Terapia przez kreację plastyczną w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 1
11.01.2013 14:15
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 2
11.01.2013 14:15
Janina Florczykiewicz
Terapia przez kreację plastyczną w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych
Kraków
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 3
11.01.2013 14:15
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzenci: prof. zw. dr hab. Eugeniusz Józefowski prof. zw. dr hab. Bronisław Urban
Redakcja wydawnicza: Klaudia Tyliba
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II poszerzone, Kraków
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 4
11.01.2013 14:15
Spis treści Wstęp ..............................................................................................................
Rozdział Terapia w resocjalizacji. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne ............................................... .. Terapeutyczny wymiar resocjalizacji .................................................. ... Biologiczne uwarunkowania zaburzeń adaptacji społecznej ...... ... Psychiczne uwarunkowania zaburzeń adaptacji społecznej ....... ... Środowiskowe determinanty zaburzeń adaptacji społecznej ...... ... Uwarunkowania recydywy penitencjarnej ................................
.. Organizacja procesu resocjalizacji – strategie, procedury, metody ...... .. Zastosowanie procedur psychoterapeutycznych w resocjalizacji ......... .. Czynniki psychoterapeutycznej zmiany ............................................. .. Inhibitory resocjalizacji penitencjarnej a działania terapeutyczne ....... Rozdział Terapia przez kreację plastyczną jako obszar arteterapii i resocjalizacji ............ .. Sztuka i jej istota ................................................................................ .. Terapeutyczna wartość sztuki ............................................................ .. Terapeutyczny wymiar sztuki w świetle wybranych nurtów psychologii i psychoterapii ................................................................ .. Kreacja plastyczna jako stymulator zmiany w strukturach osobowości .................................................................. Rozdział Teoretyczne podstawy zastosowania terapii przez kreację plastyczną w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych ................................................. .. Resocjalizacja w perspektywie salutogenetycznej ................................ .. Subiektywny dobrostan jako czynnik warunkujący adaptację społeczną i zachowanie .......................................................
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 5
11.01.2013 14:15
Spis treści
... Dobrostan psychiczny – koncepcje, modele, korelaty .............. ... Poglądy na trwałość i zmienność dobrostanu psychicznego ..... ... Szczęście w poglądach humanistów ......................................... ... Twórczość i jej wpływ na poziom dobrostanu ......................... ... Wpływ motywacji na dobrostan jednostki ............................. ... Rola aktywności twórczej w podnoszeniu dobrostanu ............. ... Związki między nieprzystosowaniem społecznym, zachowaniem a dobrostanem ..................................................
.. Założenia autorskiego modelu resocjalizacji ...................................... ... Twórczość a zachowanie .......................................................... ... Wpływ zaspokojenia potrzeb na zachowanie ........................... ... „Ja” jako struktura warunkująca zachowanie ...........................
.. Podsumowanie ................................................................................. Rozdział Metodologiczne aspekty autorskich badań nad zastosowaniem terapii przez kreację plastyczną w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych .......... .. Cel badań i jego uzasadnienie ........................................................... .. Problemy i hipotezy badawcze .......................................................... .. Zmienne i wskaźniki ........................................................................ .. Metody i narzędzia badawcze ............................................................ .. Procedura statystyczna ...................................................................... .. Autorski program arteterapeutyczny – założenia ............................... .. Charakterystyka próby ..................................................................... .. Badania pilotażowe ........................................................................... Rozdział Terapia przez kreację plastyczną a przeobrażenia systemu wartości recydywistów penitencjarnych ........................................................................ .. Wpływ terapii przez kreację plastyczną na przeobrażenia systemu wartości recydywistów penitencjarnych ................................ .. Determinanty zmian w hierarchii wartości recydywistów ................. .. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne ................................................... Rozdział Terapia przez kreację plastyczną a dążenie do aprobaty społecznej recydywistów ................................................................................................. .. Wpływ terapii przez kreację plastyczną na obronne wzmacnianie samooceny ................................................
