Orientacje jakościowe w badaniach pedagogicznych by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

ZESZYTY NAUKOWE FORUM MŁODYCH PEDAGOGÓW PRZY KOMITECIE NAUK PEDAGOGICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i1 1

2011-08-29 13:02:54

Dedykujemy ten tom wszystkim uczestnikom Letnich Szkół Młodych Pedagogów. Tym, dla których Szkoła zawsze oznaczała jakość i dawała wartość...

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i2 2

2011-08-29 13:02:55

ZESZYTY NAUKOWE FORUM MŁODYCH PEDAGOGÓW PRZY KOMITECIE NAUK PEDAGOGICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK ZESZYT 15

Orientacje jakościowe w badaniach pedagogicznych

pod redakcją Anny Gajdzicy Aleksandry Minczanowskiej Małgorzaty Stokłosy

Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego Instytut Nauk o Edukacji

Cieszyn – Kraków 2011

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i3 3

2011-08-29 13:02:55

Recenzent: prof. zw. dr hab. Maria Dudzikowa

Redakcja wydawnicza: Izabela Rutkowska Beata Bednarz

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Jarosław Stoch

Publikacja sﬁnansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach

ISBN 978-83-7587-685-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i4 4

2011-08-29 13:02:55

SPIS TREŚCI Wprowadzenie ............................................................................................................

Część I Koncepcja badań własnych – czyli początek drogi i wyznaczanie mapy wędrówki metodologicznej Alicja Tupieka-Buszmak Refleksja w działaniu pedagogicznym w kontekście badań własnych nad specyfiką interakcyjnych form kształcenia muzycznego ...................................... 17 Celina Czech Analiza programów szkolnych z zakresu edukacji obywatelskiej przez zastosowanie KAD – koncepcja badań ............................................................. 31 Mirosława Nyczaj-Drąg Rodzice z klasy średniej wobec edukacji dziecka – koncepcja badań własnych ......................................................................................... 45 Izabela Szczepaniak-Wiecha Ścieżki rozwoju zawodowego doradców zawodowych – uwarunkowania biograficzne. Koncepcja badań ......................................................... 69 Część II Kategoria teoretyczna – podstawa zawartości bagażu metodologicznego Bogusław Dziadzia Stygmat prowincji – peryferie w czasach dominacji mediów (szkic do badań) .......... 81 Sebastian Ciszewski Generacja Y – pokolenie wyzwolone od presji rynku czy w pułapce human resources management? .............................................................. 99 Maksymilian Chutorański Richard Rorty i pedagogiczne (u)życie tekstu ............................................................ 117 Część III W poszukiwaniu metody i dylematy jej realizacji Łukasz Skryplonek Wywiad ekspercki – nowa perspektywa metodologiczna w badaniach pedagogicznych ..................................................................................... 129

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i5 5

2011-08-29 13:02:55

Spis treści

Beata Zięba-Kołodziej O sposobach badania instytucji pedagogicznych – teoria ugruntowana .................................................................................................... 149 Aneta Makowska Etnografia w edukacji. Wybrane problemy prowadzenia badań terenowych w szkole ................................... 167 Karolina Starego Między strukturą a działaniem – psychoanalityczna koncepcja fantazmatu w jakościowych badaniach społecznych .................................................. 177 Część IV Relacja z drogi – komunikaty z badań Ewa Bochno Grupa studencka – jaka jest i po co? Komunikat z badań nad studentami V roku Uniwersytetu Adama Mickiewicza ......................... 197 Mateusz Marciniak O roli „ponieważ” w badaniach ankietowych. Na przykładzie badań studentów Uniwersytetu Adama Mickiewicza ....................... 207 Jarosław Jendza Uniwersytet jako przedmiot badań pedagogicznych .................................................. 225 Beata Kunat Motywy wyboru zawodu nauczyciela plastyki – w świetle badań autobiograficznych ........................................................................... 239 Część V Varia Mateusz Marciniak Narracja ze „środka” Szkoły... zamiast: Sprawozdania z XXIV Letniej Szkoły Młodych Pedagogów (Ustroń, 13–18 września 2010 r.) .............................................................................. 257 Fraszkolimerykoiada. Edycja VIII ............................................................................. 271 Z metodologii Sołtysa Scezui – kabaret ................................................................ 281 Anna Gajdzica (red.) Bibliografia metodologiczna, czyli gdzie szukać i co warto wiedzieć o badaniach jakościowych ........................................................... 295 Informacje o autorach ............................................................................................. 307

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i6 6

2011-08-29 13:02:55

CONTENTS Introduction .................................................................................................................

