Przezwyciężając dualizm by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Przezwyciężając dualizm Zaślubiny myślenia i postrzeżeń

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 1

2010-08-12 09:07:10

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 2

2010-08-12 09:07:10

Stephen Edelglass Georg Maier Hans Gebert John Davy

Przezwyciężając dualizm Zaślubiny myślenia i postrzeżeń

Z języka angielskiego przełożyli

Irena Semeniuk Tomasz Mazurkiewicz

Kraków 2010

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 3

2010-08-12 09:07:11

Tytuł oryginału: The Marriage of Sense & Thought. Imaginative Participation in Science Revised Sub-edition published in 1997 by Lindisfarne Books, Great Barrington, MA 01230, USA © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010

Redaktor naukowy serii: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Korekta: Anna Poinc

Projekt okładki i logo: Anna M. Damasiewicz

Fotografia wykorzystana na okładce: © Rodolfo Clix

Fotografia na 4 stronie okładki: Hans Gebert, Georg Maier i Stephen Edelglass podczas pracy w Adirondacks (ze zbiorów prywatnych Georga Maiera)

Rysunki Stephen Edelglass, oprócz stron 100–101, na których zamieszczono rysunki z Jochen Bockemühl, In Partnership with Nature, Bio-Dynamic Literature, Wyoming, Rhode Island, 1981

Wydanie publikacji wsparła finansowo fundacja Software AG

ISBN 978-83-7308-786-6 ISBN 978-83-7587-226-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 4

2010-08-12 09:07:11

Spis treści

Przedmowa do wydania polskiego ............................................................................................. 7 Przedmowa do wydania drugiego .............................................................................................. 9 Podziękowania ................................................................................................................................... 11 Przedmowa .......................................................................................................................................... 13 1. Dwa uśmiechy .............................................................................................................................. 15 Pogląd naukowy ........................................................................................................................... 17 Doświadczenie wewnętrzne a środowisko zewnętrzne ............................................... 20 2. Głębsze korzenie materializmu ............................................................................................. Przestrzeń, materia, czas, siła, energia ................................................................................. Rzemieślnik i uczony ................................................................................................................. Stosunek materializmu do doznań zmysłowych ............................................................ Zmysł dotyku ................................................................................................................................ Zmysł somatyczny ...................................................................................................................... Zmysł kinestetyczny .................................................................................................................. Zmysł równowagi ....................................................................................................................... Ciało sięga na zewnątrz: oczy ................................................................................................. Galileusz: uczony i rzemieślnik ..............................................................................................

23 25 27 29 30 32 33 34 35 38

3. Zmiana stosunku do rzeczywistości fizycznej ................................................................. 43 Początki mechaniki ziemskiej i niebieskiej ........................................................................ 44 Samotne „ja” ................................................................................................................................... 49

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 5

2010-08-12 09:07:11

Rozkwit technologii i pojęcie energii ................................................................................. Elektryczność rzuca wyzwanie myśleniu opartemu na mechanice ...................... Zagadka realności kwantów ................................................................................................. Także teoria względności rzuca wyzwanie zwykłemu myśleniu ........................... Modele a tworzenie wiedzy naukowej .............................................................................

51 52 56 59 61

4. Świadome uczestnictwo ......................................................................................................... Burza z piorunami a akustyka .............................................................................................. Myślenie naukowe prowadzi do pojęć ogólnych .......................................................... Burza z piorunami ponownie ............................................................................................... Dwa aspekty widzenia .............................................................................................................. Patrząc na jezioro ....................................................................................................................... Patrząc w głąb wody – odbicia jako twórcy przestrzeni ............................................ Patrząc w głąb wody – obiekty widzialne i dotykalne już się nie pokrywają ................................................................................................................ Patrząc w głąb wody – aspekty barwne ........................................................................... W poszukiwaniu barwy rzeczywistej ............................................................................... Geometryczne przedstawienia jakości nieprzestrzennych ...................................... Współdziałanie niezależnych zasad fizycznych ............................................................. Wizyta w królestwie odwzorowania ................................................................................. Wizyta w królestwie oddziaływań chemicznych na odległość ...............................

