Dziecko w świecie edukacji by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Dziecko w Ĺ&#x203A;wiecie edukacji

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 1 1

2009-04-30 11:56:14

Kochane słoneczko! Piszę ten list, bo niedługo wiatr mnie strąci z gałązki. Chciałem Ci podziękować za złote, cienkie nici promieni, które wiosną oplatały mnie w zieleni. Już nigdy nie będziesz ogrzewać mnie jak w lecie. Teraz jeszcze niektóre promyki mnie ogrzewają, ale to nie wystarczy, żeby wrócił mój dawny kolor. Teraz jestem żółto-czerwony i sam wiszę na gałązce i jest mi smutno. Bardzo jestem chory, bo przez tę samotność dostałem grypy. Żegnam Cię, bo wiatr się rozhulał i na pewno zaraz spadnę. Agnieszka Pilch, Jesienny Liść Dębu, lat 10

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 2 2

2009-04-30 11:56:14

Bronisława Dymara

Dziecko w świecie edukacji Przykłady zajęć kompleksowych Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia

XIX tom serii: Nauczyciele – Nauczycielom

Kraków 2009

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 3 3

2009-04-30 11:56:14

Tłumaczenie wstępu: dr hab. Andrzej Murzyn

Recenzent serii N–N: prof. dr hab. Genowefa Koć-Seniuch

Recenzent tomu XIX: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-000-3 ISBN 978-83-7587-178-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 4 4

2009-04-30 11:56:14

Spis treści Wstęp ............................................................................................................. Introduction ................................................................................................... Rozdział I O sztuce uczenia się, czyli nauczanie kompleksowe „w pigułce” 1. O tym, co w sztuce uczenia się jest najważniejsze .................................. 2. Programy nauczania a sztuka projektowania zajęć kompleksowych z uczniami ............................................................................................ 3. Kompleks. Kompleksowe uczenie się – nauczanie. Strategie współdziałania ...................................................................................... 4. Przyjazne sposoby oceniania i współbycia ............................................. 5. Podmiotowość z bliska ......................................................................... Rozdział II Człowiek. Świat. Edukacja. Dziwne historie ze słowem „pomiędzy” 1. Słowo „pomiędzy” – klucz, wytrych czy nadzieja? ................................. 2. Człowiek w świecie a wychowanie do człowieczeństwa ......................... 3. Dorosły i dziecko a edukacja permanentna ........................................... 4. Dziecko (uczeń) w wielu światach. Światy dziecka ................................ 5. Człowiek i człowieczeństwo na marginesach edukacji. Jak długo jeszcze? ................................................................................................. Rozdział III Kompleksowe uczenie się w szkole podstawowej – podstawy więzi 1. Klasa szkolna jako przestrzeń tworzenia kultury. Dom i książka w życiu dziecka .................................................................................... 2. Dom niejedno ma imię i z tego właśnie słynie. Projektowanie kompleksu w klasie VI – podstawy więzi .............................................. 3. Obowiązek, potrzeba i pasja uczenia się. Bogactwo form uczenia się a cechy dialogu w lekcjach ćwiczeniowo-badawczych .......... 4. Zarys kompleksu o książkach, lekturach i czytaniu ............................... 5. Rodzaje więzi interpersonalnych jako wynik kompleksowych działań. Typy integracji rzeczywistej ..................................................................

7 9

11 16 22 29 33

39 42 46 49 52

55 58 61 66 70

Rozdział IV Strategie twórczego uczenia się – realizacja kompleksów w gimnazjum 1. Pojęcie strategii i organizacji pracy w klasie szkolnej ............................. 73 2. Odpowiedzialność za dobro wspólne. Projektowanie kompleksu w klasie III gimnazjum ......................................................................... 77

