Podręcznik do kierowania edukacją muzyczną małego dziecka według teorii uczenia się muzyki Edwina E. Gordona
pod redakcją
Jolanty Gawryłkiewicz i Miłosza Gawryłkiewicza
Kraków 2010
© Copyright by Fundacja Kreatywnej Edukacji ul. Kordeckiego 16/1, 85-225 Bydgoszcz tel +48 523 458 176, +48 602 466 347 www.fundacjakreatywnejedukacji.org © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek
Korekta: Aleksandra Bylica
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Na okładce: Ana Paula Almeida fot.: Magdalena Wojciechowska
Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART
Autorzy zdjęć: Dominika Jakubowska, Agata Faszcza, Anna Marszałek, Magdalena Wojciechowska lub archiwum FKE
Publikacja sfinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk lub kopiowanie całości lub fragmentu książki – z wyjątkiem cytatów – możliwe jest tylko na podstawie pisemnej zgody Wydawcy
ISBN 978-83-7587-471-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010
Spis treści
Wstęp ....................................................................................................................................................
9
Jolanta Gawryłkiewicz, Miłosz Gawryłkiewicz Dlaczego warto się uczyć muzyki już od okresu prenatalnego? ......................................................... 11 Emilia Kubik Dowodem życia człowieka jest ruch .................................................................................................. 13 Jolanta Gawryłkiewicz, Miłosz Gawryłkiewicz Teoria uczenia się muzyki E.E. Gordona – o audiacji wstępnej ...................................................... 17 Jolanta Gawryłkiewicz Co jest potrzebne do prowadzenia zajęć umuzykalniających dla małych dzieci ................................ 31 Jolanta Gawryłkiewicz Przykładowe zajęcia umuzykalniające ............................................................................................... 33 Śpiewanki, rytmiczanki, motywy tonalne i rytmiczne oraz ćwiczenia ............................................... Śpiewanki ......................................................................................................................................... Rozpoczynajka ................................................................................................................................ Kaczka pstra .................................................................................................................................... Mam chusteczkę haftowaną .............................................................................................................. Spokojna .......................................................................................................................................... Był sobie król .................................................................................................................................... Nie lij, dyscu, nie lij ......................................................................................................................... Piłka ............................................................................................................................................... Dmuchawiec .................................................................................................................................... Pożegnajka ...................................................................................................................................... Kołyska ............................................................................................................................................ Kołysanka ......................................................................................................................................... Pani Wiolonczela ............................................................................................................................. Śpiąca Królewna .............................................................................................................................. Przejażdżka .................................................................................................................................... Irlandzka ........................................................................................................................................ Wielbłąd .......................................................................................................................................... Rytmiczna ....................................................................................................................................... Fale ................................................................................................................................................
35 35 36 37 40 42 44 46 48 50 53 54 55 56 57 59 60 61 62 63
6
Spis treści
Na Pisanej Hali ............................................................................................................................... Spacer w chmurach ........................................................................................................................... Tupnij ............................................................................................................................................. Uśmiechnięte buzie ........................................................................................................................... Fregata ........................................................................................................................................... Robin Hood ..................................................................................................................................... Bal ................................................................................................................................................... Jak na trąbce .................................................................................................................................... Zmienna .........................................................................................................................................
64 65 66 67 68 69 70 71 72
Rytmiczanki ...................................................................................................................................... Begina ............................................................................................................................................. Halo, halo, słyszysz mnie? ................................................................................................................ Ciii... .............................................................................................................................................. Pociąg ............................................................................................................................................. Walczyk .......................................................................................................................................... Abrakadabra .................................................................................................................................... Um cia cia ....................................................................................................................................... Samolot ........................................................................................................................................... Młynek do kawy .............................................................................................................................. Lustro ............................................................................................................................................. Dumbadi .........................................................................................................................................
