Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi

Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi

Irena Dzwonkowska

Nieśmiałość a wspierające i trudne relacje z ludźmi

Kraków 2009

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzenci: dr hab. Hanna Brycz, prof. UG prof. dr hab. Andrzej Szmajke

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Korekta: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Opolski

ISBN 978-83-7587-086-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2009

Moim Rodzicom

Spis treści Podziękowania .......................................................................................................... 11 Wstęp ....................................................................................................................... 13 Rozdział 1 Pojęcie nieśmiałości .................................................................................................. 17 1.1. Relacje pomiędzy nieśmiałością a lękiem społecznym .......................................

1.1.1. Sytuacje wzbudzające nieśmiałość i lęk społeczny ...................................

1.1.2. Komponenty nieśmiałości i lęku społecznego .........................................

1.1.3. Pobudzenie somatyczne w nieśmiałości i lęku społecznym .....................

1.1.4. Aspekt poznawczy nieśmiałości i lęku społecznego .................................

1.1.5. Aspekt uczuciowy nieśmiałości i lęku społecznego ..................................

1.1.6. Aspekt behawioralny nieśmiałości i lęku społecznego .............................

1.1.7. Rola etykietowania w nieśmiałości i lęku społecznym .............................

1.1.8. Porównanie nieśmiałości jako cechy z lękiem społecznym ......................

1.2. Nieśmiałość jako dyspozycja ..............................................................................

1.2.1. Rodzaje nieśmiałości dyspozycyjnej .........................................................

1.2.1.1. Nieśmiałość lękowa i samoświadomościowa ..............................

1.2.1.2. Nieśmiali towarzyscy i nietowarzyscy .........................................

1.3. Onieśmielenie jako emocja ................................................................................

1.4. Podsumowanie ..................................................................................................

18 18 20 20 21 21 22 22 23 24 29 29 32 33 37

Rozdział 2 Przyczyny nieśmiałości .............................................................................................

2.1. Genetyczne uwarunkowania nieśmiałości ..........................................................

2.2. Osobowe i osobowościowe podstawy syndromu nieśmiałości ...........................

2.3. Sytuacyjne uwarunkowania nieśmiałości ...........................................................

2.3.1. Kontakty z innymi ludźmi jako przyczyna nieśmiałości ..........................

2.3.2. Rodzinne i wychowawcze uwarunkowania nieśmiałości ..........................

2.3.3. Status społeczny i ekonomiczny ..............................................................

2.3.4. Wpływy kulturowe a nieśmiałość ............................................................

2.4. Przyczyny nieśmiałości lękowej i samoświadomościowej ...................................

2.5. Podsumowanie ..................................................................................................

39 41 43 46 46 47 50 52 54 56

8

Spis treści

Rozdział 3 Pomiar nieśmiałości .................................................................................................. 59 3.1. Skale samoopisu ................................................................................................

3.1.1. Pomiar typów nieśmiałości za pomocą skal samoopisu ...........................

3.2. Analiza bieżącego doświadczenia ......................................................................

3.3. Ocena kompetencji ............................................................................................

3.4. Analiza obserwowanego uprzedniego zachowania .............................................

3.5. Obserwacje aktualnego zachowania ...................................................................

3.6. Badania psychofizjologiczne ..............................................................................

3.7. Podsumowanie ..................................................................................................

59 71 74 75 76 76 77 78

Rozdział 4 Nieśmiałość a funkcjonowanie w różnych okresach życia ........................................ 81 4.1. Wczesne i późniejsze dzieciństwo .....................................................................

4.1.1. Czynniki wyzwalające dziecięcą nieśmiałość ...........................................

4.1.2. Predyktory i konsekwencje dziecięcej nieśmiałości ..................................

4.1.3. Trwałość dziecięcej nieśmiałości .............................................................

4.1.4. Warunki zmian dziecięcej nieśmiałości ...................................................

4.2. Okres adolescencji .............................................................................................

4.2.1. Predyktory i konsekwencje nieśmiałości u młodzieży ..............................

4.2.2. Trwałość nieśmiałości u młodzieży .........................................................

4.3. Dorosłość ...........................................................................................................

