Kategorie sukces贸w w opiniach nauczycieli klas integracyjnych jako przyczynek do poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 1
21.05.2013 12:07
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 2
21.05.2013 12:07
Zenon Gajdzica
Kategorie sukcesów w opiniach nauczycieli klas integracyjnych jako przyczynek do poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej
Kraków – Katowice 2013
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 3
21.05.2013 12:07
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzenci: prof. zw. dr hab. Amadeusz Krause dr hab. Teresa Żółkowska, prof. US
Redakcja wydawnicza: Zespół
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © clivewa | Shutterstock.com
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
00_Wstep.indd 4
05.06.2013 13:00
Spis treści Uwagi wprowadzające w treść pracy .................................................................. . Kategoria sukcesu w badaniach pedagogicznych ........................................... .. Dlaczego warto badać sukcesy i ich uwarunkowania? ............................ .. Stosowana terminologia jako wskaźnik nastawienia badacza .................. .. Kategorie w badaniach sytuacji szkolnej uczniów niepełnosprawnych .... .. Kategoria sukcesu .................................................................................. . W poszukiwaniu koncepcji kształcenia integracyjnego Sukcesy szkoły (klasy) integracyjnej w opinii nauczycieli – perspektywa badań własnych ........................................................................ .. Sytuacje trudne a sukcesy kształcenia integracyjnego – podstawowe założenia badawcze ............................................................ .. Wywiady grupowe jako źródło wiedzy o szkole w perspektywie badań własnych ............................................................ .. Narracje, czyli opowiedziane historie sukcesów....................................... . Pojęcie sukcesu szkoły w wypowiedziach nauczycieli klas integracyjnych – ujęcie eklektyczne ......................................................................................... .. Sukces szkoły w ujęciu eklektycznym, to znaczy: czyj? czego? jaki? ........ .. Sukces pierwszy. Zorganizowanie środowiska wielostronnego rozwoju dziecka niepełnosprawnego .................................................................... ... Rola specjalistów ........................................................................... ... Dobór uczniów do klasy integracyjnej .......................................... ... Liczba uczniów w szkole i klasie ................................................... ... Klimat pracy w szkole .................................................................. ... Wyposażenie i architektura szkoły ...............................................
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 5
21.05.2013 12:07
6
Spis treści
.. Sukces drugi. Rozwój dziecka (niepełnosprawnego) ............................... ... Ogólne postępy ........................................................................... ... Nabywanie wiedzy i umiejętności instrumentalnych, czyli punkty w teście kompetencji ............................................... ... Rozwój społeczno-emocjonalny w kontekście szeroko pojętej socjalizacji .......................................................... .. Sukces trzeci. Reputacja szkoły w oglądzie zewnętrznym .................... .. Sukces czwarty. Rozwój zawodowy i osobowy, satysfakcja oraz samopoczucie ............................................................. ... Poczucie bezpieczeństwa i komfortu pracy ................................. ... Satysfakcja z pracy a samopoczucie uczniów w opinii nauczycieli .................................................................... ... Sukcesy uczniów a samopoczucie nauczycieli ............................. Konkluzja pierwsza. Rozwój uczniów a wychowanie, którego zabrakło ...... Konkluzja druga. Definiowanie sukcesu jako wskaźnik preferowanej koncepcji edukacji integracyjnej – wprowadzenie do myślenia o dwóch typach integracji ................................ . Sukcesy i ich uwarunkowania w narracjach nauczycieli – próba triangulacji ....................................................................................... .. Wprowadzenie ..................................................................................... .. Integracja to sukces sam w sobie – uwagi o kreowaniu środowiska wielostronnego rozwoju uczniów w szkole specjalnej i ogólnodostępnej ................................................................................ .. Sukces jako osiągnięcia ucznia z kategorią współpracy w tle ................ .. Rozwój własny nauczyciela a koncepcja kształcenia pedagogów .......... Konkluzja trzecia. Doświadczenia zbiorowe jako wyznacznik własnej konstrukcji sukcesu ............................................. . Możliwe mapy sukcesów szkoły w perspektywie poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej ................................................................................. . Kategorie w przestrzeni integracji rehabilitacyjnej i uspołeczniającej – podobieństwa i różnice. Analiza na marginesie opisu gęstego i teorii ugruntowanej .................................................................................. .. Ulokowanie oraz zagęszczenie kategorii opisujących sukcesy integracji edukacyjnej i ich uwarunkowania – założenia wstępne ......... .. Praktyczne zakorzenienie koncepcji „integracji rehabilitacyjnej” .......... .. Praktyczne implikacje koncepcji integracji uspołeczniającej .................