73 74 76 78 80 82 84 86 88 89 90 91
Miłosz Gawryłkiewicz Materiał do samodoskonalenia – improwizacja melodyczna ............................................................. 93 Bibliografia ............................................................................................................................................ 99 Notki o autorach ................................................................................................................................... 101
Spis treści
7
Do podręcznika jest dołączona płyta CD zawierająca nagrania utworów (śpiewanki, rytmiczanki) oraz motywów tonalnych i rytmicznych, jak również prezentację ćwiczeń do rozdziału Materiał do samodoskonalenia – improwizacja melodyczna. Spis utworów: Ścieżka Tytuł CD ŚPIEWANKI Rozpoczynajka , Kaczka pstra , Mam chusteczkę haftowaną , Spokojna , Był sobie król , Nie lij, dyscu, nie lij , Piłka , Dmuchawiec Pożegnajka Kołyska Kołysanka Pani Wiolonczela Śpiąca Królewna Przejażdżka Irlandzka Wielbłąd
Autor
Skala
metrum
Mirosława Gawryłkiewicz Melodia ludowa Melodia popularna Jolanta Gawryłkiewicz Melodia popularna Melodia ludowa Zofia Wolniakowska-Majewska Zofia Wolniakowska-Majewska Mirosława Gawryłkiewicz Dorota Dzięcioł Jolanta Gawryłkiewicz Mirosława Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz
dur dur dur dur moll harmoniczny moll harmoniczny moll harmoniczny moll harmoniczny eolska eolska eolska dorycka dorycka dorycka dorycka frygiska
/ / / / / / / / / / / / / / / /
Rytmiczna
Jolanta Gawryłkiewicz
frygijska
/
Fale Na Pisanej Hali Spacer w chmurach Tupnij Uśmiechięte buzie Fregata Robin Hood Bal Jak na trąbce Zmienna
Jolanta Gawryłkiewicz Mirosława Gawryłkiewicz Zofia Wolniakowska-Majewska Jolanta Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz, Miłosz Gawryłkiewicz
frygijska lidyjska lidyjska lidyjska miksolidyjska miksolidyjska miksolidyjska lokrycka lokrycka lokrycka
Miłosz Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz
brak brak brak
/ / /
RYTMICZANKI , Begina , Halo, halo, słyszysz mnie? , Ciii...
/ / / / / / / / / / i /
, , ,
Pociąg Walczyk Abrakadabra
Dorota Dzięcioł Jolanta Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz
brak brak brak
/ / /
,
Um cia cia
Jolanta Gawryłkiewicz
brak
/
Samolot Młynek do kawy Lustro
Jolanta Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz Jolanta Gawryłkiewicz
brak brak brak
/ / /
Dumbadi Jolanta Gawryłkiewicz Ścieżki materiału do improwizacji
brak
/
-
Numer strony
Wstęp
Niniejszy podręcznik proponujemy wszystkim zainteresowanym kierowaniem rozwojem muzycznym dzieci, tj. rodzicom, opiekunom, nauczycielom, muzykom. Książka jest zapisem naszych doświadczeń i przemyśleń związanych z wdrożeniem teorii uczenia się muzyki E.E. Gordona na polskim gruncie. Pierwsza wizyta w Polsce autora tej teorii odbyła się w związku z I Autorskim Seminarium Gordonowskim w Radziejowicach w 1991 roku, zorganizowanym przez Instytut