4.3.1. Kontakty społeczne i kariera zawodowa ..................................................

4.3.2. Typy nieśmiałości a funkcjonowanie dorosłych .......................................

4.4. Podsumowanie ..................................................................................................

81 83 84 86 87 89 91 91 92 93 96 96

Rozdział 5 Nieśmiałość w różnych obszarach funkcjonowania psychologicznego ..................... 99 5.1. Nieśmiałość a samoocena ..................................................................................

5.2. Poznawcze i zadaniowe funkcjonowanie nieśmiałych ........................................

5.3. Nieśmiałość a funkcjonowanie emocjonalne ......................................................

5.4. Społeczne funkcjonowanie nieśmiałych .............................................................

5.4.1. Funkcjonowanie nieśmiałych osób w relacjach interpersonalnych ...........

5.4.1.1. Relacje nieśmiałych z obcymi ....................................................

5.4.1.2. Relacje partnerskie i romantyczne nieśmiałych osób ..................

5.4.1.3. Relacje nieśmiałych z przyjaciółmi .............................................

5.4.1.4. Relacje nieśmiałych z rodziną ....................................................

5.4.1.5. Nieśmiałość a samotność ...........................................................

5.4.2. Nieśmiałość a wsparcie społeczne ............................................................

5.4.2.1. Nieśmiałość a poczucie więzi społecznej ....................................

5.4.2.2. Nieśmiałość a spostrzegane wsparcie społeczne .........................

5.4.2.3. Nieśmiałość a satysfakcja ze wsparcia społecznego ....................

99 101 104 107 107 107 110 111 112 113 114 115 116 117

Spis treści

5.4.2.4. Nieśmiałość a otrzymane wsparcie społeczne ............................

5.4.2.5. Nieśmiałość kobiet i mężczyzn a wsparcie społeczne .................

5.4.2.6. Wsparcie społeczne jako czynnik pośredniczący pomiędzy nieśmiałością a funkcjonowaniem psychologicznym .................

5.4.2.7. Nieśmiałość a odczucie negatywności w kontaktach z bliskimi .............................................................

5.4.2.8. Nieśmiałość a poszukiwanie pomocy .........................................

5.5. Podsumowanie ..................................................................................................

9 118 118 119 120 122 122

Rozdział 6 Badanie pierwsze ...................................................................................................... 125 6.1. Problematyka badania pierwszego .....................................................................

6.2. Procedura badań i opis próby badawczej ...........................................................

6.3. Narzędzia pomiarowe i badane zmienne ...........................................................

6.3.1. Zmienne osobowościowe .........................................................................

6.3.2. Zmienne funkcjonowania emocjonalnego i stres .....................................

6.3.3. Zmienne wsparcia społecznego ...............................................................

6.4. Wyniki badania .................................................................................................

6.4.1. Analizy korelacji, wariancji i regresji dotyczące związków pomiędzy nieśmiałością a zmiennymi osobowościowymi, funkcjonowaniem emocjonalnym i dobrostanem społecznym ................

6.4.1.1. Podsumowanie ...........................................................................

6.4.2. Pośrednicząca rola zmiennych wsparcia społecznego w emocjonalnym funkcjonowaniu nieśmiałych osób ..............................

6.4.2.1. Zmienne wsparcia społecznego jako mediatory pomiędzy nieśmiałością a samotnością ......................................

6.4.2.2. Zmienne wsparcia społecznego jako mediatory pomiędzy nieśmiałością a afektem pozytywnym i poczuciem własnej bezwartościowości towarzyskiej ................

6.4.2.3. Podsumowanie ...........................................................................

125 128 130 130 132 133 137

142 159 161 164

172 178

Rozdział 7 Badania replikacyjne ................................................................................................. 183 7.1. Badanie drugie ...................................................................................................

7.1.1. Procedura badania i opis próby badawczej ...............................................

7.1.2. Narzędzia pomiarowe i badane zmienne .................................................

7.1.3. Wyniki badania .......................................................................................

7.1.3.1. Statystyki opisowe, analizy korelacji, wariancji i regresji dotyczące związków pomiędzy nieśmiałością a zmiennymi osobowościowymi i emocjonalnymi oraz zmiennymi dobrostanu społecznego ............................................................