63 64 65 66 68 68 69 72 74 76 78 79 80 82

5. Nauka osiąga stan dojrzałości ............................................................................................... 87 Fizyka matematyczna: ćwiczenie rozwijające myślenie wolne od zmysłów ..... 89 Od przyrody do poznania ...................................................................................................... 92 Obiektywistyczny pogląd na świat ..................................................................................... 93 Natura świata fizycznego ....................................................................................................... 95 Biologia jako nauka o życiu .................................................................................................... 99 Holizm ........................................................................................................................................... 104 Moralność i wybór w nauce .................................................................................................. 107 Bibliografia ......................................................................................................................................... 111 Indeks .................................................................................................................................................. 113 Od tłumaczy ..................................................................................................................................... 121

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 6

2010-08-12 09:07:11

Przedmowa do wydania polskiego

Być może, mimo wielu niezwykłych osiągnięć współczesnej nauki, niejeden z Czytelników tej książki zadawał sobie pytania: Czy jedyną formą poznania świata i siebie samego mogącą zadowolić współczesnego człowieka jest poznanie naukowe rozwijane w jego obecnej postaci? Czy nie istnieje inna forma poznania, spełniająca warunki, do których przywiązujemy dziś tak dużą wagę: poznania opartego na doświadczeniu, którego wyniki można przekazywać w zrozumiałej formie innym ludziom, rozwijanego przy użyciu wyraźnie określonych metod badawczych, dostępnych każdemu, kto chce podążyć tą samą drogą badawczą; poznania, którego wyniki rzeczywiście wzbogacają nasze rozumienie poznawanego i mają wartość dla codziennego życia oraz poszerzają i pogłębiają nasze spojrzenie na nie; wreszcie poznania, które wyrasta z dotychczasowego toku rozwoju kultury ludzkiej i nie stoi w sprzeczności z duchowymi potrzebami człowieka, lecz w naturalny sposób stwarza dla nich miejsce? Być może niejeden z tych, którzy zadali sobie te pytania, zdecydował się porzucić współczesne poznanie, uznawszy, że nie tylko nie zaspokaja ono jego głębszych potrzeb, lecz wręcz z nimi koliduje. Książka Przezwyciężając dualizm. Zaślubiny myślenia i postrzeżeń przedstawia taką alternatywną drogę poznawczą. Autorzy pokazują, że istnieje poznanie równie precyzyjne jak to, które jest obecnie najszerzej rozwijane (nie negują przy tym jego rzeczywistych odkryć i osiągnięć, lecz potrafią je ukazać w nowym świetle) i jednocześnie nieobarczone błędami w postaci redukcjonizmu, intelektualistycznej abstrakcyjności, materializmu i eliminowania z czynności poznawczej wykonującego ją człowieka. W istocie oba ujęcia wyrastają z tego samego pnia kultury nowożytnej, jednak podejście autorów niniejszej publikacji konsekwentnie urzeczywistnia ideały poznania, dbając o dostosowanie metody poznawczej do przedmiotu poznania i pozostawanie zawsze w obszarze dostępnych człowiekowi doświadczeń.

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 7

2010-08-12 09:07:11

Jest to prawdopodobnie pierwsza książka w języku polskim przedstawiająca naukowe podejście zjawiskowe, w którego nurcie mieściły się również dziś po części zapomniane i często błędnie rozumiane prace Goethego dotyczące między innymi barwy, minerałów, metamorfozy roślin i typu zwierzęcego. Przezwyciężając dualizm nie jest podręcznikiem ani systematycznym wykładem nowego podejścia, lecz raczej ilustrowanym przykładami szkicem, pokazującym, że takie żywe podejście poznawcze do świata jest możliwe i, co więcej, współczesnemu człowiekowi bardzo potrzebne. Od lat uprawiam poznanie w sposób przedstawiony w niniejszej książce. Zdaję sobie sprawę z jego odmienności oraz trudności, które może stwarzać komuś, kto przywykł do obecnie dominującej postawy poznawczej, zwłaszcza osobie z dużym stażem naukowym. Jednak kto nie szuka, ten nie znajduje i może przejść obok propozycji, która – właściwie przyjęta – jest w stanie głęboko odmienić dotychczasowe spojrzenie na przyrodę i na człowieka. Ponad dwadzieścia lat temu miałem okazję bliżej poznać Stephena Edelglassa, nieco dłużej łączy mnie bliska znajomość z Georgiem Maierem, jedną z czołowych postaci przedstawionego w książce zjawiskowego podejścia do fizyki. Byłem i nadal jestem uczestnikiem i świadkiem procesu budowania nauki, o której mówi niniejsza książka. Zachęcam Czytelników, by zapoznając się z treścią książki Przezwyciężając dualizm, aktywnie włączyli się w tok narracji, by nie pozostali za biurkiem lub w fotelu, lecz przyjrzeli się zjawiskom, o których mówią autorzy, by sami wykonali część eksperymentów i samodzielnie przeszli wskazaną w książce drogę myślową. Dla opisywanego podejścia ważne jest bowiem połączenie w spójną całość doświadczenia, związanego z nim przeżycia i ogarniającego je myślenia. Życzę owocnej lektury.

