, którą przeprowadza Konstanty Strzyczkowski. Tematykę kultury konsumpcyjnej oraz hedonizmu podejmuje w kolejnym tekście również Magdalena Grenda, która na przykładzie artystycznych przedsięwzięć alternatywnego Teatru Porywacze Ciał komentuje współczesna kondycję człowieka, tak dobrze zilustrowaną w spektaklach. Ich bohaterowie [...] jedzą chipsy, piją colę, malują paznokcie, golą włosy pod pachami. Są konsumentami w najszerszym rozumieniu tego słowa [...]. Zachłannie rzucają się na jedzenie, by po chwili je wypluć. Jedzą, by jeść, by konsumować, a nie by zaspokoić głód.

Wyjątkowo dobrze z wcześniejszymi tekstami kontrastuje artykuł Janusza Miąso, który zauważa: [...] w klimatach współczesnych, gdzie chwilami gdzieś ginie wnętrze pod wpływem nadmiaru zewnętrzności, która przejawia się w ogromie promocji, gadżetów i reklam, to wołanie o promocję ludzkiego osobowego wnętrza dla indywiduum i społeczności jawi się jeszcze bardziej jako konieczność chwili, aby „bardziej być niż mieć”.

Społeczeństwu konsumpcyjnemu poświęcone są również dwa kolejne teksty: Eryka Pieszaka oraz Mateusza Marciniaka.

W drugiej części niniejszej książki autorzy, analizując popularne filmy (Dzień świra, Osada itd.) jako produkty określonej epoki oraz wytwory kolektywnej wyobraźni współczesnych społeczeństw, znajdują pretekst do analiz ważnych, współczesnych zjawisk społecznych: polskiej transformacji uosobionej w losach tragicznych bohaterów (artykuł Marcina Darmasa) czy odwiecznych problemów związanych z kategoriami: swój – obcy, orbis interior – orbis exterior (tekst Beaty Lisowskiej). Bohaterowie artykułu Marka Sokołowskiego to obiekt prawdziwej identyfikacji oraz fascynacji polskiej widowni telewizyjnej: „Filmowcy – i to nie tylko w Polsce – wręcz uwielbiają policjantów, gdyż ich praca, śledztwa i brawurowe akcje dobrze wyglądają na ekranie”. Niewykluczone, że efektem popularności seriali policyjnych – co pokazuje autor – jest realny, pozytywny wizerunek policjanta w społeczeństwie polskim. Olga Grabowska podejmuje

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura12 12

2010-08-16 09:46:48

Wprowadzenie

13

problem współczesnej tożsamości Holendrów w świetle popkultury, a Katarzyna Bagińska temat demokratyzacji kultury w świetle medium, jakim jest przekaz telewizyjny. Ostatni w tej części artykuł autorstwa Anny Woźniak traktuje o „serializacji” społeczności wiejskiej.

Część trzecią otwiera artykuł Jaremy Drozdowicza, który analizuje powieściową twórczość Huntera S. Thompsona, zjawiskowej postaci amerykańskiej popkultury, jako osoby demistyfikującej kondycję amerykańskiej kultury. Tekst Macieja Bernasiewicza to komentarz do badań własnych nad recepcją czasopism młodzieżowych oraz polskiego hip-hopu przez młodzież, która przejawia postawę aktywnego odbioru, tj. czyta teksty przez filtr własnego systemu wartości czy, inaczej mówiąc, cechuje ją wysoki poziom refleksyjności w kontakcie z treściami kultury popularnej. W tekście Marka Budajczaka znajdziemy interesujące rozważania nad obecnością dorobku nauk humanistycznych w świadomości zbiorowej oraz informacje o nielicznych przykładach popularyzowania hermetycznego i ezoterycznego dorobku humanistyki wśród „ludu”. W tekście Sławomira Krzyśka czytelnik zapoznać może się z kontrowersyjną, wygenerowaną empirycznie i szeroko uzasadnianą tezą, że „dobrze zbudowany model matematyczny może przyczynić się do «pisania» wierszy przez komputer”. Anna Szemberska w artykule poświęconym lingwistycznej analizie włoskiej i polskiej kroniki sportowej ilustruje proces przenikania języka z jednego układu odniesienia do innego (intertekstualność rzeczywistości).

Na część czwartą składają się teksty o muzyce popularnej, ujmowanej zarówno w kategoriach metateoretycznych (proces włączania studiów nad muzyką popularną do zakresu zainteresowania muzykologów opisuje Jakub Kasperski), jak i empirycznych. Ten sposób podejścia prezentuje Ryszard Gloger, który z nieukrywanym niepokojem zauważa: [...] o przygotowywanej ofercie muzycznej w stacjach radiowych coraz częściej decydują nie dziennikarze muzyczni, lecz komputerowi programiści, którzy gust muzyczny zastępują precyzyjnymi badaniami przydatności antenowej każdej piosenki. Tego typu radiowi fachowcy konstruują zawartość muzyczną wyłącznie po dokładnym przetestowaniu pozytywnych reakcji słuchacza.