7.1.3.1.1. Podsumowanie ..........................................................

183 184 184 185

186 192

10

Spis treści

7.1.3.2. Pośrednicząca rola zmiennych wsparcia społecznego w emocjonalnym funkcjonowaniu nieśmiałych osób .................

7.1.3.2.1. Zmienne wsparcia społecznego jako mediatory pomiędzy nieśmiałością a samotnością ......................

7.1.3.2.2. Zmienne wsparcia społecznego jako mediatory pomiędzy nieśmiałością a afektem i poczuciem własnej bezwartościowości towarzyskiej .....................

7.1.3.2.3. Podsumowanie ..........................................................

7.2. Badania trzecie i czwarte ...................................................................................

7.2.1. Procedura badań i opis prób badawczych ................................................

7.2.2. Narzędzia pomiarowe i badane zmienne .................................................

7.2.3. Wyniki badań trzeciego i czwartego ........................................................

7.2.4. Podsumowanie ........................................................................................

193 193

197 201 203 206 206 208 215

Zakończenie .............................................................................................................. 219 Bibliografia ............................................................................................................... 235 Spis tabel, schematów i wykresów ............................................................................ 255

Podziękowania Do powstania tej monografii przyczyniło się wiele osób, którym w tym miejscu pragnę podziękować.

Pragnę gorąco podziękować Profesorowi Dariuszowi Dolińskiemu, z którym wieloletnia współpraca w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Opolskiego ukształtowała moje spojrzenie na psychologię oraz motywację do pracy naukowej. Ponadto pomoc, rady i uwagi, które otrzymywałam od niego na każdym etapie pracy nad tą książką, były bezcenne i umacniały mnie w przekonaniu, że moje zamierzenia badawcze w tym zakresie są warte realizacji.

Serdecznie dziękuję Profesorowi Krzysztofowi Kaniastemu za życzliwe wsparcie, a także za krytyczne uwagi dotyczące wcześniejszych wersji niniejszej monografii.

Dziękuję Profesor Kindze Lachowicz-Tabaczek i Doktor Marioli Łagunie, z którymi równolegle do niniejszej monografii pisałam artykuł i książkę poświęcone samoocenie. Współpraca ta była dla mnie źródłem wiedzy i inspiracji także w trakcie pisania niniejszej monografii.

Chciałabym również podziękować Profesorowi Markowi Leary’emu, z którym miałam przyjemność spotkać się w Grecji w 2006 roku podczas International Association for Relationship Research Conference. Rozmowa ta utwierdziła mnie w przekonaniu, że kierunek moich poszukiwań badawczych nad rolą wsparcia społecznego u nieśmiałych ludzi jest słuszny.

Dziękuję także Małgorzacie Łozińskiej, Kamili Adamczyk, Iwonie Lyrze i Grażynie Śliwie – uczestniczkom seminarium magisterskiego, które swoimi pomysłami i zaangażowaniem przyczyniły się znacząco do realizacji programu badawczego zaprezentowanego w tej książce.

Szczególne podziękowania chciałabym złożyć mojej najbliższej Rodzinie – mężowi Januszowi, oraz dzieciom – Marcie i Adamowi, za wsparcie, zrozumienie, cierpliwość i zachętę do pracy nad tą książką.

Badania opublikowane w tej książce były częściowo finansowane ze środków Uniwersytetu Opolskiego na badania własne oraz środków budżetowych na naukę Komitetu Badań Naukowych w latach 2007–2009 jako projekt badawczy N N106 4535 33.

Wstęp W swojej prekursorskiej książce o nieśmiałości Philip Zimbardo napisał: Nieśmiałość jest podstępnym problemem osobistym, który urasta do rozmiarów epidemii – można go w uzasadniony sposób nazwać chorobą społeczną [...] Żeby temu zapobiec, musimy zrozumieć, czym jest nieśmiałość, po to, by zapewnić osobie nieśmiałej wsparcie, które pozwoli jej pozbyć się swojego prywatnego więzienia i odzyskać utraconą wolność słowa, działania i związków międzyludzkich (Zimbardo, 1994, s. 15).