Part I The concept of author studies – the beginning of the voyage and mapping the methodological tour Alicja Tupieka-Buszmak A reﬂection in action in the context of own research over the speciﬁcity of interactive ways of musical education ...................................... 17 Celina Czech The use of Critical Discourse Analysis in the analysis of citizenship education curriculums – conception of research .................................. 31 Mirosława Nyczaj-Drąg Middle class parents and child’s education – a conception of self-research ............... 45 Izabela Szczepaniak-Wiecha Paths of the professional development of an employment counselors – biographical conditionings. Research framework ...................................................... 69 Part II Theoretical category – basic contents of the methodological store Bogusław Dziadzia The stigma of the province – periphery in the time of the domination of media (an introduction to research) ......................................... 81 Sebastian Ciszewski Generation Y – liberated from the pressure of the market or trapped in human resources management ....................................... 99 Maksymilian Chutorański Richard Rorty and the pedagogical use of a text ........................................................ 117 Part III In search for the method – dilemmas of choice and implementation problems Łukasz Skryplonek Expert interview – new methodological approach in pedagogical research ............... 129

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i7 7

2011-08-29 13:02:56

Contents

Beata Zięba-Kołodziej About research ways of pedagogical establishments – the grounded theory .................................................................................................. 149 Aneta Makowska Etnography in education. Selected problems with carrying out ﬁeld research at school ..................................... 167 Karolina Starego Between agency and structure – psychoanalitic notion of phantasmata in qualitative social research ............................................................. 177 Part IV A voyage report – research announcements Ewa Bochno Student’ group – what is it and what is it for? A rapport from a research on 5th-year students of the University of Adam Mickiewicz .................................... 197 Mateusz Marciniak The meaning of „because” in questionnaire survey. On the example of research of University of Adam Mickiewicz students ................................................................................... 207 Jarosław Jendza University as a subject of educational research ........................................................... 225 Beata Kunat The motives of choosing the occupation of ﬁne art teacher – in the light of autobiographical research .................................................................... 239 Part V Varia Mateusz Marciniak Narration from the middle of the School... Instead of the report of the 24th LSMP ..................................................................... 257 Contest of Epigrams and Limericks. The 8th edition ........................................... 271 From the methodology of Scezuja’s village leader – cabaret performance .............................................................................................. 281 Anna Gajdzica (red.) Methodological bibliography – where to search and what is worth knowing about qualitative studies ................................................ 295 Note about the authors ............................................................................................ 307