Pedagogiki Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie. Inicjatywę w promowaniu myśli gordonowskiej przejęły kolejno: Polskie Towarzystwo Edwina E. Gordona (od 1996 roku) oraz od 2006 roku Fundacja Kreatywnej Edukacji. W 2010 roku odbyło się ósme z kolei seminarium, ale już drugie bez udziału profesora E.E. Gordona ze względu na stan jego zdrowia. Kontynuatorami dzieła i naszymi gośćmi byli: H. Rodrigues wraz z grupą Companhia de Musica Teatral (Portugalia), A. Apostolii z Associazione Italiana Gordon per l’Apprendimento Musicale (Włochy) oraz R. Grunow z Eastman School of Music (USA). Co roku organizujemy kursy oraz seminaria gordonowskie, na które serdecznie zapraszamy. Podręcznik dla kierujących edukacją muzyczną małego dziecka niech będzie dla Czytelników zachętą do dalszego zgłębiania teorii uczenia się muzyki E.E. Gordona. Koncentrujemy się na audiacji wstępnej, kluczowej dla dalszej edukacji. Książka zawiera materiał muzyczny do osłuchania, wykorzystania podczas zajęć umuzykalniających, jak również do samokształcenia własnych umiejętności z zakresu improwizacji melodycznej. Poniżej hasłowo przedstawiono zagadnienia, o których warto pamiętać podczas czytania tego podręcznika. 1. Wiek muzyczny. Należy mieć świadomość różnego tempa rozwoju muzycznego uczniów. Ramy czasowe (wskazany wiek) mają zastosowanie, gdy rozpoczyna się edukację muzyczną dziecka na etapie akulturacji, w wieku do 2 lat. Podane ramy czasowe oraz propozycje realizacji zajęć na etapie akulturacji, imitacji i asymilacji są jedynie schematem. Nauczyciel powinien być świadomy, że tempo rozwoju dzieci może być różne i weryfikować swoje działania względem poszczególnych uczniów. Indywidualizacja jest kluczem do sukcesu edukacyjnego. Na przykład w grupie trzylatków, w której dzieci teoretycznie powinny się znajdować na tym samym etapie imitacji (pod warunkiem rozpoczęcia w tym samym wieku edukacji muzycznej), na pewno wystąpią rozbieżności. Piotruś świetnie pracuje ciałem, powtarza motywy rytmiczne, ale ma problemy z realizacją śpiewanek. Marysia na razie obserwuje, praktycznie nie włączając się do zabawy. Tosia powtarza motywy tonalne i improwizuje melodie. Obserwujemy, że tak naprawdę każde dziecko znajduje się na nieco innym etapie czy poziomie audiacji. Warto również podkreślić, że rozwój tonalny raczej nigdy nie następuje równolegle z rytmicznym. 2. Ten podręcznik to początek Waszej drogi. Podstawową umiejętnością nauczyciela wykorzystywaną przez niego na zajęciach powinna być improwizacja. Odbierając – początkowo – dźwięki generowane przez dzieci czy – później – frazy, motywy śpiewane przez uczniów, nauczyciel powinien je przetwarzać i wpasowywać w większe całości muzyczne, improwizowane przez siebie. Tylko dzięki temu młody, chłonny umysł nabierze pewności co do swoich umiejętności. Jedynie pod tym warunkiem jest możliwe, tak ważne we wczesnym rozwoju, przekonanie dziecka, że: „przecież i ja mam coś ważnego,
Wstęp
10 3.
4.
5.
6.
7.
8.