Książka Zimbarda ukazała się w 1977 roku, natomiast polski Czytelnik otrzymał jej tłumaczenie dopiero w 1994 roku. Od tej pory praca ta była wznawiana, ciesząc się niesłabnącym zainteresowaniem Czytelników. Ponieważ może ona w swojej formie służyć jako poradnik, z pewnością dużą liczbę odbiorców stanowią osoby nieśmiałe, poszukujące pomocy w rozwiązaniu swoich osobistych problemów. Wszak Zimbardo odkrył, jak powszechnym problemem dla ludzi jest nieśmiałość. Spośród 40% badanych przez niego osób, które uważają siebie za dyspozycyjnie nieśmiałe, 25% określa siebie mianem „chronicznie nieśmiały”, teraz i zawsze. Nieśmiałość jest od wielu lat przedmiotem zainteresowania badaczy, a badania, w których jest analizowana, dotyczą różnych obszarów funkcjonowania człowieka. To zainteresowanie znajduje odzwierciedlenie w liczbie publikacji poświęconych nieśmiałości. W bazie EBSCO, gdy wyszukiwane jest słowo shyness, można znaleźć 2168 prac na ten temat, opublikowanych między 1872 (dzieło Darwina) a 2008 rokiem.

Nieśmiałość jest pojęciem złożonym i wielowymiarowym. Termin ten oznacza z jednej strony stan emocjonalny (Izard, Hyson, 1986; Anderson, Harvey, 1988), a z drugiej – cechę osobowości (Cheek, Buss, 1981; Cheek, Briggs, 1990; Leary, 1986; Zimbardo, 1994). Ponadto trzeba go rozpatrywać w szerszej perspektywie – w odniesieniu do związków z takimi pojęciami, jak lęk społeczny czy fobia społeczna. Przegląd definicji nieśmiałości dyspozycyjnej także pokazuje ich różnorodność. Jedne z nich utożsamiają nieśmiałość z subiektywnym doświadczeniem, inne kładą nacisk na behawioralny aspekt zahamowania w sytuacjach społecznych, jeszcze inne traktują nieśmiałość jako złożony z kilku aspektów syndrom psychologiczny. Z rozważań definicyjnych dotyczących nieśmiałości dyspozycyjnej wyłania się kolejny problem, związany

14

Wstęp

ze sposobem jej mierzenia, a także porównywalnością wyników badań nad nieśmiałością jako cechą i lękiem społecznym jako cechą.

Chociaż onieśmielenie, jako powszechnie przeżywana emocja, ma swój przystosowawczy wymiar (Izard, Hyson, 1986), to badania dotyczące funkcjonowania dyspozycyjnie nieśmiałych osób, prowadzone w Europie i Ameryce, potwierdzają tezę postawioną przed laty przez Zimbarda, że nieśmiałość zwykle jest osobistym dramatem ludzi. Ich funkcjonowanie w licznych sferach życia jest znacznie gorsze niż osób śmiałych. Warto jednak zauważyć, że prawidłowość tę modyfikuje kultura, w której ludzie żyją. Ponieważ kultura Zachodu, w przeciwieństwie do kultury Wschodu, raczej nie akceptuje nieśmiałości, ten fakt niesie ze sobą konsekwencje w postaci gorszego funkcjonowania nieśmiałych w niektórych krajach Europy i w Ameryce. Ze społecznego punktu widzenia i dla psychologów ważna zatem staje się wiedza o przyczynach i skutkach nieśmiałości, o jej rozwoju i jej zmianach. Istotne staje się poznanie mechanizmów prowadzących do dysfunkcji u nieśmiałych w różnych obszarach ich życia, a także do poprawy ich funkcjonowania i radzenia sobie z nieśmiałością. Mechanizmy funkcjonowania nieśmiałych ludzi to ciągle niedostatecznie eksplorowany obszar wiedzy, większość prac ma bowiem charakter deskryptywny. Do rzadkości należą te opracowania, które w analizach ujmują czynniki pośredniczące pomiędzy nieśmiałością a funkcjonowaniem ludzi.