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i8 8

2011-08-29 13:02:56

WPROWADZENIE Introduction

W dniach 13–18.09.2010 odbyła się w Ustroniu i Cieszynie XXIV Letnia Szkoła Młodych Pedagogów. Patronat naukowy i organizacyjny sprawował Komitet Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk, jej Kierownikiem Naukowym, już po raz 18., była prof. zw. dr hab. Maria Dudzikowa. Gospodarzem Szkoły był Uniwersytet Śląski w Katowicach – Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Zebrane w tomie teksty są w dużej mierze zainspirowane tematyką, rozmowami i działaniami podejmowanymi w trakcie tego bardzo intensywnego naukowo tygodnia. Ideą Letnich Szkół jest wspieranie i stymulowanie rozwoju naukowego młodych pedagogów. To nietypowe spotkanie staje się okazją do uzupełniania i pogłębiania wiedzy, bogacenia warsztatu badawczego, a jednocześnie pozwala na prezentację osiągnięć naukowych i stwarza możliwość promowania najzdolniejszych. Co odróżnia Letnie Szkoły od typowych konferencji naukowych? Przede wszystkim możliwość powstania rzeczywistych więzi pomiędzy uczestnikami. Spotkanie sprzyja dyskusjom, konfrontacji poglądów, możliwości wypowiedzenia się i bycia wysłuchanym, a więc temu, czego najbardziej brakuje młodzieży akademickiej podczas typowych konferencji. Problematyka XXIV Letniej Szkoły Młodych Pedagogów skoncentrowana była wokół zagadnienia Orientacje jakościowe w badaniach pedagogicznych. Wybór tematu to efekt zainteresowań młodych badaczy metodologią o orientacji humanistycznej. Przez wiele lat obowiązujący/dominujący w Polsce paradygmat pozytywistyczny służył nie tylko opisowi i wyjaśnieniu wielu istotnych zjawisk wychowawczych, ale także ukonstytuowaniu sporej – niezagospodarowanej badawczo – przestrzeni wychowawczej. Zapewne jest to jeden z ważnych czynników warunkujących potrzebę poszukiwania i nieustannej reﬂeksji nad zróżnicowanymi procedurami badawczymi. W trakcie zorganizowanej Letniej Szkoły gościliśmy wybitne osobistości: ﬁlozofów, socjologów, psychologów oraz pedagogów, którzy wspierali nas w poszukiwaniu odpowiedzi na sformułowane niżej pytania:

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i9 9

2011-08-29 13:02:56

Wprowadzenie

Jakie są ograniczenia i możliwości stosowania jakościowych orientacji badawczych w naukach o wychowaniu? W jakim zakresie swoistość przedmiotu badań pedagogicznych wyznacza swoiste procedury badawcze? Jakie korzyści i jakie zagrożenia niosą ze sobą kompilacje procedur jakościowych i ilościowych w badaniach pedagogicznych? Prezentowanym wykładom i warsztatom prowadzonym przez Mistrzów towarzyszyła Giełda (P)różności, w trakcie której uczestnicy Szkoły mieli możliwość zaprezentowania referatów. Prace te w dużej mierze stały się podstawą do stworzenia niniejszego tomu. Gdy otrzymałam wszystkie teksty przygotowane przez poszczególnych autorów, zaczęłam zastanawiać się nad kluczem podziału tekstów, sposobem na stworzenie pewnej spójnej struktury. Prace zbiorowe zwykle są pewnego rodzaju zestawieniem tekstów o różnej formie, zróżnicowanym poziomie wywodu oraz rozbieżnej tematyce. Chociaż w prezentowanym tomie podejmowane zagadnienia oscylują wokół problematyki uwydatnionej w tytule, to jednak ich treści ukazują bogactwo sensów i znaczeń zaczerpniętych z wielu nurtów. To z kolei wymusza przyjęcie określonej kategorii porządkującej. Pomocna w tym zakresie stała się metafora podróży/drogi. Czyż bowiem praca nad koncepcją badań, dookreślanie celu, ustalanie procedur, stawianie hipotez, dobór metod nie są swego rodzaju planowaniem, przygotowywaniem, a następnie wyruszaniem w podróż? Im owa podróż w założeniach ma być dłuższa i przynieść więcej korzyści, tym więcej wysiłku staramy się włożyć i więcej czasu poświęcić na jej sprawne przygotowanie. Tak, by w drodze uniknąć niemiłych niespodzianek, nie zabrnąć w ślepy zaułek, który opóźni dotarcie do celu, a czasem może w ogóle uniemożliwić jej szczęśliwe zakończenie. Pakujemy bagaż, starannie dobierając rzeczy, choć i tak częstokroć okazuje się, że jego zawartość jest niewystarczająca lub źle dobrana. Im więcej wiemy o tym, co nas czeka, tym mniej popełniamy błędów. Tak też opracowując koncepcję badań – staramy się przygotować również pewien bagaż teoretyczny, swoiste zaplecze mające stanowić ten rekwizyt z pierwszego aktu, który w ostatnim przyczynia się do punktu kulminacyjnego sztuki1. Często jednak nawet przemyślana podróż obﬁtuje w niespodziewane sytuacje i tak jak wyjazd zmienia nas, pozwala nam dostrzec kwestie dotąd nam nieznane, tak również prowadzenie badań jakościowych stymuluje nas do bacznej obserwacji, dostrzegania pewnych niuansów, otwartości na to, co nowe. Czy również prowadzi, jak podróż w ujęciu profesora Jana Szczepańskiego2, do zmian 1