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 6
21.05.2013 12:07
7
Spis treści
. Dwie koncepcje integracji – ujęcie teoretyczne ........................................... .. Osadzenie koncepcji ............................................................................ .. Koncepcja integracji rehabilitacyjnej .................................................... .. Koncepcja integracji uspołeczniającej ................................................... ... Założenia wstępne ...................................................................... ... Kultura edukacji integracyjnej ................................................... ... Własności grupy integracyjnej ................................................... ... Zespół praktyk społecznych i warunków ich urzeczywistniania ................................................................. ... Podsumowanie ........................................................................... Zakończenie .................................................................................................... Bibliografia ......................................................................................................
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 7
21.05.2013 12:07
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 8
21.05.2013 12:07
Uwagi wprowadzające w treść pracy Uwaga pierwsza Eksploracja edukacji integracyjnej (tak jak każdej innej formy kształcenia i wychowania) może zostać osadzona w różnych perspektywach. W aspekcie prezentowanej koncepcji badawczej warto wspomnieć o trzech istotnych cechach stanowiących jej rusztowanie. Po pierwsze – w pracy wykorzystałem pośrednią metodę zbierania danych o rzeczywistości integracyjnej. Są one zbiorem spostrzeżeń, opinii, własnych sądów nauczycieli na temat edukacji integracyjnej, szczególnie jej sukcesów i ich uwarunkowań. Jest to zatem zestawienie subiektywnych odczuć i przekonań badanych traktowanych jako informacje składające się na wiedzę o wskazanym w tytule przedmiocie poznania. Przyjęta technika zbierania danych pozwoliła na ich konfrontację, a komparatystyczna metoda analizy stanowiła pewną formę triangulacji, co stanowi krok w kierunku uzgodnienia wspólnej wersji oglądu postrzeganej i opisywanej rzeczywistości. Stąd wynika przyjęcie w pracy formuły: „w opinii badanych” i zawężenie oglądu do jednej grupy jej wyrazicieli – nauczycieli. Badanie zostało osadzone w interpretatywnym paradygmacie poznania – tego typu koncepcja generowana jest przekonaniami i odczuciami badacza dotyczącymi świata i tego, jak należy go rozumieć i badać. Naturalnie niektóre z przekonań i odczuć nauczycieli są przyjmowane za oczywiste, a inne traktowane jako problematyczne i złożone. Po drugie – przyjąłem, że nauczyciele (wyraziciele owych opinii) są grupą nie tylko uczestniczącą w rzeczywistości edukacji integracyjnej, ale również ją kreującą. Założyłem zatem, że owa rzeczywistość jest taka, jaką widzą ją badani. Po trzecie – przedmiot badań został zdefiniowany w kategoriach naznaczonych pozytywnie. To zaś w praktyce oznacza zogniskowanie na tym, co pozytywne, korzystne, zadowalające w omawianej formie kształcenia. Konsekwencją tego jest jednostronny ogląd badanego zjawiska. Zdając sobie z tego sprawę, pragnę podkreślić, N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. , przeł. K. Podemski, WN PWN, Warszawa , s. . Por. P.L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. J. Niżnik, WN PWN, Warszawa , s. .
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 9
21.05.2013 12:07
10
Uwagi wprowadzające w treść pracy
że prezentowana praca jest kontynuacją i dopełnieniem innego opracowania, skoncentrowanego na sytuacjach problemowych, trudnych – z definicji związanych z tym, co niekorzystne, niezadowalające i często nieudane. Stąd prezentowane w ostatnich dwóch rozdziałach pracy ustalenia po części zostały oparte na opiniach nauczycieli wyrażonych i rozpatrzonych w przywołanej wyżej publikacji.
