Gesty zamiast słów by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Gesty zamiast słów

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

Anetce – mojej żonie, za dar miłości i przyjaźni

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

Wiesław Sikorski

Gesty zamiast słów Psychologia i trening komunikacji niewerbalnej

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków2005 2012 Kraków

Recenzent: prof. dr hab. Marian Molenda Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Korekta: Małgorzata Miller Danuta Porębska Projekt okładki: Ewa Tatiana Beniak

ISBN 978-83-7850-154-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie III, Kraków 2012

Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................ 9

Część pierwsza Struktura treningu komunikacji niewerbalnej Rozdział pierwszy Test znajomości mowy ciała ...................................................................... 17

Część druga Trening oparty na dostarczaniu informacji Rozdział drugi Ekspresja mimiczna – od brody do czoła ................................................... 2.1. „Witalna” broda ............................................................................ 2.2. „Emocjonalny” nos i usta .............................................................. 2.3. „Myślące” czoło ............................................................................

47 49 50 61

Rozdział trzeci „W cztery oczy”, czyli o kontakcie wzrokowym ........................................ 3.1. „Strzeż źrenicy w oku” .................................................................. 3.2. „Miej oczy szeroko otwarte” ......................................................... 3.3. „Spędzaj sen z powiek” ................................................................. 3.4. „Patrz prosto w oczy” ................................................................... 3.5. „Oczy powiedzą ci prawdę” ..........................................................

69 69 73 76 78 88

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

Część trzecia Trening umiejętności praktycznych Rozdział czwarty „Czytanie z rąk”, czyli o gestykulacji ......................................................... 97 4.1. Od gestu prośby do gestu groźby ................................................... 99 4.2. Gesty ramion i rąk ...................................................................... 101 4.3. Gesty tworzone kciukami ............................................................ 107 4.4. „Do dziurawej kieszeni diabeł dziurą włazi” ................................ 112 4.5. Chwytanie własnej ręki ............................................................... 113 4.6. „Dwie ręce mogą więcej niż jedna” ............................................. 116 4.7. Uścisk dłoni jest naszą wizytówką ................................................ 123 4.8. Dotykanie samego siebie ............................................................. 140 Rozdział piąty „Cokolwiek robisz, zawsze coś komunikujesz”, czyli o pozycjach ciała .... 5.1. „Zachowaj ruchy młodzieńca” ..................................................... 5.2. „Stój mocno na ziemi” ................................................................ 5.3. „Pokaż mi, jak siedzisz, a powiem ci, kim jesteś” .........................

159 160 171 182

Część czwarta Trening informacyjno-praktyczny Rozdział szósty Kontakty wokół „bańki”, czyli o strefach i terytoriach ............................ 6.1. „Nie podchodź do mnie za blisko” .............................................. 6.2. „W zasięgu twojej ręki” ............................................................... 6.3. „Ani za daleko, ani za blisko” ...................................................... 6.3.1. „Gry w duetach i tercetach” .............................................. 6.3.2. „Tron dla króla, taboret dla chłopa” ................................. 6.3.3. „Potyczki przy okrągłych, kwadratowych i prostokątnych stołach” .................................................... 6.3.4. „Jaki szef, takie biurko” .................................................... 6.3.5. „Wiem, kim jesteś, bo widzę, gdzie siedzisz” ..................... 6.4. Do granicy widzenia i słyszenia ...................................................

244 261 264 268

Rozdział siódmy Ubiór, cechy fizyczne i przedmioty osobistego użytku ............................. 7.1. Garnitur zamiast flanelowej koszuli ............................................. 7.2. Piękny znaczy uczciwy i szlachetny .............................................. 7.3. „Za mundurem panny sznurem” .................................................