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 5 5

2009-04-30 11:56:14

Spis treści

3. Twórcze funkcjonowanie uczniów podczas realizacji kompleksu „Odpowiedzialność za dobro wspólne” ................................................. 81 4. Piękno a formy i język literatury. Zarys kompleksu w klasie II gimnazjum .......................................................................... 84 5. Twórca, twórczość, twórczy uczeń i nauczyciel – rozmowy i dyskusje bez granic ............................................................................. 88 Rozdział V Kształcenie i kształtowanie człowieka. Edukacja kompleksowa w liceum 1. Od haseł o edukacji „zintegrowanej” do rzeczywistej integracji osoby wychowanka ............................................................................... 2. Kształcenie i kształtowanie postaw licealistów w trakcie projektowania cyklu zajęć o człowieku i człowieczeństwie ..................... 3. Człowiek i człowieczeństwo, sacrum i profanum w literaturze, sztuce, życiu. Realizacja zajęć ćwiczeniowo-badawczych ....................... 4. Zarys kompleksu o gościnności i życiu codziennym ............................... 5. Innowacyjne kształcenie i kształtowanie postaw uczniów wyzwaniem XXI wieku ........................................................................ Rozdział VI Poszukiwanie zagubionego klucza do radości i fascynacji. Studenci pedagogiki jako współtwórcy kompleksowej edukacji 1. Fascynacje studentów innowacjami jako przejaw oporu wobec schematów szkolnej oraz uniwersyteckiej edukacji ................................ 2. Funkcjonowanie studentów w dwóch rolach: student-uczeń i student-nauczyciel .............................................................................. 3. Innowacje edukacyjne źródłem wiedzy o nauczycielach-studentach, współczesnej szkole i dziecku ................................................................ 4. Studencki przykład cyklu lekcji i jego wymowa .................................... 5. Niektóre opinie o trudzie i radości tworzenia kompleksowych zajęć ..... Rozdział VII Pedagogika współbycia jako odmiana personalizmu. Bliżej integracji osoby 1. Pedagogika teorią innowacyjnej edukacji .............................................. 2. Konteksty pedagogiki współbycia jako odmiany personalizmu ............. 3. Bliżej integracji osoby. Istota pedagogiki współbycia ............................. 4. Siedem przestrzeni pedagogiki współbycia jako rezultat kompleksowej edukacji ............................................................................................... 5. Pedagogika współbycia odpowiedzią na edukacyjne wyzwania XXI wieku ............................................................................

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 6 6

91 97 100 105 112

117 122 128 133 149

153 155 160 163 171

2009-04-30 11:56:14

Wstęp Książka Dziecko w świecie edukacji. Przykłady zajęć kompleksowych. Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia jest drugą częścią publikacji Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się kompleksowego – nowe kształty i wymiary edukacji o tym samym tytule głównym, a zarazem XIX tomem serii „Nauczyciele – Nauczycielom”, wydawanej od 1996 roku w Oficynie Wydawniczej „Impuls”. Wątek egzystencjalny, filozofia codzienności przenika całą nasza serię. Bliskie nam są słowa Cypriana Kamila Norwida zawarte w Promethidionie: Kto kocha, małe temu ogromnieje i lada promyk rozbudza nadzieję.

W tomie tym jest – sadzę – wiele promyków i nadziei na lepszą edukację. Pierwsza część (rozdziały I–II) to opowieść o sztuce uczenia się i zmaganiach mających na celu ocalenie w ludziach współczesnych istoty człowieczeństwa. Ukazujemy tu także, jak wiele znaczeń mieści się w słowie „pomiędzy”. Tworzy ono przestrzenie obojętne, wrogie, życzliwe, pełne nadziei. Bywa niekiedy wytrychem, ale częściej kluczem do serc i umysłów innego człowieka, do dziecięcej wrażliwości. Dalsza c z ę ś ć g ł ó w n a (rozdziały III–VI) p r z y b l i ż a ż y c z l i w e p r z estrzenie interpersonalne współtworzone wraz z uczniami w k o m p l e k s o w e j e d u k a c j i w szkole podstawowej, gimnazjum, liceum i na uniwersytecie. Ukazano, że dzięki różnorodnym, a zarazem innowacyjnym działaniom najbardziej z pozoru przeciętna szkoła, może stać się przestrzenią tworzenia kultury. Uzasadniono również, że innowacyjnie prowadzona edukacja kompleksowa nie tylko dostarcza uczniom wiedzy przedmiotowej, strategicznej i autokreacyjnej, lecz także pobudza różne sfery aktywności. Bywa źródłem fascynacji, radości i poszukiwania sensów życia oraz wartości wykonywanej pracy. Problemy te przybliża ostatni rozdział o pedagogice współbycia, która jest odmianą personalizmu, a zarazem rezultatem kompleksowych działań. Działaniom tym towarzyszy tworzenie systemu norm i kryteriów ocen przy współudziale uczniów, systemu przekształcającego się w samoocenę, będącą podstawą uczenia się przez całe życie. W tym rozdziale omówione zostały różnorodne przestrzenie interpersonalne: p r z e s t r z e ń i n t e l e k t u a l n a, m e n t a l n a, ś w i a t o p o g l ąd o w a, e m o c j o n a l n a, t e r a p e u t y c z n a i a u t o k r e a c y j n a (m e t a p r z es t r z e ń). Stanowią one syntezę integracji osoby wychowanka.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 7 7