Tomasz Mazurkiewicz

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 8

2010-08-12 09:07:11

Przedmowa do wydania drugiego

Niniejsza książka po raz pierwszy ukazała się przed czterema laty pod tytułem Materia i umysł. Jej obecny tytuł, Przezwyciężając dualizm. Zaślubiny myślenia i postrzeżeń, wskazuje na powód jej wznowienia. Oba tytuły nawiązują do rozdzielenia między wewnętrznym doświadczeniem ludzkiej świadomości a zewnętrznym światem zmysłów. To przeciwieństwo było cechą określającą doświadczenie Zachodu od czasów Kartezjusza. Nowy tytuł sugeruje jednak, że owo rozdzielenie między tym, co wewnętrzne, a tym, co zewnętrzne, można przezwyciężyć. Możliwość takiego przezwyciężenia jest głównym tematem tej książki. Pierwsze wydanie zostało przyjęte dobrze, lecz nie wszyscy czytelnicy zauważyli, że nauka naprawdę oparta na zjawiskach ma istotne znaczenie dla zrozumienia doświadczenia zmysłowego i świata zjawisk. Niniejsze wydanie – poprawione – próbuje zaradzić tej sytuacji. Wyjaśniliśmy i rozszerzyliśmy rozdziały książki oparte na założeniach filozoficznych, które leżą u podstaw imaginatywnego uczestnictwa w zjawiskach. Przezwyciężając dualizm pozostaje jednak książką o praktyce – praktyce zdobywania bogatego w poznanie i sensownego doświadczania świata przyrody. Stephen Edelglass Chestnut Ridge, Nowy Jork, USA Georg Maier Dornach, Szwajcaria Wrzesień 1996

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 9

2010-08-12 09:07:11

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 10

2010-08-12 09:07:11

Podziękowania

Wyrazy wdzięczności za gruntowne komentarze do pierwszego szkicu tej książki kierujemy do Owena Barfielda, Jamesa Hindesa, Roberta McDermotta i Briana Stockwella. Cenna wnikliwość, jaką szczodrze nas obdarzyli, wniosła znaczący wkład w nasze dzieło. Jesteśmy szczególnie zobowiązani Jamesowi Hindesowi za wydanie pierwszej wersji tej książki. Dzięki długotrwałemu zainteresowaniu nauką i zrozumieniu naszych zamiarów mógł uczynić tę publikację przystępniejszą dla czytelnika. John Barnes przeczytał starannie drugie wydanie, które na tym ogromnie zyskało. Jego pytania i komentarze edytorskie wpłynęły na większą zrozumiałość i większą dokładność tekstu pod wieloma względami. Hanna Edelglass towarzyszyła książce od pierwszych szkiców, czytając, słuchając i udzielając sugestii. W dużym stopniu to dzięki niej książka jest zrozumiała dla przeciętnego czytelnika. Na koniec pragniemy podziękować Fund for Phenomenological Science za wsparcie finansowe. Stephen Edelglass

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 11

2010-08-12 09:07:11

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 12

2010-08-12 09:07:11

Przedmowa

Ta prawdziwie współautorska książka jest wynikiem takiej kultury pracy, jaka ceni rozmowę jako środek prowadzący do postępu w nauce. Jej pomysł jako całości i koncepcja poszczególnych rozdziałów są owocem wieloletniego wspólnego wysiłku. Każdy rozdział, zaplanowany przez wszystkich autorów, pisał najpierw jeden z nich, a następnie, po dyskusji, ponownie inny. Często po kolejnej dyskusji tekst pisany był jeszcze raz. W konsekwencji rozdziały nie stanowią oddzielnych przyczynków. W takiej mierze, w jakiej nam się to udało, książka jest spoistą całością. Praca w zespole, w którym uzdolnienia jednostek przyczyniają się do powstania całości, była niezwykłym doświadczeniem. Początki książki sięgają czasów, kiedy jako młody człowiek dołączyłem do grona wykładowców Cooper Union for the Advancement of Science and Art w Nowym Jorku. W tych dawnych latach coraz bardziej niepokoiła mnie przepaść między światem życia zawodowego a doświadczeniem wewnętrznym i ideałami osobistymi. Skoro nauka była metodą i miarą prawdy obiektywnej, to wydawało się, że moje osobiste postępowanie i moje człowieczeństwo były bez znaczenia w tym sensie, że nie miały związku nie tylko ze światem rzeczywistości dopuszczanej przez aktualnie praktykowaną naukę, lecz także dlatego, że wyniki tej nauki nie uznawały wysiłku osobistego. Pod tym względem nie dawała mi spokoju uwaga Bertranda Russella: „Moralność jest jak ostrygi. Niektórzy ludzie je lubią, inni nie”. Dla moich zmagań wewnętrznych pragnąłem znaleźć podstawę pewniejszą niż arbitralny wybór. W kilka lat później, wykładając studentom po licencjacie mechanikę kwantową, zrozumiałem ostatecznie błąd w myśleniu, że nauka ma ostatnie słowo odnośnie do natury rzeczywistości – uświadomiłem sobie, że w próbę zrozumienia wyników nauki w jakiś sposób wkroczyły, by tak rzec, po fakcie, problemy filozoficzne, podczas gdy założeń, na których opierała się nauka, nie zbadano, przyjmując je za