Profesor Tadeusz Lewowicki w ten sposób często prezentuje początkującym badaczom potrzebę świadomości wykorzystywania teorii i koncepcji badawczych. 2 Zob. esej Jana Szczepańskiego Podróż z tomu Sprawy ludzkie, Czytelnik, Warszawa 1984. Szukając inspiracji do pisania, często sięgam do swoich ulubionych tekstów/autorów, do których należy również ten, pochodzący z Ustronia, wybitny naukowiec. Warto wspomnieć, że profesor wielokrotnie opisywał w swoich tekstach walory ziemi cieszyńskiej i swoje związki z tym terenem, między innymi w książkach pt. Korzeniami wrosłem w ziemię, Urząd Miasta

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i10 10

2011-08-29 13:02:56

Wprowadzenie

w nas samych? To już z pewnością kwestia indywidualnej wrażliwości i podatności na zmiany. W efekcie uznania podróży za klucz porządkujący tom został podzielony na pięć części, z których cztery mieszczą w sobie poszczególne etapy związane z podróżą, a ostatnia jest swoistym albumem, zbiorem pamiątek i innych rzeczy (bez)cennych... Pierwsza z nich – Koncepcja badań własnych – czyli początek drogi i wyznaczanie mapy wędrówki metodologicznej – zawiera teksty czterech autorek. Alicja Tupieka-Buszmak poszukuje badawczych kluczy do kompetentnej i efektywnej edukacji muzycznej. Swoją uwagę skupia w związku z tym na nauczycielu – reﬂeksyjnym praktyku. Celina Czech przedstawia koncepcje badań własnych w analizie programów szkolnych z zakresu edukacji obywatelskiej przez zastosowanie Krytycznej Analizy Dyskursu: KAD. Obszerny tekst na temat rodziców z klasy średniej wobec edukacji dziecka opracowała Mirosława Nyczaj-Drąg. Autorka koncentruje swoje rozważania wokół tezy, [...] że we współczesnych polskich warunkach, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, biograﬁa edukacyjna dzieci uzależniona jest nie tyle od ich kompetencji intelektualnych i kulturowych, ile przede wszystkim od kapitału ekonomicznego, społecznego i kulturowego oraz habitusu klasowego rodziny (s. 45).

Ostatni zamieszczony w tej części tekst został przygotowany przez Izabelę Szczepaniak-Wiechę, która prezentując koncepcję badań własnych, zajmuje się ścieżkami rozwoju zawodowego doradców zawodowych w kontekście uwarunkowań biograﬁcznych. Druga część tomu zawiera teksty, w których autorzy skoncentrowali się nad pewną kategorią teoretyczną, wyznaczającą ich podejście do prowadzonych dociekań badawczych – tak jak drogowskaz wytycza drogę w podróży i nadaje jej określony kierunek. Bogusław Dziadzia w swoim artykule, który jest swoistym szkicem do badań – operuje kategorią stygmatu prowincji w kontekście specyﬁcznej sytuacji kulturowej obszarów peryferyjnych w dobie znaczącego oddziaływania kultury medialnej na procesy socjalizacji, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstów tożsamościowych. Z kolei Sebastian Ciszewski swoje zainteresowania koncentruje wokół generacji Y – dokonując jej charakterystyki, wskazując jej miejsce wśród innych generacji oraz sytuacji w Polsce, a także prezentując związki wychowania młodych pokoleń w kontekście wejścia ich przedstawicieli na rynek pracy. Interesujący tekst przygotował Maksymilian Chutorański, który w artykule Richard Rorty i pedagogiczne (u)życie tekstu stara się uzasadnić postawioną tezę:

w Ustroniu uraz Muzeum Hutnictwa i Kuźnictwa, Ustroń 2009 czy Dzienniki z lat 1935–1945, Na Gojach, Ustroń 2009.