wartościowego do pokazania”. Książka – zawarty w niej materiał muzyczny oraz opis działań ruchowo-przestrzennych – stanowi przykład, nie zaś wzór i kompletny plan działań z dzieckiem. Rozwój umiejętności. Do rozwoju naszych umiejętności, również improwizacyjnych, stworzyliśmy specjalny dodatek. Zawiera on opis skal z charakterystycznymi dla nich akordami. Materiał ten, zarejestrowany także na płycie CD, służy ośpiewaniu skal, nabieraniu biegłości w improwizowaniu w tychże skalach. Ta sama tonacja, to samo metrum, to samo tempo. Jeśli posługujemy się gotowymi śpiewankami i rytmiczankami (a nie improwizowanymi), powinniśmy pamiętać, że w okresie akulturacji należy śpiewać zawsze w tych samych tonacjach, metrum czy tempie – podobnie w rytmiczankach (metrum, tempo). Każda zmiana na którejkolwiek z płaszczyzn działa niekorzystnie na rozwijające się u dzieci uzdolnienia muzyczne. Dopiero w wieku około 3 lat dzieci są w stanie rozpoznać ten sam utwór pomimo transpozycji lub zmian rytmicznych1. Dobrze jest myśleć o teorii uczenia się muzyki E.E. Gordona w kategoriach kolejności uczenia się. Nasze działania są wynikiem rozumienia tej teorii oraz podążania według etapów rozwoju dziecka. Jest to jedyne takie podejście do uczenia się muzyki, wynikające z dokładnej analizy etapów doskonalenia się dzieci, a przy audiacji właściwej – osób z ustabilizowanymi zdolnościami muzycznymi. E.E. Gordon mówi o rozwijaniu się zdolności muzycznych w wyniku oddziaływania środowiska rodzinnego, naszych wysiłków oraz potencjału wrodzonych zdolności do około 9. roku życia. Wynika z tego, że nasza rola jako kierujących edukacją muzyczną jest nie do przecenienia i ma swoje skutki w całym życiu. Ruch. W podejściu E.E. Gordona muzyka nie może istnieć bez ruchu ciała. Aby osoba zrozumiała muzykę, umiejscowiła ją w czasie, konieczne jest uruchomienie własnego ciała. Prowadzący pełnią funkcję modulującą: proponują ruch, zazwyczaj płynny, angażujący biodra i górną partię ciała. Rodzice, a w dalszej kolejności dzieci, odbierają ten sposób poruszania się i naśladują go, często modyfikując go wedle własnych potrzeb. Oprócz ruchu istotna jest ekspresja ciała oraz głosu, jak również mimika. Nie możemy dopuścić do tego, by nasze ciało nic nie znaczyło, a to, co robimy, było odbierane jako nudne. Śpiewanie i rytmizowanie bez słów. W muzyce, podobnie jak w życiu, nie da się nauczyć dwóch rzeczy na raz. Oszczędzamy dzieciom konieczności używania słów, aby nauczyć je śpiewać czysto. Ważne jest podkreślenie, że kluczowa jest tu sprawa skali głosu w śpiewie, która na początku ich muzycznej drogi kształtuje się w obrębie kwinty d1–a1. Jeśli będą potrafiły śpiewać, a nie wypowiadać tekst – osiągniemy ogromny sukces! W audiacji wstępnej, również ze względu na możliwości wynikające z zakresu skali głosu małego ucznia, w przedstawionych śpiewankach unikamy dźwięków powyżej d2 i poniżej c1. W książce pojawią się terminy muzyczne, których nie znajdzie się w Zasadach muzyki F. Wesołowskiego, zostały one zaczerpnięte z polskich tłumaczeń książek E.E. Gordona. Nie jest to może wystarczający powód, ale ze względu na posługiwanie się tymi terminami w środowisku propagatorów teorii uczenia się muzyki E.E. Gordona na całymi świecie zdecydowano się w tym podręczniku na taki krok.
Pamiętajmy, że przede wszystkim chodzi o satysfakcję z własnej pracy: nie oszczędzajmy się, a dzieci, widząc to, będą chętnie uczestniczyć w naszych zajęciach i świetnie się bawić (my również!).
1
E.E. Gordon, Umuzykalnianie niemowląt i małych dzieci. Teoria i wskazówki praktyczne, tłum. E. Kuchtowa, A. Zielińska, Wydawnictwo „Zamiast Korepetycji”, Kraków 1997.
Jolanta Gawryłkiewicz Miłosz Gawryłkiewicz
Dlaczego warto się uczyć muzyki już od okresu prenatalnego?
