Anna Franczyk Katarzyna Krajewska
Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju Æwiczenia i zabawy do wykorzystania w pracy dydaktyczno-terapeutycznej dla nauczycieli i terapeutów pracuj¹cych z dzieæmi o specyficznych potrzebach edukacyjnych
Kraków 2015
Program_IX_2015.indd 3
23.11.2015 13:06
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2002 Redakcja: Wojciech Œliwerski Projekt ok³adki: Ewa Beniak-Haremska Korekta: Michał Chmiel
ISBN 978-83-7850-959-2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie IX poprawione, Kraków 2015
Program_IX_2015.indd 4
23.11.2015 13:06
Spis treści Przedmowa ......................................................................................... 1. Dla kogo przewidziany jest program? ..................................... 2. Cele programu ......................................................................... 3. Metody, formy i zasady pracy wykorzystywane przy realizacji programu ................................................................. 4. Współpraca z rodzicami .......................................................... 5. Treść i struktura programu ...................................................... 6. Funkcjonowanie w środowisku .............................................. 6.1. Czynności samoobsługowe ............................................ 6.2. Nawiązywanie kontaktów społeczno-emocjonalnych .... 6.2.1. Dziecko poznaje siebie ......................................... 6.2.2. Dziecko i jego rodzina .......................................... 6.2.3. Dziecko wśród innych dzieci ...............................
9 11 13 14 17 18 20 20 24 25 27 28
I. Poziom zmysłowy – czyli poznawanie poprzez zmysły ................. 33 1. Ćwiczenia rozwijające zmysł dotyku ...................................... 33 1.1. Ćwiczenia zmierzające do poznania samego siebie ....... 34 1.2. Ćwiczenia zmierzające do poznania doznań termicznych .................................................................... 35 1.3. Ćwiczenia zmierzające do rozpoznania różnych struktur powierzchniowych .......................................................... 37 1.4. Ćwiczenia zmierzające do poznania drugiej osoby, sposobów komunikowania się z drugim człowiekiem, przekazywania mu informacji i emocji .......................... 38 2. Ćwiczenia rozwijające zmysł smaku i węchu ......................... 40 3. Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową ................................................................. 41 4. Ćwiczenia rozwijające percepcję słuchową ............................ 44 4.1. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej .................................. 44 4.2. Ćwiczenia wstępne do nauki mowy ................................. 46 5. Ćwiczenia rozwijające sprawność ruchową ............................. 51 Kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – na poziomie zmysłowym .................................................................................. 53 5
Program_IX_2015.indd 5
23.11.2015 13:06
II. Poziom poznawczy ...................................................................... 1. Ćwiczenia rozwijające percepcję i pamięć wzrokową ......... 2. Ćwiczenia percepcji, pamięci słuchowej i koordynacji słuchowo-ruchowej ............................................................... 2.1. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej ................................ 2.2. Ćwiczenia spostrzegawczości słuchowej i koordynacji słuchowo-ruchowej ....................................................... 3. Rozwój mowy i myślenia ..................................................... 4. Ćwiczenia motoryki dużej i małej ......................................... 5. Ćwiczenia orientacji przestrzennej ........................................ 5.1. Ćwiczenia rozwijające orientację w schemacie własnego ciała ............................................................... 5.2. Ćwiczenia orientacji w schemacie ciała drugiej osoby stojącej naprzeciw ......................................................... 5.3. Ćwiczenia orientacji w przestrzeni ............................... Kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – na poziomie poznawczym ................................................................................