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 13

2010-08-12 09:07:11

oczywiste. Metody naukowe i współczesny im paradygmat otaczała dotąd aura logicznej konieczności, której przekroczenie wydawało się dotychczas nie do pomyślenia. Uświadomiwszy sobie to, poczułem się wolny i gotowy do poszukiwania nowych możliwości. Kiedy podjąłem poszukiwania, by odkryć, czy jest możliwa nauka, która przerzuciłaby most nad przepaścią między doświadczeniem wewnętrznym a zewnętrznym, udało mi się spotkać kilku naukowców zainteresowanych podobnymi problemami. Hans Gebert, którego poznałem w 1973 roku, podzielał moje idee i współpracował ze mną przez wiele lat. Do 1985 roku był on jednym z dyrektorów Waldorf Institute of Mercy College w Detroit, a wcześniej dyrektorem Laboratorium Fizyki w Birmingham Technical College w Anglii. W kilka lat po spotkaniu Hansa wysłuchałem cyklu wykładów na temat fizjologii człowieka, które wygłosił John Davy. Pewne nowe kwestie, rozpatrywane nie w oparciu o założenia, lecz zbadane doświadczenia, głęboko mnie poruszyły. Hans i ja poprosiliśmy Johna, by włączył się w naszą pracę. Był on wówczas wicedyrektorem Emerson College w Forest Row w Anglii, wcześniej zaś pełnił funkcję redaktora naukowego brytyjskiego tygodnika państwowego „The Observer”. I na koniec, dziesięć lat temu, dzięki szczęśliwemu trafowi, który wspominam z wdzięcznością, John przedstawił mnie Georgowi Maierowi. Georg porzucił badania nad dyfrakcją neutronów w centrum naukowo-badawczym w Jülich, w Niemczech, aby zająć się rozwijaniem zjawiskowego podejścia do fizyki w Instytucie Badawczym przy Goetheanum w Dornach w Szwajcarii. W dniu 28 września 1984 roku, na długo przed ukończeniem tej pracy, John Davy zmarł w wyniku złośliwego nowotworu mózgu. Nie wiedząc jeszcze, że jest chory, John zainteresował się ideami Elisabeth Kübler-Ross dotyczącymi stadiów śmierci i umierania w odniesieniu do innych doznań życiowych. W tym czasie napisał Odkrywając nadzieję. Jego śmierć, podobnie jak jego sposób życia, stała się natchnieniem dla wielu osób, i to jemu dedykujemy tę książkę. Stephen Edelglass Threefold Educational Foundation Spring Valley, Nowy Jork Marzec 1991