Profesor E.E. Gordon, twórca teorii uczenia się muzyki, mówi, że ci, którzy dużo wiedzą o rozwoju dziecka, żartują czasami, że chcieliby umrzeć jako małe dzieci, ale najpóźniej jak tylko byłoby to możliwe. Zdają sobie bowiem sprawę, że możliwości uczenia się nigdy nie będą większe niż w chwili narodzin. W niektórych kulturach uznaje się, że dziecko w chwili narodzin ma już 10 miesięcy, czyli tak naprawdę jego rozwój dokonuje się jeszcze w łonie matki. Profesor E.E. Gordon, propagator uczenia muzyki niemowląt i małych dzieci, twierdzi, że najważniejszym okresem dla uczenia się jest czas od pierwszych chwil po urodzeniu (a może jeszcze przed tym) do ukończenia trzeciego roku życia. Tutaj największe pole do popisu mają rodzice. Zadaniem nauczyciela jest w tym okresie nie tylko stymulacja małego ucznia w czasie zajęć, lecz także wyposażenie rodzica w podstawowe umiejętności wykorzystywane w pracy (zabawie) z dzieckiem w domu. Osoby związane z ruchem gordonowskim, nie tylko w Polsce, to w głównej mierze rodzice, którzy zainteresowali się edukacją muzyczną właśnie ze względu na urodzenie się dziecka. Od tego bowiem momentu nic nie jest takie, jak przedtem. Życie człowieka jest podporządkowane potomstwu, a rodzice robią wszystko, by dać dzieciom to, co najlepsze. Stało się już tradycją, że podczas kursów gordonowskich czy seminariów kilka pań jest w ciąży, i bardzo nas to cieszy, bo dzieci są największą i najskuteczniejszą motywacją. We wczesnym okresie życia (płodowego) stymulacja sensoryczna z otoczenia jest niezbędna do istnienia pewnych struktur nerwowych, które w przeciwnym wypadku uległyby degeneracji. Stymulacja jest również konieczna, aby nastąpiło uczenie się niezbędne dla normalnego zachowania się człowieka dorosłego1.
Jeśli przyjrzymy się możliwościom oddziaływania na nasze nienarodzone dziecko, to przede wszystkim skupimy się na sferze dźwiękowej. Oczywiście na rozwój potomstwa może mieć wpływ wiele czynników: sposób życia i odżywiania się kobiety, jej aktywność, nałogi. Ale to, co możemy dać ponad fizjologiczne zaspokajanie potrzeb, koncentruje się w tym okresie właśnie na budowaniu relacji, głównie za pomocą dźwięków. W łonie matki dziecko jest otoczone dźwięcznym wszechświatem endogennych (bicie serca, przepływ krwi, odgłosy powietrza, trzewi) i egzogennych dźwięków (przefiltrowanych przez ciało matki). Nie do przecenienia jest tu przede wszystkim głos rodziców dziecka, ich śpiew, 1
D.O. Hebb, Podręcznik psychologii, tłum. J. Pałczyński, J. Siuta, PWN, Warszawa 1973, s. 203.
Notki o autorach
Dorota Dzięcioł – skarbnik Fundacji Kreatywnej Edukacji. Prowadzi zajęcia umuzykalniające oraz koncerty dla rodzin z dziećmi. Wokalistka, flecistka, adeptka tańca flamenco, plastyk. Absolwentka Wydziału Artystycznego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie oraz Collegium Civitas i Instytutu Sztuki PAN. Przez kilka lat związana z projektem autorskim „Mamy Dobry Koniec”. Prezentowała swoją twórczość z nurtu piosenki poetyckiej, zdobywając liczne nagrody na ogólnopolskich festiwalach muzycznych. Reprezentowała kraj, grając recitale na międzynarodowej imprezie Hanza-Sail w Rostocku. Od lat zakochana we flamenco. Szkoliła się pod okiem Alicji Moreny oraz u takich tancerzy światowych scen, jak: Ana Azules, Vicky Barea, Teo Barea, Matilde Coral, Mercedes Ruiz, Belen Cabanes, Merche Esmeralda, Javier Latorre. Współpracuje z sopockim zespołem Aire