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 6
11.01.2013 14:15
Spis treści
.. Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie poziomu obronnego wzmacniania samooceny u recydywistów ................................................................................. .. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne ................................................... Rozdział Terapia przez kreację plastyczną a poprawa zachowania recydywistów (perspektywa długofalowa) ............................................................................ .. Wpływ programu arteterapeutycznego na przestrzeganie zasad regulaminowych w perspektywie długofalowej ................................. .. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne ................................................... Rozdział Efektywność terapii przez kreację plastyczną w zakresie kształtowania zasobów podmiotowych recydywistów penitencjarnych ................................. .. Terapia przez kreację plastyczną a podmiotowe zasoby poznawcze .... ... Udział w terapii przez kreację plastyczną a poczucie koherencji .............................................................. ... Determinanty zróżnicowania w zakresie poczucia koherencji i jego składników .................................................................... .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom globalnego poczucia koherencji u recydywistów ......................................... .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom poczucia zrozumiałości u recydywistów ........................................................... .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom poczucia zaradności u recydywistów ........................................................... .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom poczucia sensowności u recydywistów ........................................................... ... Uwagi dyskusyjne i podsumowanie ......................................... .. Terapia przez kreację plastyczną a dobrostan recydywistów penitencjarnych .......................................................... ... Wpływ terapii przez kreację plastyczną na poziom dobrostanu u recydywistów ................................... ... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na poziom dobrostanu emocjonalnego u recydywistów ........... ... Uwagi dyskusyjne i podsumowanie .........................................
.. Terapia przez kreację plastyczną a samoocena recydywistów i jej uwarunkowania ........................................................................
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 7
11.01.2013 14:15
Spis treści
... Wpływ terapii przez kreację plastyczną na samoocenę recydywistów .................................................. ... Determinanty zróżnicowania samooceny u recydywistów penitencjarnych ............................................ .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie ogólnej samooceny u recydywistów ......................................................... .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie poziomu integracji tożsamości u recydywistów ........................................ .... Wpływ czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji na zróżnicowanie poziomu samooceny kompetencji .............................................................. ... Podsumowanie i uwagi dyskusyjne ........................................
Rozdział Efektywność terapii przez kreację plastyczną w kształtowaniu postaw recydywistów wobec uczestnictwa w programie resocjalizacyjnym ................. .. Udział w programie terapii przez kreację plastyczną a zmiana poznawczo-emocjonalnego składnika postaw ................... .. Udział w programie terapii przez kreację plastyczną a zmiana behawioralnego komponentu postaw ................................ .. Podsumowanie i uwagi dyskusyjne .................................................. Rozdział Dyskusja i wnioski końcowe z badań ilościowych .......................................... Rozdział Obraz zmian podmiotowych u uczestników terapii przez kreację plastyczną – studium przypadku ........................................................................................ .. Uczestnik I – studium przypadku ................................................... .. Uczestnik II – studium przypadku .................................................. .. Uczestnik III – studium przypadku ................................................ .. Wpływ programu arteterapeutycznego na resocjalizacyjną zmianę – wnioski z analizy jakościowej ........................................................... Zakończenie ................................................................................................... Bibliografia ..................................................................................................... Aneks .............................................................................................................