2009-04-30 11:56:14

Wstęp

Powtórzmy za C. K. Norwidem: Kto kocha, małe temu ogromnieje i lada promyk rozbudza nadzieję.

Nadzieję na spotęgowanie się przyjaźni, miłości, zrozumienia, tolerancji. Zrozumienia, że szkoła nie jest miejscem czekania na dorosłość, lecz przestrzenią radosnego współbycia dorosłych i dorastających, przestrzenią cieszenia się sobą, szkołą, domem, także groźnym światem i każdą chwilą życia: Tu i Te r a z.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 8 8

2009-04-30 11:56:14

Introduction The book A child in the world of education. Examples of complex activities. Closer to integration of a person and pedagogy of co-existence is a second part of publication under the same main title and, at the same time, 19th volume of the series “Teachers for Teachers” whose print commenced in 1996, in Impuls. Existential motif, philosophy of everyday life is present in our whole series. Therefore, Cyprian Kamil Norwid’s saying included in Promethidion also suits us: For one who loves, a little thing gets bigger And the slightest ray gives hope.

This volume includes – I think – many rays of hope for better education. Its first part (chapter I and II) is a kind of story about the art of learning and a man’s struggle for rescuing the essence of humanity in contemporary people. We also show how many different meanings the word between has got. It creates neutral, hostile, kind and hopeful spaces. Sometimes it is a picklock but most often it is a key to heart and mind of other man, to child’s sensitivity. Further m a i n p a r t (chapters III–VI) o u t l i n e s k i n d i n t e r p e r s o n a l spaces collaborated by students in the course of complex e d u c a t i o n in a primary school, a junior high school, a high school and at the university. It has been shown that during such various and at the same time innovative activities, seemingly the most ‘mediocre’ school may become a space of culture creation. It has been substantiated that innovatively run complex education provides students not only with objective, strategic and autocreative knowledge but also activates various spheres of activeness. It happens to be a source of fascination, joy and search for sense of life as well as value of performed work. These problems are closely pictured in the last chapter regarding pedagogy of co-existence, being a kind of personalism and at the same time the effect of complex actions. These actions are accompanied by creation of system of standards and criteria of evaluations participated by students, system transforming into self-evaluation, being the basis for learning during the whole life. Various interpersonal spaces such as: i n t e l l e c t u a l s p a c e, m e n t a l s p a c e, s p a c e o f o u t l o o k, e m o t i o n a l s p a c e, t h e r a p e u t i c a s w e l l a s a u t o c r e a t i v e (me t a s p a c e) s p a c e are revealed in this chapter. They constitute synthesis of student integration.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 9 9

2009-04-30 11:56:14

Introduction

Therefore letâ&#x20AC;&#x2122;s repeat C. K. Norwidâ&#x20AC;&#x2122;s words: For one who loves, a little thing gets bigger And the slightest ray gives hope.