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i11 11

2011-08-29 13:02:56

Wprowadzenie

[...] użycie tekstu w rozumieniu neopragmatycznym nie oznacza dowolności, a rezygnacja ze struktury tekstu i intencji autora jako instancji kontrolujących i kryteriów dla oceny interpretacji nie musi oznaczać zgody na każdą interpretację, co więcej, takie stanowisko może być atrakcyjne pedagogicznie (s. 117).

W przygotowanym tomie mamy kilku autorów, którzy już – konsekwentnie – wybrali drogę, to jest określoną metodę, i dzielą się z nami swoimi spostrzeżeniami. W trzeciej części – W poszukiwaniu metody i dylematy jej realizacji – zostały zamieszczone teksty czterech autorów. Reprezentujący Uniwersytet Szczeciński Łukasz Skryplonek skoncentrował się w swoim artykule na zagadnieniu wywiadu eksperckiego jako interesującej perspektywy metodologicznej, którą wykorzystuje w przygotowywanej dysertacji doktorskiej. Autor wskazuje na możliwość zastosowania metody wywiadu eksperckiego w badaniu efektywności resocjalizacji na podstawie doświadczeń wychowawców pracujących z młodzieżą niedostosowaną społecznie. Z kolei Beata Zięba-Kołodziej opracowała tekst, w którym skupia się na możliwości badania instytucji pedagogicznych, wykorzystując w tym celu teorię ugruntowaną. Aneta Makowska starała się w swoim tekście ukazać wybrane czynniki utrudniające prowadzenie badań etnograficznych na terenie placówek oświatowych, wskazać ich przyczyny, skutki oraz strategie radzenia sobie z nimi. Autorka przedstawia zarówno te problemy, które są charakterystyczne dla obserwacji etnograficznej w jej szerokim rozumieniu, jak i te wynikające ze specyfiki prowadzenia badań na terenie placówek oświatowych. Trzecią część zamyka tekst Karoliny Starego, która prezentuje możliwość zastosowania w badaniach jakościowych (takich jak KAD czy fenomenografii) psychoanalitycznej koncepcji fantazmatu, przyjmując ową kategorię jako odpowiadającą na potrzeby umieszczenia wyników badań fenomenograficznych w szerszej perspektywie społecznej. Kolejna, czwarta część, to już Relacja z drogi – komunikaty z badań. Znalazły się w niej cztery teksty – pierwszy z nich, napisany przez Ewę Bochno, dotyczy badań grupy studenckiej. Autorka stara się odnieść w nim do dwóch rodzajów pytań. Po pierwsze, podejmuje próbę wyłonienia z wypowiedzi badanych podstawowych kategorii dotyczących grupy studenckiej – by móc odpowiedzieć na pytanie: jak jest? Po drugie, podejmuje próbę scharakteryzowania specyfiki tej grupy, a więc odpowiedzieć na pytanie: co z tego wynika? Badania prowadzone były wśród studentów V roku na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. To samo środowisko badał kolejny autor – Mateusz Marciniak, który zajął się rozpatrzeniem bardzo interesującego aspektu pytań – specyfiki „ponieważ” w badaniach ankietowych. Z kolei Jarosław Jendza w swoim tekście prezentuje wyniki badań dotyczące uniwersytetu jako przedmiotu badań pedagogicznych. Autor objął badaniami osiemdziesiąt jeden tekstów, wśród których znalazły się publikacje zwarte oraz artykuły pochodzące z czasopism naukowych. Badania autobiograficzne stały się natomiast podstawą tekstu Beaty Kunat – autorka