Tymczasem jeszcze nie tak dawno – jak zauważa w innym interesującym artykule Wojciech Skrzydlewski – w tworzeniu wysokiego poziomu kultury muzycznej wielką rolę odgrywali dziennikarze muzyczni: Kiedyś, w latach –., byli to nieliczni specjaliści, którzy mieli dostęp do nowych nagrań i promowali swój gust wśród czytelników gazet, słuchaczy radia i telewidzów. Z lat . ubiegłego wieku pamiętamy Lucjana Kydryńskiego, Romana Waschkę, Marka Gaszyńskiego, Jana Webera, Jerzego Waldorffa, Janusza Cegiełłę, Marię Jurkowską czy Jana Borkowskiego, których umiejętności popularyzatorskie były godne uwagi.

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura13 13

2010-08-16 09:46:48

14

Wprowadzenie

W części czwartej znaleźć można również bardzo interesujące rozważania Rafała Ciesielskiego na temat muzyki Piotra Rubika. Sukces popmuzyki Rubika opiera się na mechanizmie opisanym przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego: Zdaje mi się, że sekret tkwi w tym: przemawiać do niższych potrzeb widza, głaszcząc równocześnie jego wyższe ambicje; pozwolić mu [...] gapić się, dając mu złudzenie, że myśli, i to fi lozoficznie.

Artykuł Izabelli Starzec prezentuje wyniki badań nad muzycznym dziennikarstwem telewizyjnym.

Część piątą otwiera tekst Grażyny Teusz, która w interesujący sposób podejmuje temat rozpadu rodzinnych tematów i narracji we współczesnej efemerycznej kulturze. Temat nowych mediów podejmują Marek Kaźmierczak oraz Jacek Pyżalski. Pierwszy z nich analizuje portretowanie śmierci w nowych mediach, drugi zaś, rozważając problem medialnych uwarunkowań agresji, konstatuje, że nowe media, w odróżnieniu od starych mediów (zwłaszcza telewizji), stanowią nie tylko [...] źródło agresywnych przekazów, lecz nadto same mogą być narzędziem agresywnych działań [...]. Mechanizmem to umożliwiającym jest interaktywność, która sprawia, że odbiorca z łatwością może stać się nadawcą, oraz cyfrowość, pozwalająca łatwo i szybko powielać oraz modyfikować różnego typu [szkodliwe – red. nauk.] materiały.

Tekst Joanny Cukras-Stelągowskej oraz Jakuba Stelągowskiego dotyka rzeczywistości klasycznie ludowej, odtworzonej w przedsięwzięciu artystycznym.

Autorzy opisują wioskę artystyczną grupy Pławna , która jest miejscem [...] na spędzenie wygodnej nocy dla wędrowca lub kilku dni dla kogoś, kto szuka kontaktu z naturą, sztuką, dla kogoś zmęczonego obowiązkami, dla kogoś tęskniącego za śpiewem ptaków, odgłosami wsi, prawdą pracy na roli, połączoną w tle ze sztuką.

Tematykę somatyzacji tożsamości i tatuażu jako jednej z form ekspresji tożsamości podjęła Karina Wolarczyk. Kultura popularna ma również swoje przełożenie na zdolności komunikacyjne ludzi zanurzonych w tej kulturze, zdaje się dowodzić Izabela Kiwak. Tekst Victorii Dunaevej poświęcony jest historii instytucji, jaką jest dom kultury, instytucji zarówno elitarnej, jak i masowej. Książkę zamyka artykuł Barbary Toroń poświęcony szansom resocjalizacji w instytucji totalnej, która wytwarza własną, niestety, destruktywną kulturę.

Jarema Drozdowicz Maciej Bernasiewicz

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura14 14

2010-08-16 09:46:48

Część I

Zachowania popularne we współczesnym społeczeŃstwie

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura15 15

2010-08-16 09:46:48

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura16 16

2010-08-16 09:46:48

Konstanty Strzyczkowski Uniwersytet Warszawski

Moda i demokratyczny indywidualizm Wprowadzenie do myŚli Gillesa Lipovetsky’ego Gilles Lipovetsky należy to tych autorów, którzy potrafią podejmować z pozoru znane i opisane już tematy w nowy i inspirujący sposób. W pracach Era pustki, Imperium mody czy Czas hipermodernizmu przedstawia prowokacyjne tezy o pozytywnym charakterze związku kultury popularnej z porządkiem demokratycznym, dobroczynnym społecznie wpływie mody i konsumpcyjnego indywidualizmu czy pożytecznych skutkach płynących z charakterystycznych dla społeczeństwa posttradycyjnego powierzchownych relacji międzyludzkich.