Hopes for enhancing friendship, love, understanding, tolerance. Understanding that school is not a place of waiting for adulthood, but a space of joyful coexistence of adults and adolescents, a space of being happy with each other, with school, home as well as dangerous light and each moment of life: H e r e a n d N o w.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 10 10

2009-04-30 11:56:14

Rozdział I

O sztuce uczenia się, czyli nauczanie kompleksowe „w pigułce” 1. O tym, co w sztuce uczenia się jest najważniejsze Uczenie się, a szczególnie nauczanie, kojarzymy zazwyczaj ze szkołą. Szkoła i lekcje oraz związane z nimi perypetie są często opisywane w wielu dziełach literackich (J. Korczak Feralny tydzień, K. Makuszyński Szatan z siódmej klasy, Z. Niziurski Sposób na Alcybiadesa itp.). Ze wszystkich dziecięcych bohaterów znanych lektur jedynie Pippi Längstrumpf, czyli Pończoszanka ze słynnej powieści Astrid Lindgren, nie potrzebowała szkoły. Uczyła się sama i do pewnego stopnia opanowała sztukę uczenia innych. Jednak wykorzystywała do tego czary czy też siły pozaziemskie. W sytuacjach pospolitych, codziennym życiu dzieci i nauczycieli przekształcanie „nudów na polskim” w sztukę działania nie jest tak proste jak w fantastyczno-przygodowych powieściach. Ale w wypracowywanej od czterdziestu lat koncepcji uczenia się kompleksowego usiłujemy to czynić, często z powodzeniem. Ryszard Łukaszewicz, twórca nowej koncepcji wychowania, pisze: Edukacja szkolna jest wielką próbą marszu do przodu, ku otwartym horyzontom możliwości ludzkich, ku owym obszarom rzeczywistości potencjalnej, przyszłej, innej, lecz zawsze formowanej przez fantazję, wyobraźnię, prognozy czy wizje1.

Aby odpowiedzieć na pytanie: c o w s z t u c e u c z e n i a s i ę j e s t n a j w a żn i e j s z e, spróbuję ustalić kilka istotnych cech, jakie powinien posiadać nauczyciel. S z t u k ę t w ó r c z e g o u c z e n i a s i ę, u c z e n i a s i ę k o m p l e ks o w e g o, m o ż e u p r a w i a ć n a u c z y c i e l n o w a t o r o r o z w i n i ę t e j w y o b r a ź n i, który umie zachować równowagę pomiędzy myśleniem logicznym a myśleniem intuicyjnym, który korzysta z h e u r y s t y k i, tj. nauki o twórczym funkcjonowaniu człowieka, oraz s y n e k t y k i, badającej współwystępowanie, równoległość pewnych zjawisk w świecie sztuki, przyrody i świecie wewnętrznym ludzi. Wyobraźnia oraz wiedza nauczyciela o wyobraźni i cechach myślenia, badania, odkrywania, pomagają zrozumieć rangę innych cech, związanych z twórczym funkcjonowaniem ludzi, cech niezbędnych w pracy nauczyciela nowatora. Podaję je na 1

R. Łukaszewicz: Edukacja dialektyczna i szkoła przyszłości. Ossolineum. Wrocław 1991, s. 103–

–104.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 11 11

2009-04-30 11:56:14

Rozdział I. O sztuce uczenia się, czyli nauczanie kompleksowe „w pigułce”

podstawie l i s t y o s o b o w o ś c i t w ó r c z e j sporządzonej przez A. Andersona i C. Taylora2: – wybitna energia, entuzjazm, odwaga; – dojrzałość emocjonalna; – rzetelność, prostolinijność; – umiejętność koncentracji; – wytrwałość, zdolność do wytężonego trudu; – umiejętność współpracy; – spontaniczność, bezpośredniość; – umiejętność komunikowania się; – pomysłowość, zmyślność; – intuicja; – dążenie do znajomości faktów; – dążenie do poznawania prawidłowości; – zdolność szybkiego przyswajania wiedzy; – zdolność przezwyciężania nawyków myślowych; – giętkość, zdolność dostosowywania się do nowych faktów i okoliczności; – umiejętność odrzucania nieistotnego; – zdolność do widzenia zadania jako całości; – zdolność analizy; – zdolności kombinatoryjne; – zdolność syntezy; – niezależność, sceptycyzm; – zdolność wartościowania zjawisk i argumentacji; – oryginalność myślenia; – zamiłowanie do „pozornego bałaganu”; – dążenie do rozwoju, „do rodzenia się na nowo”; – dążenie do samorealizacji; – zdolność do dziwienia się światem. Twórczy Czytelniku! Poniżej podaję skalę do samooceny. Możesz ją zmienić i zwiększyć ilość podanych za każdą cechę punktów do 2 lub 3. Wtedy będziesz odpowiadał na pytanie: w jakim stopniu wykazuję daną cechę, a nie tylko czy ją posiadam. U w i e r z, w a r t o s k o n s t r u o w a ć n o w ą s k a l ę o c e n y (27 × 2 lub × 3)! Skala samooceny. Normy: 1) 27–26 pkt – osobowość zbyt twórcza 2) 25–23 pkt – osobowość bardzo twórcza 3) 22–19 pkt – osobowość twórcza 4) 18–15 pkt – osobowość dość twórcza 2 Lista ta, wraz z jej szerszym omówieniem, znajduje się w pierwszym tomie serii N–N: Dziecko w świecie sztuki. Red. B. Dymara. Impuls, Kraków 1996, s. 32–33.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 12 12