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i12 12

2011-08-29 13:02:56

Wprowadzenie

przeprowadziła analizy, których celem było poznanie subiektywnych odczuć nauczycieli plastyki dotyczących ich motywów wyboru profesji nauczycielskiej. Przedmiotem swoich analiz uczyniła zawodowe biografie i przebieg życia zawodowego specyficznych nauczycieli plastyki, którzy są zarazem artystami, twórcami. Tom zamyka część zatytułowana Varia. Sama nazwa wskazuje, że jest to zbiór różności. Dla osób z zewnątrz – niedoświadczających LSMP – być może ten element wyda się czymś niezwykłym, nieprzystającym do typowej konwencji naukowej. Dla tych, którzy są jednak świadomi, że LSMP ma różne wymiary, ta część jest odzwierciedleniem „duszy” Szkoły; tego, że po godzinach debat naukowych realizujemy się w innych formach. Znajdujemy czas, by wspólnie usiąść, opracować/dopracować występ Kabaretu, napisać wiersz, limeryk, fraszkę oddającą charakter uczestników, atmosfery, która powstaje podczas spotkania. Mateusz Marciniak napisał na potrzeby Zeszytu Narrację ze środka Szkoły... zamiast: Sprawozdania z XXIV LSMP – dzięki temu również ci, którzy dotąd nie uczestniczyli we Wrześniowych Szkołach, mogą ją odrobinę poczuć, „posmakować”. Kolejnym elementem jest już VIII edycja zbioru Fraszkolimerykoiada, w którym zamieszczone są refleksje poetyckie. Ostatni wspólny wieczór zakończył się nietypowo – występem Kabaretu Behe – co? z przedstawieniem pt. Z metodologii sołtysa Scezuji. W błędzie jednak jest ten, który myśli, że miało to charakter wyłącznie ludyczny – teza Ignacego Krasickiego „I śmiech niekiedy może być nauką” jest tu jak najbardziej trafna. Dzięki Mateuszowi Marciniakowi każdy ma możliwość zobaczenia, ile istotnych komponentów ze świata metodologicznych zmagań zostało trafnie uchwyconych w pozornie lekkiej, kabaretowej formie. Na koniec jeszcze jeden element, który powstawał przed, w trakcie i jeszcze przez kilka miesięcy po zakończeniu XXIV LSMP: Bibliografia metodologiczna, czyli gdzie szukać i co warto wiedzieć o badaniach jakościowych to zbiór ponad 220 pozycji z literatury metodologicznej, będący efektem współpracy z profesorami-mistrzami, którzy zachęceni przez pomysłodawców, podchwycili ideę i polecili również publikacje, ich zdaniem, warte przeczytania na drodze metodologicznych poszukiwań. Anna Gajdzica

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i13 13

2011-08-29 13:02:56

Wprowadzenie

Podziękowania

Serdecznie dziękujemy Pani Profesor Marii Dudzikowej za ogromne zaangażowanie, inspirowanie, poświęcany czas, okazywaną życzliwość i niezmierzoną cierpliwość dla Młodych... Dziękujemy wszystkim Profesorom, którzy przybyli do Ustronia i Cieszyna z najdalszych zakątków Polski: Paniom Profesor – Teresie Bauman, Marii Czerepaniak-Walczak, Kai Kazimierskiej, Dorocie Klus-Stańskiej, Katarzynie Olbrycht, Halinie Rusek, Alinie Szczurek-Borucie, Urszuli Szuścik, Elżbiecie Tarkowskiej, Danucie Urbaniak-Zając, oraz Panom Profesorom: Zenonowi Gajdzicy, Adamowi Groblerowi, Krzysztofowi Koneckiemu, Leszkowi Korporowiczowi, Dariuszowi Kubinowskiemu, Tadeuszowi Lewowickiemu i Mieczysławowi Malewskiemu. Dziękujemy zarówno za wkład merytoryczny, jak i za współtworzenie niepowtarzalnej atmosfery, sprzyjającej rozwojowi naukowemu i powstawaniu więzi w środowisku naukowym.

Gajdzica_Orientacje jakosciowe.i14 14

2011-08-29 13:02:56