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 8
11.01.2013 14:15
Wstęp Z punktu widzenia optymalnego funkcjonowania kluczową potrzebą człowieka jest nawiązanie satysfakcjonujących więzi społecznych. Ich jakość, a przede wszystkim charakter i trwałość mają znaczący wpływ na historię jego życia, stanowiąc jednocześnie wyznaczniki socjalizacji i adaptacji społecznej. Socjalizację, jako nieustający proces uspołeczniania, wyrażony stopniem osiągniętej dojrzałości społecznej, należy rozpatrywać w kontekście wyłaniania się, kształtowania i rozwoju osobowości (Hurrelmann ). Jej zaburzenia, prowadząc do nieprzystosowania społecznego, stają się odpowiedzialne za podejmowanie przez jednostkę zachowań o znamionach przestępstwa. Zjawiska nieprzystosowania społecznego i przestępczości, które stanowią bezpośredni dowód na zakłócenie czy wręcz niepowodzenie socjalizacji części jednostek, stanowią ważny, a jednocześnie trudny do rozwiązania problem społeczny. Jest on dotkliwy szczególnie w okresach przemian społecznych (transformacji ustroju, rewolucji kulturowej i przemysłowej, globalizacji). Badania nad dynamiką i nowymi formami przestępczości (Urban , ) dowodzą, że negatywne oddziaływanie czynników niekorzystnych dla adaptacji społecznej nabiera wówczas szczególnej intensywności. Obserwowany wzrost zjawiska przestępczości oraz zmiany w zakresie jej dynamiki i form można uznać za objawy niskiej skuteczności dotychczas stosowanych rozwiązań. Poszukiwanie nowych metod resocjalizacji, sprzyjających readaptacji społecznej, jest ciągle aktualnym wyzwaniem dla pedagogiki resocjalizacyjnej. Badania nad osobowością sprawców przestępstw ujawniają występowanie zaburzeń w jej strukturze, które obejmują, m.in.: nieprawidłową percepcję świata i siebie (wrogie atrybucje), zniekształcenia w zakresie oceny napływających bodźców społecznych oraz nieadekwatne nań reagowanie (Ostrowska ; Urban ). Wobec tych ustaleń nieprzystosowanie społeczne i przestępczość w niniejszym opracowaniu są traktowane jako przejaw zaburzeń osobowości. Obecnie duże nadzieje wiąże się z zastosowaniem w postępowaniu resocjalizacyjnym modelu zróżnicowanych oddziaływań (Pospiszyl ; Pytka ), którego kluczowym założeniem jest indywidualizacja procesu oddziaływań naprawczych, wskazująca na konieczność uwzględnienia etiologii nieprzystosowania i przestępczości, w tym dopasowania programów resocjalizacyjnych do profilu osobowościowego jednostki. Wychodząc naprzeciw owym postulatom, a także polemizując
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 9
11.01.2013 14:15
Wstęp
ze sceptycznymi poglądami na temat efektywności resocjalizacji oraz możliwości poprawy osób zdemoralizowanych, w prezentowanej książce została przedstawiona autorska propozycja ujęcia procesu resocjalizacji w perspektywie dobrostanu psychicznego jednostki. W pewnym sensie stanowi ona rozwinięcie koncepcji resocjalizacji przez twórczość Czesława Czapówa (), jej założenia mieszczą się w nurcie myśli humanistycznej oraz psychologii pozytywnej, samą resocjalizację traktuje się jako „nawrócenie na wartości wyższego rzędu” (zob. Pytka ). Kluczowe znaczenie w uzyskaniu trwałej zmiany społecznego stylu funkcjonowania jednostki nieprzystosowanej społecznie przypisuje się aktywności twórczej. Myśl ta, dobrze znana na gruncie pedagogiki i psychologii, jest również obecna w pedagogice resocjalizacyjnej – twórczości przypisywana jest istotna rola we wspomnianej teorii Czesława Czapówa (), koncepcji twórczej resocjalizacji Marka Konopczyńskiego (, ) czy teorii arteterapii Tomasza Rudowskiego (, ). Ujęcie procesu resocjalizacji – jako systemu sprzężeń między twórczością, strukturą „ja”, dobrostanem psychicznym a zachowaniem – wskazuje nowy wymiar postrzegania roli twórczości – aktywność twórcza staje się obszarem wyzwalania wewnętrznych mechanizmów korygujących, narzędziem modyfikacji struktur osobowościowych (poznawczych, motywacyjnych i emocjonalnych), zachodzącej bez zewnętrznej interwencji, czyli jest środkiem wyzwalającym autoresocjalizację. Tym, co różni prezentowane ujęcie od większości teorii opisujących i