59 60 64 65 66 67 72 76 77 80 81 83
III. Poziom odkrywczo-badawczy .................................................... 89 1. Ćwiczenia rozwijające i usprawniające percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową ........................................ 89 2. Ćwiczenia percepcji i pamięci słuchowej oraz koordynacji słuchowo-ruchowej ............................................................... 97 2.1. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej i różnicowanie dźwięków niewchodzących w skład mowy ludzkiej .... 97 2.2. Ćwiczenia rytmizujące .................................................. 100 2.3. Ćwiczenia rozwijające mowę, myślenie i wzbogacające słownik .................................................................. 101 3. Ćwiczenia motoryki dużej i małej ........................................ 105 4. Ćwiczenia orientacji przestrzennej ....................................... 112 4.1. Zabawy doskonalące świadomość własnego ciała oraz ćwiczenia wdrażające do gospodarowania własnymi ruchami ......................................................... 113 4.2. Zabawy rozwijające pojęcia dotyczące kierunków w przestrzeni ................................................................. 114
6
Program_IX_2015.indd 6
23.11.2015 13:06
4.3. Ćwiczenia i zabawy wyrabiające orientację w schemacie drugiej osoby ................................................................ 115 4.4. Zabawy kształtujące określenia dotyczące położenia przedmiotów w przestrzeni (określanie miejsca, kierunku) ...................................................................... 116 4.5. Zabawy rozwijające pamięć ruchową i koordynację wzrokowo-ruchową ...................................................... 117 Kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – na poziomie odkrywczo-badawczym .............................................................. 118 IV. Poziom abstrakcyjno-symboliczny ............................................ 1. Ćwiczenia z zakresu percepcji wzrokowej ........................... 2. Ćwiczenia w zakresie percepcji słuchowej .......................... 2.1. Ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny oraz analizę i syntezę słuchową ............................................ 2.2. Ćwiczenia z zakresu rozwoju słuchu fonetycznego ..... 2.3. Ćwiczenia doskonalące pamięć słuchową i słowną ..... 2.4. Ćwiczenia doskonalące wypowiedzi dzieci (mowę i myślenie) ..................................................................... 3. Ćwiczenia motoryki dużej i małej ......................................... 4. Ćwiczenia orientacji przestrzennej i kierunkowej ................ 4.1. Ćwiczenia kształtujące orientację w kierunkach oraz pamięć ruchową............................................................. 4.2. Ćwiczenia rozwijające wyobraźnię kinestetyczno-wzrokowo-ruchową ..................................................... 4.3. Ćwiczenia wdrażające do zwalniania napięcia stawowo-mięśniowego motoryki małej dłoni i palców ......................................................................... 4.4. Ćwiczenia grafomotoryczne przygotowujące do nauki pisania ........................................................................... Kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – na poziomie abstrakcyjno-symbolicznym .......................................................
125 125 130 131 137 138 139 142 148 149 150 150 151 152
Bibliografia ....................................................................................... 161
7
Program_IX_2015.indd 7
23.11.2015 13:06
Aneks (na płycie CD) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego, kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół oraz kształcenia w profilach w liceach profilowanych Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 maja 2014 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół
Program_IX_2015.indd 8
23.11.2015 13:06
Przedmowa W życiu małego dziecka szczególną rolę przypisuje się jego umiejętności poznawania otaczającego świata, rozumienia go, dostrzegania związków w nim zachodzących i współdziałania. Nie każde dziecko przebywa tę trudną i pełną wyzwań drogę w taki sposób, jak byśmy tego oczekiwali. Przyczyny są różne. Dziecko może znajdować się pod wpływem różnych czynników patogennych, takich jak: 1. Geny (zaburzenia programu genetycznego). 2. Czynniki szkodliwe, działające na dziecko w okresie prenatalnym: – niedotlenienie; – zatrucie; – wirusowe zakażenia płodu; – awitaminozy i niedotlenienie matki w czasie ciąży; – wylewy śródczaszkowe w czasie porodu i po porodzie; – bezpośrednie urazy czaszki. 3. Przedwczesny poród. 4. Infekcje i choroby zakaźne przebyte we wczesnym dzieciństwie: – zapalenie mózgu; – zapalenie opon mózgowych; – zaburzenia gruczołów dokrewnych. Mogą one powodować zmiany i zaburzenia trwałe i głębokie, jak również nieznaczne i przemijające mikrouszkodzenia. Wyróżnić więc można dzieci, których tempo rozwoju jest globalnie opóźnione (w różnym stopniu) bądź częściowe, gdy zakłócony rytm rozwoju daje tzw. dysharmonie rozwojowe. W obu przypadkach w procesie terapii znaczącą rolę odgrywa zaspokajanie potrzeby respektowania prawidłowości neurofizjologicznych w zindywidualizowanej pracy z dzieckiem. Poznanie możliwości i potrzeb każdego dziecka pozwala nauczycielowi na takie planowanie pracy terapeutycznej, by maksymalnie wykorzystać naturalny potencjał dziecka, a także stworzyć mu warunki i możliwości doświadczania w różnych warunkach i sytuacjach, by usprawniać lub kompensować zaburzone czy też opóźnione funkcje.