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 14

2010-08-12 09:07:11

1. Dwa uśmiechy

Kiedy spotykają się przyjaciele, uśmiechają się do siebie. Pozdrawiają się serdecznie i cieszą się, że znów się zobaczyli. Zdania te opisują zwykłe zdarzenie w prosty i zrozumiały sposób. Nie brzmią one jednak „naukowo”. Ciepła pozdrowienia nie można zmierzyć termometrem, zaś towarzysząca spotkaniu „radość” nie jest wielkością obserwowalną. Jak zatem można opisać przyjaźń naukowo? Taki opis mógłby się zaczynać od spostrzeżenia, że uśmiech jest rozszerzeniem otworu ustnego wywołanym skurczem mięśni policzkowych. „Naukowy” opis takiego spotkania przyjaciół mogłyby następnie wziąć pod uwagę zmiany fizjologiczne w ciele, zwłaszcza wpływ takiego spotkania na mózg, aczkolwiek prawdopodobnie byłoby to zbyt skomplikowane, aby oczekiwać jakichkolwiek użytecznych wyników. W najlepszym wypadku badania te mogłyby się koncentrować na etologicznych funkcjach uśmiechów i ich możliwym związku ze schematami zachowań łagodzących napięcie, stwierdzonych w sytuacjach potencjalnie agresywnego zachowania się innych wyższych kręgowców. Moglibyśmy się także podjąć analizy wpływu rozmaitych procedur zwiększających częstość i natężenie rozszerzania się otworu ustnego u różnych podmiotów ludzkich. Fakt, że możemy opisać uśmiech jako uśmiech albo jako rozszerzenie się otworu ustnego, wskazuje zarówno na powód napisania tej książki, jak i na dwa ważne, powiązane ze sobą zagadnienia, które proponujemy zbadać. Najpierw zastanowimy się, co to oznacza, że nasza – tak niezwykła i wspaniała – kultura naukowa potrafi mówić o istotach ludzkich jedynie w sposób odczłowieczony? Większość naszych zwykłych sposobów mówienia o ludzkim życiu jest mniej lub bardziej zrozumiała, lecz całkowicie nienaukowa. Próba uczynienia ich naukowymi daje wyniki, które opisaliśmy w poprzednim akapicie i które większość rozsądnych ludzi uzna za dziwaczne, jeśli nie absurdalne. Widocznie, aby mówić „naukowo”, musimy albo przestać rozmawiać o ludzkim życiu, albo uczynić je zasadniczo nierozpoznawalnym.

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 15

2010-08-12 09:07:11

Drugie zagadnienie wynika z pierwszego: czy możemy jakoś zaradzić tej sytuacji? Czy z naszej dychotomicznej kultury mamy wyciągnąć wniosek, że powinniśmy nasze umysły i język poddać takiej dyscyplinie, by nie tylko opisywać uśmiech jako rozszerzenie otworu ustnego, lecz także widzieć go takim? Czy musimy akceptować tę rozdwojoną kulturę, której jedna połowa mówi nonsensy do drugiej? W niniejszej książce zamierzamy zbadać samą naukę i, śledząc początki owego dziwnego rozdwojenia, pokazać, w jaki sposób można je przezwyciężyć. Nie jesteśmy, naturalnie, pierwszymi, którzy stawiają takie pytania albo próbują na nie w jakiś sposób odpowiedzieć. Ale mało kto rozważał podjęte tu kwestie w kontekście „ludzkich zdolności”. A to jest naszym punktem wyjścia, gdyż nauka powstaje dzięki korzystaniu z pewnych ludzkich zdolności, wyszkolonych po to, by się nią w praktyce zajmować. Ponieważ, jak wiemy, nauka liczy sobie zaledwie kilkaset lat, przeto w czasach przednaukowych ludzie musieli albo korzystać z innych zdolności, albo używać tych samych co dziś, ale w inny sposób. Przypatrzymy się zatem powstawaniu tego, co nazywamy „nauką współczesną”, jej przejściu przez kilka rewolucji, jej obecnemu stanowi i możliwej przyszłości. Uczynimy to, mając ciągle na względzie fakt, że mówimy o sposobie wyrażania się ludzkich zdolności – zwłaszcza myślenia i wyobraźni – które są złożone i tajemnicze. Będziemy świadomi tego, że każdy opis nauki, jej historii czy obecnego charakteru opiera się na pewnych milczących założeniach dotyczących natury poznania. Założenia takie, aczkolwiek mogą być oparte na pojęciach, które same w sobie są jasne, rzadko opisuje się w sposób sprecyzowany. Niemniej nie możemy się orientować w tym, co jest poznawane, jeśli zignorujemy tego, kto poznaje. W drugim rozdziale zbadamy podstawę „materializmu” dominującego zarówno w zwykle praktykowanym współczesnym myśleniu naukowym, jak i, co jest być może ważniejsze, w większości naszych typowych sposobów wyobrażania sobie świata. Następnie w trzecim rozdziale zbadamy, jak rozwijały się idee nauk fizycznych, i spróbujemy przyjrzeć się ewolucji zmieniającego się do nich stosunku. W rozdziałach końcowych naszkicujemy pewien możliwy sposób uprawiania nauki, który nie pomija ani natury poznania, ani używania ludzkich zdolności, lecz je w sposób istotny w siebie włącza.

Edelglass_Przezwyciezajac dualizm_12.08.indd 16

2010-08-12 09:07:11