2009-04-30 11:56:14

1. O tym, co w sztuce uczenia się jest najważniejsze

5) 14–11 pkt – osobowość niezbyt twórcza 6) poniżej 11 pkt – osobowość za mało twórcza D r u g a g r u p a cech ważnych w sztuce kompleksowego uczenia się k o nc e n t r u j e s i ę w o k ó ł s t o s u n k ó w p o m i ę d z y n a u c z y c i e l e m i u c zn i e m. Ich poziom nacechowany wzajemnym szacunkiem i życzliwym współdziałaniem prowadzi po pewnym czasie do autentycznego porozumienia oraz do akceptacji, tolerancji i wyrozumiałości wobec Innego. W koncepcji, którą z takim uporem od wielu lat tworzymy i doskonalimy z uczniami, ważne są nie tylko ostateczne wyniki, tj. zdobycie określonych wiadomości i umiejętności, lecz także droga, która prowadzi do ich osiągania. Ta droga oparta jest na więzi, współdziałaniu, dialogu rzeczowym i personalnym. Punktem wyjścia do rozpoczęcia każdej lekcji kompleksu powinna być zatem t r o s k a w z a j e m n a n a u c z y c i e l a i u c z n i ó w o s a m o p o c z u c i e o s ó b u c z ąc y c h s i ę. Wyraża się ona między innymi w wykorzystywaniu inicjatyw uczniów i ich możliwości, cierpliwości wobec popełnianych błędów, subtelnym wnikaniu w trudne problemy osobiste uczniów, często „wyłączających się” ze wspólnych zajęć. Ponadto nauczyciel dbający o własne zdrowie i zdrowie uczniów oraz poczucie sensu szkolnej pracy wie, kiedy wprowadzić atmosferę rozluźnienia i humoru, zainspirować zbiorowe milczenie, słuchać ciszy i śpiewania wiatru... Pamiętajmy, że szkoła powinna być miejscem tworzenia kultury, a we wszystkich działaniach edukacyjnych ważne jest zadowolenie, radość, dążenie do szczęścia. Z niepokojem patrzymy więc na tysiące spieszących do szkoły i pracy smutasów. Może zatem warto zastanowić się nad tym, c o p i s z e B e r n a r d R u s s e l3 o g ł ó w n y c h p r z y c z y n a c h n i e s z c z ę ś c i a n o w o c z e s n e g o c z ł o w i e k a. A u t o r w y m i e n i a n a s t ę p u j ą c e p r z y c z y n y: 1. Życie bierne, oderwane od rzeczywistości – człowiek przystosowany jest do walki o byt, życie bez walki i wysiłku nie może go zadowolić. 2. Życie nazbyt czynne i podniecone – stresy i niepokój zabijają szczęście. 3. Nuda i przesycenie. 4. Zmęczenie, zwłaszcza zmęczenie uczuciowe – umysł i mięśnie regenerują się we śnie. 5. Zazdrość i zawiść. 6. Ciągłe poczucie grzeszności. 7. Manie prześladowcze, np. przesadne mniemanie o własnej nieomylności, jedynie słusznym zdaniu, poczucie osaczenia itp. 8. Lęk przed opinią innych ludzi. Zapewne powodów do martwienia się jest znacznie więcej. Najbardziej dokuczliwe są te, które wynikają z negacji i braku wiary w siebie, a wyrażają je po-

3 B. Russel: O podbój szczęścia. [W:] Sekrety szczęścia. Red. A. Nyckowska. Itaka, Poznań 1994. W pkt 5, 6 i 7 – modyﬁkacje i uzupełnienia autorki.