9
Program_IX_2015.indd 9
23.11.2015 13:06
Ważnym elementem prowadzenia terapii jest integrowanie dziecka z otoczeniem, jego środowiskiem rówieśniczym. Kształtowanie empatii, czyli umiejętności współdziałania, rozumienia stanów emocjonalnych innych ludzi, reagowania na stan drugiej osoby, rozumienie i możliwość przewidywania uczuć, myśli innych, dzięki przyjęciu ich sposobu widzenia rzeczywistości, pozwala nawiązać więzy między dziećmi niepełnosprawnymi a pełnosprawnymi oparte na wzajemnej akceptacji i szacunku. Uwalnia naturalną chęć poznawania siebie, innych, otaczającego świata, wyzwala energię niezbędną do podejmowania nowych wyzwań – to właśnie wspólna zabawa, nauka, pomoc, wiara dziecka niepełnosprawnego w to, że jego zdrowy kolega może go polubić, zaprzyjaźnić się z nim, akceptować, a nawet podziwiać, jest cenną terapią, której nie zastąpią żadne celowo prowadzone zajęcia integracyjne. Integracja nie jest więc procesem jednostkowym, w którym korzystają tylko dzieci niepełnosprawne, jest to proces obustronny. Każdy się od kogoś uczy, każdy musi znaleźć swoje miejsce w grupie i poradzić sobie z powstającymi trudnościami. W myśl Konwencji Praw Dziecka – art. 23 pkt 1: „Dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo w życiu społeczeństwa”, powinniśmy dziecko niepełnosprawne traktować w sposób podmiotowy i koncentrować się na tym, co potrafi, na jego umiejętnościach, a nie na jego upośledzeniu i brakach. Dziecko specjalnej troski, tak jak każde inne dziecko, musi mieć swoje określone miejsce w społeczeństwie, swoje prawa i obowiązki. Jego niepodważalnym prawem jest rozwój, który powinniśmy wspomagać. Proces uczenia się małego dziecka, w tym również dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych, polega na dążeniu do wiedzy, umiejętności i doświadczeń. Każde dziecko posiada wrodzone mechanizmy poznawcze, są to: naśladownictwo i popęd poznawczy. Zauważenie jego dążeń rozwojowych i umiejętne wyjście mu naprzeciw, pozwoli jak najskuteczniej ten rozwój wspomagać i ukierunkowywać, a jednocześnie da dziecku poczucie radości i przyjemności.
10
Program_IX_2015.indd 10
23.11.2015 13:06
1. Dla kogo przewidziany jest program? Program psychostymulacji dzieci z deficytami i zaburzeniami rozwojowymi przeznaczony jest do realizacji w pracy terapeutycznej w przedszkolach masowych, z grupami integracyjnymi oraz przed szkolach integracyjnych, jak również w zajęciach terapeutycznych w klasach młodszych szkół podstawowych i specjalnych. Program powstał na bazie podstawy programowej wychowania przedszkolnego zatwierdzonej przez MEN (Rozporządzenie MEN z dnia 1 grudnia 1999 r. DzU Nr 2/2000), w roku 2015 został dostosowany do obowiązującej obecnie podstawy wychowania przedszkolnego (załącznik nr 1, CD). Powyższy program ma na celu wiązanie treści programowych zawartych w podstawach programowych nauczania przedszkolnego z określonym na danym poziomie obszarem oddziaływań terapeutycznych. Obszarem programu – nazywać będziemy zakres oddziaływań wychowawczo-terapeutyczno-dydaktycznych dotyczących: – sfery emocjonalno-społecznej; – sfery poznawczej; – sfery ruchowej. Program składa się z części dotyczącej funkcjonowania dziecka w środowisku oraz z czterech poziomów postępowania terapeutycznego. Dla użytku tego programu zostały one nazwane przez autorki: – poziom zmysłowy, czyli poznawanie poprzez zmysły; – poziom poznawczy; – poziom odkrywczo-badawczy; – poziom abstrakcyjno-symboliczny. Do każdego poziomu dołączony jest kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka, który obejmuje trzy okresy obserwacji. Okres pierwszy – wstępna obserwacja (przewidziana w pierwszym okresie działań terapeutycznych), druga obserwacja będąca sprawdzeniem zarówno celowości, trafności dobranych ćwiczeń, jak i osiągniętych umiejętności przez dziecko na wskazanym poziomie. Trzecia obserwacja jest końcowym sprawdzeniem aktualnego poziomu rozwoju psychoruchowego dziecka. Uwagi z dokonanych obserwacji należy prowadzić w formie opisowej. Jest ona wówczas pełniejsza i łatwiejsza do późniejszej