287 288 302 307

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

211 211 227 237 238 243

7.4. Gustowny ubiór to większe zaufanie ........................................... 312 7.5. Czy „okularnicy” są inteligentniejsi? ............................................ 321 7.6. „Strój zmienia maniery” .............................................................. 323 Rozdział ósmy „Ach, ten głos”, czyli o komunikatach paralingwistycznych ..................... 8.1. „Mów w rytmie serca” ................................................................ 8.1.1. Zmieniaj tempo mówienia ................................................. 8.1.2. Głos dźwięczny znaczy przyjemny ..................................... 8.1.3. Nie za głośno, nie za cicho ................................................ 8.1.4. Używaj prostych słów ........................................................ 8.1.5. Niezrozumiały bełkot ........................................................ 8.1.6. „Nie mów dużo, ale powiedz wiele” .................................. 8.1.7. Ostrożnie z „łącznikami” ................................................... 8.1.8. Akcentuj wybrane słowa .................................................... 8.2. „Nie każdy uśmiech jest szczery” ................................................. 8.2.1. „Śmiech to zdrowie” ......................................................... 8.2.2. Śmiech śmiechowi nierówny ............................................. 8.2.3. „Częsty śmiech demaskuje głupca” ....................................

325 325 327 333 334 337 338 341 344 346 347 350 353 357

Zakończenie ............................................................................................ 361 Literatura ................................................................................................ 367

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

Wprowadzenie

Nie ufaj słowom, bo możesz dojść do błędnych wniosków: lecz zawsze możesz zaufać ukrytemu obliczu człowieka, gdyż w nim nie ma fałszu i z konieczności być nie może. George Borrow

Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że większość z nas nie przywiązuje większej wagi do mowy ciała, czy wręcz ją ignoruje. Codzienne kontakty z innymi ludźmi aż nadto przekonują, że zdajemy się polegać na przekazach słownych, z jednoczesnym pomijaniem znaczenia zachowań niewerbalnych. Tymczasem obecny stan wiedzy o szeroko rozumianym języku ciała wyraźnie dowodzi, że dla efektywnego porozumiewania się z innymi osobami sprawność operowania mową ciała może być ważniejsza i korzystniejsza niż biegłość wypowiedzi werbalnej. Okazuje się bowiem, że aż 93 procent znaczeń zawartych w każdej interakcji interpersonalnej wynika z komunikatów niewerbalnych, a tylko 7 procent jest zawarte w słowach. Takie proporcje źródeł informacji podaje A. Mehrabian (1981), znany amerykański antropolog. I jeśli nawet uznamy, że owe szacunki są mniej lub bardziej przesadzone, to chyba nie aż w takim stopniu, by ocenić je jako całkowicie niedorzeczne. Tym bardziej że również inni znawcy przedmiotu, zdecydowanie ostrożniejsi w swoich szacunkach, podkreślają większą ekspresywność przekazów bezsłownych niż werbalnych. Na przykład R. Birdwhistell (1977) szacuje, że około 60–65 procent znaczeń w każdym wzajemnym komunikowaniu się jest przekazywane przy użyciu sygnałów ciała. Podobne proporcje podają J. C. McCroskey, C. E. Larson i M. L. Knapp, którzy twierdzą, że w klasycznym dialogu pomiędzy dwoma rozmówcami 9