Uwaga druga Poznanie i deskrypcja zbioru spostrzeżeń, opinii i definicji dotyczących sukcesów integracyjnej formy kształcenia stanowią cel podrzędny niniejszej pracy. Moim głównym zamiarem jest skonstruowanie koncepcji edukacji integracyjnej. Sukcesy szkoły/klasy integracyjnej dostrzegane przez nauczycieli oraz ich problemy wyrażane sytuacjami trudnymi są zatem przyczynkiem do konstruowania mapy kategorii rzeczywistych ujmujących codzienność edukacji integracyjnej. W dalszej części opracowania kategorie te zostają ze sobą powiązane i ulokowane w szerszych zbiorach twierdzeń i wyjaśnień prezentowanych w postaci kategorii formalnych. Warto w tym miejscu podkreślić, że przyjmuję rozumienie koncepcji zgodne z propozycją Józefa Kozieleckiego. Jego zdaniem stanowi ona „system hipotez i przypuszczeń, które nie są w pełni uzasadnione i nie zawsze pozwalają przewidywać i wyjaśniać fakty”. W tym ujęciu stanowi ona formę pośrednią między teorią a refleksją teoretyczną. Zdaniem cytowanego autora teoria to najbardziej dojrzały system twierdzeń, które pozwalają przewidywać i wyjaśniać rzeczywiste zdarzenia, a większość systemów teoretycznych w naukach społecznych to koncepcje, ponieważ nie spełniają tego warunku. Natomiast refleksja teoretyczna to luźne przypuszczenia, idee, które nie zostały jeszcze udokumentowane naukowo. Uznanie takiej definicji koncepcji ma dla pracy kluczowe znaczenie, ponieważ stwarza podstawy do postawienia tezy o braku rodzimej koncepcji edukacji integracyjnej. Literatura z zakresu pedagogiki specjalnej obfituje w wiele wartościowych opracowań dotyczących omawianej formy kształcenia. W moim przekonaniu przyjmują one formę: – praktycznych relacji – deskrypcji stanu wybranych elementów (wycinków) kształcenia integracyjnego, czasem także jego uwarunkowań i efektów, ewentualnie niektórych związków zachodzących między nimi, – prezentacji modeli integracji, czasem utożsamianych z koncepcjami w typowym znaczeniu słownikowym (obmyślonego planu, pomysłu, projektu), – refleksji teoretycznych nad podstawami edukacji integracyjnej. Z. Gajdzica, Sytuacje trudne w opinii nauczycieli klas integracyjnych, Impuls – UŚ, Kraków – Katowice . J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Żak, Warszawa , s. . Tamże. E. Sobol (red.), Słownik wyrazów obcych, WN PWN, Warszawa , s. .
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 10
21.05.2013 12:07
11
Uwagi wprowadzające w treść pracy
Dlatego też w tytule pracy, a także w jej treści piszę o poszukiwaniu koncepcji edukacji integracyjnej, a nie jej rekonstruowaniu czy optymalizowaniu. Pragnę jednak podkreślić, że wybór tego stanowiska nie jest wyrazem deprecjonowania wielu wartościowych doniesień i deskrypcji stanu oraz warunków funkcjonowania edukacji integracyjnej (tym bardziej że do wielu z nich odwołuję się w pracy), ale stanowi konsekwencję przyjętego sposobu myślenia i postrzegania natury koncepcji. W moim rozumieniu koncepcja edukacji integracyjnej jest zatem pewnego rodzaju zbiorem twierdzeń i powiązanych ze sobą wyjaśnień, wyprowadzonych w tej pracy z praktyki codziennej. Tym samym proces poszukiwania koncepcji edukacji integracyjnej przyjął kierunek odwrotny od deskrypcji wybranych elementów edukacji integracyjnej i zachodzących między nimi związków prezentowanej w przywołanym już opracowaniu omawiającym sytuacje trudne. Tam ich typizacja wyprowadzona z teorii stała się punktem wyjścia w poszukiwaniu kategorii opisujących i wyjaśniających problemy omawianego typu edukacji. Deskrypcja praktyki (synteza wypowiedzi nauczycieli) ustanawia zatem podstawy koncepcyjne. Tworzą one postać stożkową – wyjście od rehabilitacji lub uspołeczniania i dojście do określonych celów. To typowe ujęcie porządkujące rzeczywistość edukacyjną. Z kolei zaproponowane koncepcje edukacji integracyjnej skonstruowane i przedstawione