11
Program_IX_2015.indd 11
23.11.2015 13:06
weryfikacji. Na każdym poziomie wskaźniki rozwojowe wytyczają kierunek działań dydaktyczno-terapeutycznych. Osiągnięcie umiejętności określonych wskaźnikami rozwoju w danym kwestionariuszu jest wytyczną do pracy na kolejnym – wyższym poziomie. Obserwacja i diagnoza pedagogiczno-psychologiczna dziecka jest wskazówką do skonstruowania planu pracy dydaktyczno-terapeutycznej na określony przez samego terapeutę okres. Proponowane przez nas ćwiczenia i zabawy mogą być wykorzystane zarówno w pracy indywidualnej z dzieckiem, jak też stanowić część zajęć z mniejszymi grupami dzieci. Program daje możliwość wyboru odpowiedniego poziomu ćwiczeń w danym obszarze, dostosowanych do umiejętności i możliwości dziecka. Tak więc możemy pracować z dzieckiem jednocześnie na dwóch poziomach, np. prowadzimy zajęcia z dzieckiem w zakresie motoryki dużej i małej na poziomie podstawowym, gdyż funkcja ta jest słabiej rozwinięta, oraz prowadzimy ćwiczenia i zabawy z zakresu percepcji i pamięci słuchowej oraz koordynacji słuchowo-ruchowej na poziomie trzecim. Zgodnie z prawami dziecka określonymi w Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych w dniu 20 XI 1989 r. (art. 23 pkt 1), która stanowi, że „Dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa, opracowany przez nas program ma zastosowanie w pracy dydaktyczno-terapeutycznej z dziećmi o szczególnych potrzebach edukacyjnych. Tak więc program psychostymulacji może być wykorzystywany przez nauczycieli, terapeutów w pracy z dziećmi: a) z porażeniem mózgowym, b) z zaburzeniami emocjonalnymi, c) z zaburzeniami w zakresie motoryki, mowy, myślenia pojęciowego, d) z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym, e) niesprawnymi ruchowo (motoryka mała, duża), f) z deficytami rozwojowymi, g) zdrowymi.
12
Program_IX_2015.indd 12
23.11.2015 13:06
2. Cele programu Celem programu, którego realizacja będzie miała miejsce w oddziałach integracyjnych, w grupach terapeutycznych dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym, jest umożliwienie dzieciom niepełnosprawnym zdobycia wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości, w warunkach przedszkola ogólnodostępnego, kształtowanie właściwych interakcji międzyosobowych, kształtowanie postaw otwartości i samoakceptacji. Pełna realizacja tego celu da pedagogom możliwość stworzenia optymalnego planu psychostymulacji dzieci niepełnosprawnych i przygotuje je do względnie niezależnego funkcjonowania w społeczeństwie. Osiągnięcie celu nadrzędnego będzie możliwe przy jednoczesnym nakreśleniu celów szczegółowych, które będą drogą do jego spełnienia. Cele szczegółowe: – wzmacnianie wiary w możliwości i wartość każdego człowieka; – dążenie do tworzenia warunków jak najpełniejszej integracji społecznej; – rozwijanie empatii – wyrażanie uczuć i reagowanie na nie poprzez: • poznawanie swoich reakcji w różnych sytuacjach, • dostrzeganie stanów emocjonalnych (określanie ich, rozumienie i identyfikacja), • uwrażliwienie na doznania i przeżycia innych, • rozwijanie samoakceptacji i kształtowanie pozytywnej samooceny, • rozwijanie potrzeby kontaktu z innymi ludźmi; – kreowanie pozytywnego myślenia umożliwiającego stawienie czoła przeciwnościom; – prowokowanie do podjęcia aktywności własnej; – ćwiczenie koncentracji uwagi; – usprawnianie koordynacji wzrokowo-ruchowej; – tworzenie skojarzeń wzrokowo-ruchowych; – rozwijanie bądź usprawnianie percepcji słuchowej i koordynacji słuchowo-wzrokowo-ruchowej; – wzbogacenie zasobu słownictwa; – stymulowanie ogólnego rozwoju dziecka;
13
Program_IX_2015.indd 13
23.11.2015 13:06