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

wypowiedź słowna niesie mniej niż 35 procent społecznych znaczeń, a przekazy niewerbalne – ponad 65 procent. Z kolei J. Philipott utrzymuje, że blisko 31 procent znaczeń jest przypisywane kanałowi werbalnemu, a pozostałe są zawarte w przekazach bezsłownych bądź w ich połączeniach z werbalnymi (Głodowski, 1999). Niezależnie od tego, czy zgodzimy się z tym, co sugeruje Mehrabian, Birdwhistell bądź Philipott, jedno wydaje się bezsporne – mowa ciała ma większy udział w codziennych interakcjach, niż się sądzi potocznie. Nie ulega wątpliwości, że ogrom informacji podczas komunikowania się jest przekazywany niewerbalnie, to znaczy przy użyciu mniej lub bardziej czytelnych symboli bezsłownych. Mimo że większość z nas zazwyczaj nie posługuje się świadomie tego rodzaju sygnałami, to i tak mowa ciała pełni doniosłą rolę w procesie porozumiewania się z innymi ludźmi. Wyniki wielu badań dowodzą, że umiejętności tworzenia i odczytywania komunikatów pozawerbalnych mogą wydatnie wzbogacać i wspomagać treści wyrażane słownie, a niekiedy skutecznie je zastępować. Eksperymentalnie ustalono, że interpretując całościowy, mieszany – słowny i niewerbalny – przekaz, wykazujemy większe zaufanie do bezsłownych niż do werbalnych sygnałów. Reguła ta została potwierdzona w różnych sytuacjach i relacjach, na przykład podczas oceny pierwszego wrażenia, sesji terapeutycznej, oceny przywództwa czy w czasie wywiadu związanego z zatrudnieniem nowego pracownika. W ślad za stwierdzeniami o „prymacie sygnałów wizualnych” pojawiają się sugestie o wielofunkcyjności komunikacyjnej mowy ciała. Najczęściej wskazuje się na takie jej walory, jak: dokładniejsze i trafniejsze wyrażanie uczuć i emocji niż poprzez werbalne środki; przekazywanie znaczeń i intencji względnie wolnych od zafałszowania, zniekształcenia i kłamstwa; dostarczanie dodatkowych sygnałów służących precyzowaniu bądź wyjaśnianiu znaczenia i intencji komunikowanych treści; skuteczniejsze przekazywanie znaczeń niż za pomocą sygnałów słownych; możliwości tworzenia nowych wyrażeń, wykraczających poza zestaw istniejących już niewerbalnych zachowań; duża sugestywność, możliwość wpływania na czyjeś myśli i przekonania (Knapp, Hall, 2000). Uzupełnieniem tego zbioru podstawowych funkcji zachowań niewerbalnych mogą być klasyfikacje opracowane przez wybitnych znawców tej problematyki. J. K. Burgoon (1985) podaje sześć takich funkcji: komunikowania emocji, kształtowania i kierowania wrażeniami, strukturyzowania interakcji, symbolicznego przedstawiania, społecznego wpływania oraz metakomunikacji. Z kolei M. L. Knapp (1980) przypisuje sygnałom ciała zdolności do: powtarzania tego, co zostało ujęte słowami, zastępowania 10

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

przekazów werbalnych, regulacji konwersacji, akcentowania tekstu mówionego oraz maskowania. Natomiast P. Ekman i W. V. Friesen (1975) wyodrębniają pięć takich funkcji, będących jednocześnie kategoriami zachowań niewerbalnych: emblematory (sygnały ciała, które w pełni i bezpośrednio zastępują wypowiadane słowa), ilustratory (gesty bezpośrednio towarzyszące lub połączone z przekazami werbalnymi i dosłownie je ilustrujące), regulatory (elementy niewerbalne pomagające synchronizować interakcyjny charakter i przebieg konwersacji), adaptatory (zwane też manipulatorami, służące poprawianiu samopoczucia i redukcji dyskomfortu) oraz afektatory. M. Argyle (1999) wyróżnia zaś takie funkcje, jak: komunikowanie interpersonalnych postaw i emocji, autoprezentacja, funkcja rytualistyczna oraz podtrzymywanie wypowiedzi słownej. Z kolei zdaniem M. L. Pattersona (1987), głównymi komunikacyjnymi funkcjami mowy ciała są: dostarczanie informacji, regulowanie interakcji, manifestowanie otwartości i intymności, pełnienie zadań kontrolowania otoczenia społecznego oraz uzupełnianie bądź wspomaganie głównych celów. W jeszcze innym ujęciu – mającym charakter interdyscyplinarny – wyróżnia się następujące funkcje sygnałów ciała: inicjowanie i przekazywanie informacji, preartykulacja idei i znaczeń, pobudzanie wyobraźni, przekaz treści ukrytych i maskowanie uczuć (zob. Dul, 1995). Zatem widać, jak wiele może zyskać ten, kto potrafi odpowiednio tworzyć, przesyłać, a także odczytywać sygnały ciała. W związku z tym szczególnego znaczenia nabiera możliwość nauczenia się właściwego posługiwania się mową ciała. I chociaż nie jest możliwe pełne sprawowanie kontroli nad zachowaniami niewerbalnymi, gdyż wiele z nich ma charakter wrodzony, to warto podjąć trud poznania psychologii mowy ciała i opanowania niektórych reguł poprawnego operowania szeroko rozumianymi przekazami bezsłownymi. Z drugiej strony udział w tego rodzaju przedsięwzięciu, a ściślej – w treningu komunikacji niewerbalnej, może ustrzec przed popełnianiem kardynalnych błędów zarówno w sygnałach ciała tworzonych przez nas samych, jak i w odczytywaniu takich sygnałów u innych. Ponadto można zapobiec ingerowaniu w te elementy mowy ciała, które w żadnej mierze nie nadają się do modyfikacji czy całkowitej zmiany bądź też do jakiejkolwiek korekty, czy nawet najdrobniejszych zabiegów „kosmetycznych”. Mam tu na myśli gesty uznawane za w pełni wrodzone, a także uwarunkowane genetycznie, a więc będące na tyle mocno utrwalonymi i zakodowanymi reakcjami, że jakakolwiek praca nad nimi (np. nad językiem twarzy, ekspresją mimiczną) może przynieść skutek odwrotny od zamierzonego. Innymi słowy, po odbyciu takiego treningu możemy razić innych brakiem naturalności czy sztucznością mowy ciała, a w konsekwencji jawić się w ich 11