w ostatnim rozdziale przyjmują postać siatki, w której występują określone węzły i sieci ich powiązań. Te pierwsze zostają wyrażone przez kategorie zaczerpnięte z wypowiedzi nauczycieli oraz nadbudowane przez kategorie formalne, m.in. pogranicza, roli, tożsamości, a w dalszej kolejności połączone za pomocą opisanych procesów, np. budowania kultury edukacji integracyjnej czy praktyk społecznych. To zapewne jedno z możliwych podejść do poszukiwania koncepcji służącej generowaniu powiązanych ze sobą wyjaśnień, a więc tworzenia zbioru twierdzeń, które porządkują (systematyzują) wiedzę o zjawiskach i zarazem służą jej wyjaśnianiu. Bez wątpienia nie stanowią one teorii edukacji integracyjnej, ponieważ nie spełniają warunków typowych dla teorii (podobnie jak większość koncepcji formułowanych na gruncie nauk o edukacji nazywanych czasem przez ich autorów teoriami), mają jednak pewne jej znamiona. Ponadto przyjmuję, że w naukach empirycznych (do takich zapewne należy zaliczyć pedagogikę) teoria jest układem logicznie i rzeczowo powiązanych tez, które teoretycznie wyjaśniają wskazaną jednoznacznie dziedzinę. Wśród tez występują przede wszystkim hipotezy najogólniejsze (zasady) i ogólne, prawa oraz Taki kierunek badań, osadzając go w obszarze edukacji integracyjnej, dokładniej uzasadniam w przywołanej już pracy (zob. Z. Gajdzica, Sytuacje trudne..., dz. cyt., s. –) oraz szczegółowo omawiam w rozdziale drugim niniejszego opracowania. Tamże. Zgodnie z koncepcją teorii jako siatki. Por. Z. Hajduk, Ogólna metodologia nauk, Wyd. KUL, Lublin , s. . J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne..., dz. cyt., s. .
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 11
21.05.2013 12:07
12
Uwagi wprowadzające w treść pracy
definicje. Hipotezy są zdaniami twórczymi o domniemanym (nieobserwowalnym ani niedającym się zapisać za pomocą znanych praw) stanie rzeczy, wyjaśniającymi wespół z innymi tezami jakieś fakty lub definiującymi aksjomatycznie jakiś termin teoretyczny. Główna hipoteza dotycząca omawianej w pracy koncepcji edukacji integracyjnej została zawarta w stwierdzeniu, że w obrębie tej formy kształcenia i wychowania należy wyróżniać różne typy. Podstawę wyodrębnienia pierwszego typu stanowiła teza o nadrzędnej roli rehabilitacji, a podstawę wyodrębnienia drugiego – teza o nadrzędnej roli uspołeczniania. Obie tezy zostały wyprowadzone z wypowiedzi nauczycieli. Każda z hipotez została uszczegółowiona dodatkowymi tezami, m.in. dotyczącymi związków poszczególnych koncepcji z określonym modelem niepełnosprawności, postrzeganiem potrzeb (specjalnych) edukacyjnych, definiowaniem sytuacji dydaktyczno-wychowawczej, oraz osadzona w systemie powiązań (relacji) z innymi kategoriami rzeczywistymi, a także formalnymi. Te pierwsze służą przede wszystkim deskrypcji, a drugie spełniają funkcję wyjaśniającą i interpretacyjną. Skonstruowanie tych koncepcji utożsamiam z realizacją celu teoretycznego pracy. Pobocznie, chociaż nie marginalnie, traktuję cel poznawczy, którym było poznanie opinii nauczycieli klas integracyjnych na temat sukcesów. Zgodnie z deklaracją poczynioną już wcześniej, a następnie także kilkakrotnie wyrażaną w pracy, cel ten stanowił dopełnienie rozpoczętej w pracy na temat sytuacji trudnych deskrypcji obrazu klasy integracyjnej w opinii nauczycieli tej formy kształcenia. Realizacja tego celu (wespół z treścią przywołanej wyżej pracy) ukazuje codzienność integracji oczami jej kreatorów i realizatorów – czyli nauczycieli. To zaś stanowi ważny przyczynek nie tylko do kreowania koncepcji samej edukacji integracyjnej, ale także do poszukiwania sposobów modernizowania praktyki. Zagadnienie to jednak wykracza poza nakreślony obraz założeń tej pracy, w związku z czym pozostawiam je do realizacji w odrębnym opracowaniu, ewentualnie zachęcając czytelnika do jego podjęcia.