W kontekście obecnej wiedzy o dezadaptacyjnych skutkach nieśmiałości i postulowanej przez Zimbarda konieczności pomagania osobom nieśmiałym zadziwiające jest to, że stosunkowo niewiele uwagi poświęcono roli wsparcia społecznego w funkcjonowaniu nieśmiałych ludzi. Nieliczne prace poruszające to zagadnienie uwzględniają rolę spostrzeganego wsparcia społecznego. Tymczasem wsparcie społeczne jest pojęciem wielowymiarowym, a mechanizmy wpływu wsparcia społecznego na funkcjonowanie ludzi mogą być bardzo złożone. Co więcej, skuteczność pomocy może być zależna od wielu czynników, np. od jej rodzaju, sytuacji, a także od tego, kto jej udziela i komu (por. Sęk, Cieślak, 2004).

Niewiele, jak dotąd, wiadomo o roli różnych wymiarów wsparcia społecznego w funkcjonowaniu nieśmiałych ludzi. Właśnie te zagadnienia będą centralnym punktem zainteresowania niniejszego opracowania.

Pierwszy rozdział tej książki stanowi analizę pojęcia nieśmiałości. Jest to próba uporządkowania różnych sposobów rozumienia i definiowania nieśmiałości jako stanu oraz cechy. W drugim rozdziale omówiono przyczyny nieśmiałości, której etiologia jest zróżnicowana. Przedstawiono w nim badania nad przyczynami nieśmiałości dyspozycyjnej, które są prowadzone w trzech głównych kierunkach. Jedną z dróg poszukiwania przyczyn nieśmiałości są badania nad temperamentem, drugą – poszukiwanie przyczyn osobowościowych, trzecią natomiast – analiza szeroko pojętego wpływu sytuacyjnego, czyli między innymi relacji interpersonalnych. W rozdziale trzecim dokonano przeglądu sposobów, za pomocą których możliwy jest pomiar nieśmiałości dyspozycyjnej. Szczegól-

Wstęp

15

nie szeroko opisane są skale samoopisowe, które funkcjonują w piśmiennictwie światowym, ale są słabiej znane polskiemu Czytelnikowi. Przegląd ten może być pomocny w planowaniu i przeprowadzaniu przyszłych badań nad nieśmiałością, a także przy porównywaniu publikowanych wyników badań dokonanych za pomocą różnych narzędzi. Rozdziały czwarty i piąty poświęcone są zagadnieniu funkcjonowania nieśmiałych osób w różnych okresach życia oraz w różnych jego obszarach. Ponieważ głównym wątkiem tego opracowania jest rola wsparcia społecznego w funkcjonowaniu nieśmiałych osób, przeprowadzono szczegółową analizę badań nad związkami pomiędzy nieśmiałością a różnorodnymi aspektami wsparcia społecznego. W rozdziale szóstym dokładnie omówiono bardzo szeroki projekt dwuetapowego badania nad nieśmiałością, prowadzonego w kontekście wielu zmiennych – zarówno osobowościowych, jak i emocjonalnych oraz społecznych. Badanie miało na celu stworzenie obszernej i wielowymiarowej charakterystyki nieśmiałych ludzi oraz ustalenie roli dobrostanu społecznego w ich funkcjonowaniu emocjonalnym i osobowościowym. Przedstawione w książce badanie jest częściowo eksploracyjne, ponieważ liczne wymiary i mechanizmy funkcjonowania nieśmiałych osób, ujęte w tym projekcie, nie były dotąd nigdzie analizowane. Rozdział siódmy prezentuje badania replikacyjne z udziałem osób dorosłych znajdujących się w różnych sytuacjach życiowych: studiujących, pracujących i bezrobotnych. Wyniki uzyskane w badaniu pierwszym zostały potwierdzone w następnych badaniach, przez co nabrały większej mocy eksplanacyjnej.

Część omówionych w tym opracowaniu tez może być już znana Czytelnikowi z innych publikacji. Niniejsza książka nie jest jednak powtórną prezentacją tego, co zostało opublikowane gdzie indziej. Napisano ją bowiem z zamysłem syntetycznego i szerszego ujęcia roli wsparcia społecznego w życiu nieśmiałych ludzi.

Jest więc uzupełniona o fragmenty i dane nieuwzględnione we wcześniejszych prezentacjach.