Rzuca tym samym wyzwanie klasycznym tekstom teorii socjologicznej, które wprowadzały wartościujące rozróżnienie między różnymi formami uspołecznienia opisywanymi jako Gemeinschaft i Gesselschaft, upatrując przyczyn niknącego zaangażowania obywatelskiego w wycofaniu się jednostek w sferę prywatną, czy też piętnowały standaryzujące i homogenizujące efekty działania tzw. przemysłów kulturalnych. Co więcej, Lipovetsky stara się dowieść, że kultura popularna – zwłaszcza jeśli chodzi o jej wymiar konsumpcyjny – wzmacnia wolność i podmiotowość jednostki, poszerza zakres demokratycznych swobód, stanowiąc jednocześnie podstawę i warunek dzisiejszego ładu społecznego. Centralną w tym rolę przyznaje modzie, którą rozpatruje zarówno jako oryginalny fenomen historyczno-kulturowy, jak i specyficzny mechanizm uspołecznienia. *** Według Lipovetsky’ego, współczesne społeczeństwa zachodnie opierają swą stabilność na modzie, która jest odpowiedzialna za obecność wymogu stałej in G. Lipovetsky, L’Ère du vide, Paris ; tegoż, The Empire of Fashion. Dressing Modern Democracy, Princeton ; tegoż, Hypermodern Times, Cambridge .

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura17 17

2010-08-16 09:46:48

18

Konstanty Strzyczkowski

nowacji, jak również stanowi źródło delegitymizacji władzy, jaką miała nad nią przeszłość. Moda, jak wyjaśnia, jest tym mechanizmem, dzięki któremu opresywna tradycja, podobnie jak i sama wartość przeszłości, uległy zakwestionowaniu, co w efekcie przyczyniło się do rozwoju indywidualnej autonomii. Co więcej, to, co zwyczajowo bywa kojarzone z modą, czyli skupienie na powierzchownych różnicach, kult prezencji, fiksacja na nowości i teraźniejszości, hedonizm i narcyzm, paradoksalnie, jest w stanie dostarczać wspólnego dobra. Dzisiejszy system mody dzięki bezprecedensowemu poszerzeniu możliwości wyboru przyczynia się bowiem do pogłębienia refleksyjności i podmiotowości jednostki rozumianej jako fundament demokratycznego społeczeństwa.

Oznacza to, że niektóre funkcje przypisywane dotąd tradycji uległy znaczącej dezaktualizacji. Zachodząca pod wpływem mody redefinicja związków jednostki ze społeczeństwem wiąże się zatem z podważeniem przekonania o integracyjnej roli, jaką dotąd pełniła przeszłość. Mimo że różne teorie socjologiczne w odmienny sposób interpretują samo pojęcie tradycji kulturowej, wszystkie zgadzają się co do faktu, że pod jej wpływem możliwe jest jednoczenie i konsolidacja ludzkich więzi w jedną zintegrowaną całość.

Jednak, jak przekonuje Lipovetsky, wpisane w logikę mody procesy autonomizacji, komercjalizacji i mediatyzacji przyniosły w rezultacie zniesienie mocy tradycji w uprawomocnianiu istniejącego ładu społecznego. Dekompozycja kulturowych hierarchii, decentralizacja ośrodków kulturotwórczych oraz medialna pluralizacja rozpowszechnianych i przejmowanych treści kulturowych spowodowały, że przeszłość utraciła przynależne jej funkcje kontrolne i konsolidujące. Tradycja – opisywana w kategoriach kulturowego kanonu, dziedzictwa czy systemu aksjonormatywnego – przestaje zatem w sposób jednoznaczny regulować ludzkie działanie. Podobnie, nie dostarcza już wyłącznej bazy dla indywidualnego samookreślenia.

Postępująca egalitaryzacja dostępu do przekazów kulturowych oraz heterogeniczny, arbitralny i zmienny charakter mody oznaczają nadto relatywizację dotychczasowych hierarchii wartości symbolicznej produktów i praktyk kulturowych, a tym samym zawężenie możliwości dyskryminacji i wykluczenia związanego z jednostronnym narzucaniem definicji gustu, systemu potrzeb, zestawu prawomocnych wzorców i standardów.

Heterogeniczność, indywidualizacja i refleksyjność wyborów konsumenckich powodują, że władza nadawania znaczeń (np. odnośnie tego, co modne, prestiżowe, właściwe) staje się policentryczna. Język statusu, który dotychczas służył identyfikacji dystynktywnych cech rzeczywistości, strukturalnie umiejscowionych społecznych zbiorowości i informacji na temat porządku społecznego, na skutek radykalizacji przemian modernizacyjnych ulega relatywizacji. Owa relatywizacja, jak i umowność i zmienność dokonywanych wyborów oznacza więcej wolności dla wyemancypowanej za sprawą mody jednostki.

Drozdowicz, Bernasiewicz_Kultura18 18

2010-08-16 09:46:48