Flamenco. Jolanta Gawryłkiewicz – prezes Fundacji Kreatywnej Edukacji. Z zawodu muzyk, ekonomista i politolog. Prywatnie od ponad czterech lat mama Antosi – bez której raczej nie byłoby fundacji. Najwięcej w swojej zawodowej historii zawdzięcza Szkole Trenerów Organizacji Pozarządowych oraz seminariom gordonowskim. Prowadzi zajęcia umuzykalniające, językowe, koncerty, szkolenia dla nauczycieli oraz prelekcje w szkołach rodzenia, współpracuje z instytucjami kultury i edukacji w całej Polsce. Inicjatorka projektów społecznych, m.in. „Rodzic Działa”. Autorka publikacji z zakresu edukacji nieformalnej, polityki edukacji, edukacji muzycznej. Członkini organizacji: Polskie Towarzystwo Edwina E. Gordona, Stowarzyszenie Trenerów Organizacji Pozarządowych, Polskie Stowarzyszenie Montessori. Miłosz Gawryłkiewicz – absolwent Wydziału Jazzu i Muzyki Rozrywkowej Akademii Muzycznej w Katowicach, muzyk jazzowy, muzyk sesyjny, nauczyciel akademicki na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy – przedmioty związane z teorią uczenia się muzyki E.E. Gordona. Uczestniczył w autorskich seminariach gordonowskich, również w charakterze współprowadzącego. W Fundacji Kreatywnej Edukacji prowadzi zajęcia umuzykalniające, koncerty, prelekcje w szkołach rodzenia, warsztaty na seminariach oraz kursach gordonowskich. Producent i współwykonawca nagrań Polskiego Towarzystwa Edwina E. Gordona oraz Fundacji Kreatywnej Edukacji. Prywatnie tata Antosi. Mirosława Gawryłkiewicz – prezes Polskiego Towarzystwa E.E. Gordona, wykładowca Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Absolwentka Akademii Muzycznej w Poznaniu, studiów podyplomowych Metodyka Wychowania Muzycznego na Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie. Prowadzi zajęcia umuzykalniające, warsztaty dla nauczycieli, organizuje koncerty. Autorka wielu publikacji m.in.: • Nutka Milutka o literach opowiada, część I, II, III, IV, Wydawnictwo Pamela Records, Wydawnictwo KRESKA, Bydgoszcz 1998, 1999, 2000, 2003. • Babcia Klawiatura – kolorowanka z płytą CD, • Spotkało się słowo z nutą, Wydawnictwo KRESKA, Bydgoszcz 2005, • Podstawa programowa nauczania muzyki według Teorii uczenia się muzyki Edwina E. Gordona, E.A. Zwolińska, M.M. Gawryłkiewicz, Wydawnictwo KRESKA, Bydgoszcz 2007.
102
Podręcznik do kierowania edukacją muzyczną małego dziecka...
Emila Kubik – mama prawie trzyletniego Kacpra, któremu poświęca większość swojej energii. Jest animatorką kultury, kulturoznawczynią, a także założycielką i tancerką Teatru Tańca Rozruch oraz prezesem Fundacji Kultury Rozruch. Zdobyła tytuł instruktora „Improwizacji Ruchu i Symboliki Ciała” Instytutu Dynamiki Tańca i Ruchu w Essen. Od 2008 roku prowadzi zajęcia „Praca z ciałem według R. Labana” w ramach kursu „Improwizuję, czyli audiuję” organizowanego przez FKE oraz PTEEG. Zofia Wolniakowska-Majewska – założycielka i pomysłodawczyni Centrum Twórczej Edukacji, sekretarz Polskiego Towarzystwa E.E. Gordona. Absolwentka Szkoły Muzycznej w Gdańsku, muzykologii na Uniwersytecie Warszawskim, inżynier towaroznawstwa, licencjat z pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej. W 2009 roku ukończyła I kurs gordonowski, jest uczestniczką Europejskiego i Międzynarodowego Seminarium Gordonowskiego. Mama dwóch córek – Marysi i Lidki, dzięki którym odkryła swój talent pedagogiczny. Prowadzi zajęcia „Przedszkolak” (do czerwca 2009) oraz zajęcia muzyczne „Geniuszek”.