wyjaśniających zjawisko nieprzystosowania społecznego, jest koncentracja na stanie optymalnego funkcjonowania zamiast koncentracji na dewiacji (niedoborach). Ujęcie to wpisuje się w perspektywę salutogenetyczną, w której następuje przeniesienie koncentracji z niedoborów na zasoby jednostki i zbieżną z nią koncepcją resilience (Urban , ), odwołującą się do możliwości przezwyciężenia trudności adaptacyjnych, dzięki wykorzystaniu indywidualnych kompetencji i otrzymanemu emocjonalnemu wsparciu. Przedstawiony sposób myślenia o resocjalizacji określa zasadniczą różnicę w naturze formułowanych pytań – w miejsce pytań o przyczyny i charakter zaburzeń, co już w samej ich istocie ma wydźwięk marginalizacyjny, poszukuje się sposobów społecznego wsparcia i uruchomienia mechanizmów prowadzących do optymalnego funkcjonowania, rozumianego jako realizacja osobowych kompetencji, dająca poczucie spełnienia. Tak więc w przedstawionej propozycji resocjalizacja jest ujmowana jako proces wspomagania jednostki w przezwyciężaniu ograniczeń wynikających z kumulacji niekorzystnych czynników rozwojowych, ukierunkowany na osiągnięcie poczucia sensu życia, gwarantującego dobrostan (odczucie bycia szczęśliwym). Zgodnie z założeniami nastąpi to przez uaktywnianie indywidualnego potencjału jednostki, uświadomienie jej własnej wartości, samosterowności oraz odpowiedzialności za jakość własnego życia, czemu będzie towarzyszyć wskazanie życiowych perspektyw. Przedstawiona na łamach tej książki koncepcja resocjalizacji stanowi teoretyczne podłoże dla projektowania programów adresowanych do jednostek, u których
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 10
11.01.2013 14:15
Wstęp
nieprzystosowanie społeczne i przestępczość są wynikiem splotu niekorzystnych czynników socjokulturowych, sytuacyjnych bądź psychicznych, z wyłączeniem osób, u których zaburzenia zachowania są następstwem patologii w obrębie centralnego układu nerwowego lub innych uwarunkowań biologicznych. Zawężenie zasięgu stosowania koncepcji nie oznacza jej „nieprzydatności” w resocjalizacji wymienionej grupy jednostek, lecz sugeruje konieczność łączenia procedur resocjalizacyjnych z innymi formami terapii, często farmakologicznej i psychiatrycznej, co znacznie wykracza poza zakres pedagogiki resocjalizacyjnej. Podjęta problematyka, oscylująca wokół zagadnień zaburzeń indywidualnego i społecznego funkcjonowania jednostki oraz kreatywności i samorealizacji, wpisuje się w nurt rozważań poszukujący recepty nie tylko na polepszenie relacji międzyludzkich, ale także na pomoc jednostce „zaburzonej” w nawiązaniu konstruktywnych relacji społecznych i osiągnięciu satysfakcji życiowej. Proponowane ujęcie resocjalizacji, nawiązując do myśli psychologii pozytywnej, przyjmuje orientację podmiotową i humanistyczną. Istotne jest również zwrócenie uwagi na znaczenie działań o charakterze terapeutycznym w resocjalizacji penitencjarnej. Obszar terapii jest ciągle jeszcze marginalizowany w polskiej praktyce resocjalizacyjnej zakładów karnych, co jak się wydaje, stanowi wynik przekonań o konieczności punitywnego traktowania przestępcy, mających źródło w systemie dyscyplinarno-izolacyjnym, a także niedostatecznego przygotowania pedagogów w zakresie prowadzenia tego rodzaju oddziaływań (Bartkowicz ). Prezentowana książka została poświęcona zagadnieniu wykorzystania arteterapii w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych. Jest to jej drugie wydanie, w którym poszerzono znacznie część badawczą o analizy dwojakiego rodzaju. Poddano badaniom wpływ programu arteterapeutycznego na poprawę zachowania recydywistów, zmianę w hierarchii wartości oraz zmianę w postawach wobec uczestnictwa w działaniach resocjalizacyjnych. Korzystna zmiana w zakresie tych kategorii jest istotnym wskaźnikiem efektywności resocjalizacji. Drugi nurt analiz podejmował zagadnienie wpływu czynników związanych z przebiegiem resocjalizacji: systemu odbywania kary, charakteru przestępczości, statusu podkulturowego oraz stażu pobytu w zakładzie karnym na zróżnicowanie rezultatów terapii przez kreację plastyczną. Poszerzenie zaprezentowanych badań o analizę czynników pedagogicznych dopełnia zaprezentowany w pierwszym wydaniu książki obraz efektywności weryfikowanej metody terapii przez kreację plastyczną w zakresie korzystnego wpływu na zmiany w zachowaniu i osobowości resocjalizowanych jednostek – recydywistów penitencjarnych. Książka obejmuje jedenaście rozdziałów, w tym cztery pierwsze składają się na część teoretyczną, a kolejne zawierają koncepcję badawczą oraz wyniki zrealizowanych badań.