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 13 13

2009-04-30 11:56:14

Rozdział I. O sztuce uczenia się, czyli nauczanie kompleksowe „w pigułce”

stawy: „nie mogę”, „nie zrobię”, „nie mam czasu”, „nie uda się”, „nie warto”, „nikt tego nie poprze” itd. Nauczycielu! Jeśli chcesz spełniać się w zawodzie, jeśli pragniesz pomagać smutasom i osobom skłonnym do depresji, pamiętaj, że p r a w d z i w e c z ł o w i e c z e ń s t w o m a k o r z e n i e w r a d o ś c i i s t n i e n i a. Wyraża się w dzielności, aﬁrmacji życia i nadziei wbrew nadziei... Trzecią grupą cech ważnych w sztuce kompleksowego uczenia się jest d ob r a o r g a n i z a c j a p r a c y, z jednej strony otwarta i dająca poczucie wolności, z drugiej wielostronnie nakierowana na porządek działania i myślenia w wymiarze indywidualnym i społecznym. W literaturze znajdujemy wiele prakseologicznych ujęć cech skutecznej organizacji działań4, ale fascynacja autorów wynikami prowadzi nierzadko do dehumanizacji i przeorganizowania. W rzeczywistości społecznej naszych czasów, ostatnio szczególnie w pracy szkół, pojawiają coraz to nowe biurokratyczne naciski na człowieka, przejawiające się we wzrastającej biurokracji i autokracji urzędników, chytrze działających w imię tzw. porządku i poszanowania (byle jakiego) prawa, którym zabija się tendencje innowacyjne5. Z a s t a n ó w m y s i ę n a d w e w n ę t r z n y m i c e c h a m i d o b r e j o rg a n i z a c j i w uczeniu się kompleksowym. Można je ująć w zestaw siedmiu rad, zatytułowany: Wo l n o ś ć i k o n i e c z n o ś ć, c z y l i w e w n ę t r z n e w a r u n k i d o b r e j o r g a n i z a c j i. 1. Prowadząc lekcje lub inne zajęcia z uczniami, staraj się zachować odpowiednie proporcje pomiędzy uczeniem się zbiorowym, zespołowym i indywidualnym. 2. Organizuj rotacyjne zespoły pracy w klasie, radząc się uczniów i stwarzając im swobodę funkcjonowania w różnych rolach (członek zespołu, lider, reporter, archiwista, bibliotekarz, specjalista „od promocji”, organizator działań gospodarczych, porządkowych, turystycznych, artystycznych, towarzyskich i innych). 3. Pamiętaj, że ograniczanie lub eliminacja decyzji zespołowych, zespołowego rozwiązywania problemów sprzyja niezdrowemu współzawodnictwu, pięciu się w górę za wszelką cenę, myśleniu tylko o sobie, niezrozumieniu, czym jest dobro wspólne. 4. Zauważ, że zespołowe działania uczniów w kompleksowej edukacji nie ograniczają się do ich współpracy na lekcjach, lecz obejmują różne wspólne, często długodystansowe zadania (por. rozdz. III–VII), wykonywane poza lekcjami, a także poza szkołą. Sytuacja ta powoduje umacnianie się koleżeństwa, przyjaźni, więzi ze szkołą i środowiskiem. 4

M. Pszczołowski: Encyklopedia praktyczności. PWN, Warszawa 1985. Por. m.in.: B. Śliwerski: Wyspy oporu edukacyjnego. Impuls, Kraków 1993; S. Bortnowski: Mateczniki szkolnej biurokracji. „Dziennik Polski” 2005, nr 60. 5

Dymara_Dziecko w swiecie cz. II 14 14

2009-04-30 11:56:14