Uwaga trzecia Zdaję sobie sprawę, że konstrukcja książki nie jest typowa dla prac empirycznych. Zwykle prace te cechuje układ trójczłonowy, którego punktem wyjścia są teoretyczne podstawy badań ukonstytuowane na kwerendzie literatury przedmiotu, w której wyniku autor opracowania podejmuje próbę nie tylko uzgodnienia podstawowych tez czy prześledzenia istniejących (ewentualnie zrelacjonowania rozbieżnych) refleksji (twierdzeń) dotyczących przedmiotu badań, ale także skonstruowania teoretycznego modelu użytecznego w wyjaśnianiu/interpretowaniu wyników badań. Rozmyślnie zredukowałem tę część do – w moim przekonaniu – S. Kamiński, Pojęcie i klasyfikacja nauk, Wyd. TN KUL, Lublin , s. . Z. Gajdzica, Sytuacje trudne..., dz. cyt.
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 12
21.05.2013 12:07
13
Uwagi wprowadzające w treść pracy
koniecznego minimum, podejmując próbę – w takim zakresie, w jakim jest to możliwe – uniknięcia przedzałożeniowości. Wszak prezentowana konstrukcja badań osadza się w zamyśle generowania kategorii przez badanych, a nie uzyskania ich z analizy dostępnych opracowań naukowych czy metodycznych. To zaś zachęciło mnie do rezygnacji z ulokowania w pierwszej części pracy wieloaspektowych i wielowątkowych analiz edukacji integracyjnej, jej modeli, typów, wyników badań i użytkowanych kategorii w celu ich wyjaśnienia czy zinterpretowania. Wykorzystuję je jednak w dalszych rozdziałach książki, interpretując wyniki uzyskane w badaniach.
Uwaga czwarta Mimo że to opracowanie stanowi swego rodzaju domknięcie kilkuletnich badań nad kształceniem integracyjnym i zarazem poszukiwań namiastki jego podstaw teoretycznych, nie traktuję skonstruowanych koncepcji jako ostatecznych i w pełni komplementarnych – przeciwnie żywię nadzieję, że staną się one inspiracją do dalszych poszukiwań i dyskusji. Pragnę podziękować recenzentom opracowania – prof. US dr hab. Teresie Żółkowskiej oraz prof. zw. dr. hab. Amadeuszowi Krause – za wiele zawartych w recenzjach wnikliwych uwag i sugestii, które przyczyniły się do ostatecznego kształtu pracy.
Zgodnie z założeniami niektórych koncepcji badań osadzonych w paradygmacie interpretatywnym. Por. np. K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, WN PWN, Warszawa . Naturalnie jestem świadomy, że całkowite uniknięcie przedzałożeniowości przez badacza podejmującego eksplorację określonego wycinka rzeczywistości od dłuższego czasu jest niezwykle trudne. Niemniej jednak stworzenie teoretycznej siatki kategorii użytkowych już na etapie konceptualizacji badań wypaczałoby przyjęty projekt eksploracji. Także to założenie dokładniej motywuję w rozdziale drugim.
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 13
21.05.2013 12:07
Gajdzica_Kategorie sukcesow.indb 14
21.05.2013 12:07