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15

oczach jako mało wiarygodni, nieuczciwi, niebudzący zaufania, nieszczerzy czy skłonni do tajenia lub maskowania prawdziwych uczuć. Żeby stać się w miarę sprawnym użytkownikiem mowy ciała jest konieczne zrozumienie jej istoty, określonych znaczeń zawartych w wyglądzie zewnętrznym, sposobie ubierania się, wyrazie twarzy, intensywności i częstości kontaktu wzrokowego, ruchach rąk i ciała, przyjmowanych pozach, fizycznych napięciach, zachowaniach przestrzennych (proksemicznych) i dotykowych, a także w tonie głosu, rytmie wypowiedzi (tempie, czasie trwania, zacięciach, pauzach itp.). Niniejsze opracowanie może znacząco ułatwić to zadanie, a także poznanie zasad treningu zachowań niewerbalnych. Można w nim znaleźć odpowiedzi na pytania: Czym jest trening psychologiczny w ogóle, a zwłaszcza komunikacji niewerbalnej? Jak można dzięki mowie ciała stać się asertywniejszym i skuteczniejszym w kontaktach społecznych i zawodowych? Co komunikują określone gesty? Które z sygnałów ciała powinny w pełni pozostać zachowaniami naturalnymi? Jaka powinna być struktura treningu komunikacji niewerbalnej? Jakim rodzajem treningu – informacyjnym, przez doświadczanie czy mieszanym – należy się posłużyć w zależności od typu ćwiczonych gestów? W jakim stopniu trening komunikacji bezsłownej może znosić bariery utrudniające czy wręcz uniemożliwiające odpowiednie porozumiewanie się z najbliższym otoczeniem? To oczywiście tylko niektóre z pytań. W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że nie zawsze było możliwe udzielenie na nie wyczerpujących odpowiedzi, ponieważ sporo jest jeszcze niewiadomych na temat tego, co określone sygnały ciała w rzeczywistości wyrażają. Mimo to zapoznanie się z treściami zawartymi w tej książce może w istotnej mierze poprawić nasze umiejętności właściwego wykorzystywania walorów komunikacyjnych tkwiących w mowie ciała. Co więcej, została ona napisana tak, aby nawet laik był w stanie przejść „autotrening”, a więc całkowicie samodzielnie zgłębić ważniejsze tajniki zachowań niewerbalnych. Z drugiej strony sposób prezentowania materiału umożliwia stanie się trenerem, osobą zdolną do prowadzenia treningu komunikacji bezsłownej, chociaż w tej roli bardziej widziałbym psychologów, terapeutów czy inne osoby, które posiadają specjalistyczne przygotowanie. Z tego też względu fragmenty tego opracowania dotyczące metodyki prowadzenia treningu komunikacyjnego są adresowane właśnie do profesjonalistów, którzy dysponują odpowiednią wiedzą teoretyczną i umiejętnościami praktycznymi w zakresie pracy z grupami treningowymi czy zadaniowymi. Dla pozostałych zaś mogą się stać inspiracją do pracy nad własną mową ciała albo zachętą do zdobycia odpowiednich kwalifikacji upoważniających do prowadzenia treningu zachowań niewerbalnych.

Gesty zamiast slow.p65

2005-11-29, 09:15