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 11
11.01.2013 14:15
Wstęp
Dwa początkowe rozdziały traktują o zagadnieniach terapii i jej zastosowania w resocjalizacji. W rozdziale pierwszym poruszono kwestię zasadności postępowania terapeutycznego wobec jednostek nieprzystosowanych i popełniających przestępstwa; rozważania osadzono w kontekście uwarunkowań zaburzeń adaptacji społecznej. Dokonano charakterystyki głównych nurtów psychoterapeutycznych, czynników psychoterapeutycznej zmiany oraz wskazano możliwy zakres ich zastosowań w resocjalizacji. Omówiono również organizację procesu resocjalizacji oraz zasady i procedury stosowane w resocjalizacji penitencjarnej, a także jej ograniczenia – wskazano trudności wynikające z recydywy, z którą wiąże się zwykle znaczny stopień demoralizacji, prymitywizacja rozwoju psychicznego (niedostateczny rozwój uczuciowości) i powiązania ze światem przestępczym. Poruszono też kwestię negatywnych aspektów oddziaływania na osadzonych instytucji totalitarnej, jaką jest zakład karny. Rozdział drugi został poświęcony prezentacji metody terapii przez kreację plastyczną. Omówiono jej specyfikę, jako aktywności realizowanej w przestrzeni sztuk plastycznych, dokonano analizy mechanizmów arteterapeutycznej zmiany w odniesieniu do założeń różnych nurtów psychoterapeutycznych, przedstawiono autorski model arteterapeutycznej zmiany w strukturach osobowości. W rozdziale trzecim podjęto problematykę zastosowania terapii przez kreację plastyczną w resocjalizacji. Zjawiska nieprzystosowania społecznego i przestępczości ujęto w perspektywie systemowej, rozpatrując w kontekście optymalnego funkcjonowania jednostki. Związki twórczości z samorealizacją i dobrostanem rozpatrywano w perspektywie dwóch rodzajów motywacji – hedonistycznej i eudajmonicznej. Zaprezentowano autorskie modele procesu resocjalizacji i resocjalizacji przez kreację plastyczną. Prowadzone rozważania stanowią teoretyczny kontekst dla badań zaprezentowanych w rozdziale piątym. W rozdziale czwartym zawarto koncepcję badawczą. Przedstawiono problematykę badań, zmienne i wskaźniki, omówiono zastosowane narzędzia badawcze, opisano procedurę badawczą i statystyczną. W kolejnych pięciu rozdziałach zamieszczono wyniki autorskich badań nad zastosowaniem arteterapii w resocjalizacji recydywistów penitencjarnych. Skoncentrowano się nad wskazaniem skuteczności autorskiego programu terapii przez kreację plastyczną, realizowanego w Zakładzie Karnym w Siedlcach, mierzonej zakresem zmian zaistniałych w strukturach osobowości – zgodnie z przewidywaniami określonymi w modelu badawczym. Przedmiotem zainteresowania były dwie kwestie: wpływ terapii przez kreację plastyczną na wyróżnione zmienne osobowościowe i behawioralne oraz wybrane uwarunkowania zaistniałych zmian. Badaniami objęto zmienne kluczowe w resocjalizacji: hierarchię wartości, postawy wobec angażowania się w działania resocjalizacyjne, dążenie do aprobaty społecznej, korzystne zmiany zachowania u recydywistów oraz poznawcze i emocjonalne zasoby podmiotowe, tj. dobrostan, samoocenę, poczucie koherencji. Badając uwa-
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 12
11.01.2013 14:15
Wstęp
runkowania zaistniałych zmian, wzięto pod uwagę czynniki związane z resocjalizacją w środowisku więziennym, tj. system odbywania kary, charakter przestępczości, status podkulturowy i staż pobytu w zakładzie karnym. Dla dopełnienia obrazu zastosowania arteterapii w resocjalizacji, oprócz analizy statystycznej, dokonano analizy jakościowej, posługując się metodą studium przypadku. W zamierzeniu autorki praca stanowi głos w dyskusji nad koncepcją, a także efektywnością resocjalizacji penitencjarnej. Rezultaty opisanych badań nad zastosowaniem arteterapii w pracy ze skazanymi jednoznacznie wskazują na skuteczność tej metody – zgodnie z przyjętym w koncepcji badawczej rozumieniem resocjalizacyjnej zmiany. *** W tym miejscu pragnę złożyć podziękowania osobom, które przyczyniły się do powstania tej książki. Dziękuję dyrekcji oraz pracownikom Zakładu Karnego w Siedlcach oraz Aresztu Śledczego w Warszawie-Mokotów – za wsparcie i pomoc w organizacji i realizacji programu badawczego, a szczególnie wszystkim uczestnikom badań. Na ostateczną zawartość publikacji miały wpływ również opinie osób, stanowiących autorytety w dziedzinie resocjalizacji i arteterapii. Chcę złożyć podziękowania za cenne uwagi merytoryczne recenzentom książki – prof. zw. dr. hab. Eugeniuszowi Józefowskiemu oraz prof. zw. dr. hab. Bronisławowi Urbanowi. Szczególne wyrazy wdzięczności za wsparcie naukowe oraz udzielone wskazówki kieruję również do prof. UMCS dr. hab. Zdzisława Bartkowicza oraz prof. UMCS dr. hab. Andrzeja Węglińskiego. Ich wartościowe uwagi i sugestie przyczyniły się do wzbogacenia drugiego wydania monografii. Janina Florczykiewicz
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 13
11.01.2013 14:15
Florczykiewicz_Terapia przez kreacje.indb 14
11.01.2013 14:15