Niezadowolenie z wyglądu a rozpaczliwa kontrola wagi

NIEZADOWOLENIE Z WYGLĄDU A ROZPACZLIWA KONTROLA WAGI

Moim Rodzicom

Alicja Głębocka

NIEZADOWOLENIE Z WYGLĄDU A ROZPACZLIWA KONTROLA WAGI

Kraków 2010

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzenci: prof. dr hab. Maria Siwiak-Kobayashi prof. dr hab. Zbigniew Nęcki

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

ISBN: 978-83-7587-509-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie III, Kraków 2010

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

Rozdział 1.

Wizerunek ciała ...........................................................................................

1.1. Definicja pojęcia wizerunek ciała ..........................................................

1.1.1. Tło historyczne ............................................................................

1.1.2. Współczesne próby zdefiniowania pojęcia wizerunku ciała .........

1.1.3. Kształtowanie się wizerunku ciała ...............................................

1.2. Aspekt poznawczy wizerunku ciała ......................................................

1.3. Aspekt emocjonalny wizerunku ciała ....................................................

1.3.1. Wskaźniki niezadowolenia ..........................................................

1.3.2. Niezadowolenie z wyglądu poszczególnych partii ciała ...............

1.3.3. Niezadowolenie z wagi ciała ........................................................

1.3.4. Niezadowolenie z wyglądu i towarzyszące mu emocje .................

1.3.5. Samoocena wyglądu a inne wymiary struktury Ja ........................

1.4. Behawioralny komponent wizerunku ciała ...........................................

1.4.1. Ćwiczenia fizyczne ......................................................................

1.4.2. Dieta ............................................................................................

1.4.3. Ubrania i kosmetyki .....................................................................

1.5. Wizerunek ciała w świetle wybranych teorii psychologicznych ............

1.5.1. Teorie społeczno-kulturowe ........................................................

1.5.2. Teoria „elastycznego wizerunku ciała” według Philipa Myersa i Franka Biocci .......................................

1.5.3. Teoria porównań społecznych .....................................................

1.5.4. Teoria rozbieżności Ja ..................................................................

1.5.5. Teoria socjobiologiczna Davida Bussa .........................................

1.5.6. Teoria samoobiektywizacji ..........................................................

1.6. Podsumowanie .....................................................................................

9

17 17 17 18 20 22 25 25 27 28 29 31 32 32 34 36 37 37 39 41 44 45 46 47

Rozdział 2.

Kwestionariusz Wizerunku Ciała (KWCO) ................................................... 49 2.1. Wprowadzenie teoretyczne ................................................................... 49 2.2. Konstrukcja skali KWCO .................................................................... 51

6

Spis treści

2.3. Opis grupy ............................................................................................

2.4. Wskaźniki rzetelności ...........................................................................

2.5. Trafność KWCO .................................................................................

2.6. Kwestionariusz Wizerunku Ciała (KWCO) w badaniach innych populacji ...............................................................

2.7. Normalizacja .........................................................................................

2.8. Posumowanie ........................................................................................

62 64 65

Rozdział 3.

Wizerunek ciała u wybranych grup ..............................................................

3.1. Kobiety po mastektomii ........................................................................

3.2. Kobiety z dysfunkcjami seksualnymi ....................................................

3.3. Kobiety cierpiące na depresję ................................................................

3.4. Kobiety po menopauzie ........................................................................

3.5. Kobiety trudniące się prostytucją ..........................................................

3.6. Kobiety przebywające w zakładach karnych ..........................................

3.7. Członkowie grup antyterrorystycznych .................................................

3.8. Osoby otyłe ...........................................................................................

3.9. Podsumowanie .....................................................................................

67 68 73 75 79 85 90 94 96 104

Rozdział 4.

Mechanizmy samoregulacji w anoreksji i otyłości – badania eksperymentalne ............................................................................

4.1. Wstęp ...................................................................................................

4.2. Tłumienie myśli natrętnych u pacjentów z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi ...................................................................

4.2.1. Istota zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych ................................

4.2.2. Przegląd badań nad procesami tłumienia obsesji ........................

4.2.3. Opis badań eksperymentalnych nad deficytem kontroli myśli natrętnych u pacjentów z obsesjami czystości .............................

4.3. Kontrola myśli o jedzeniu, wadze i wyglądzie u anorektyczek ..............

4.3.1. Zaburzenia sfery poznawczej w anoreksji ...................................

4.3.2. Opis badań eksperymentalnych nad tłumieniem myśli o jedzeniu ...................................................................................

4.4. Kontrola myśli o jedzeniu u otyłych .....................................................

4.5. Kontrola zachowania ............................................................................

4.5.1. Hiperkontrola u chorych na anoreksję ........................................

4.5.2. Kontrola zachowań u osób otyłych .............................................

4.6. Podsumowanie .....................................................................................

54 57 57

117 117 120 120 121 122 128 128 131 142 148 148 151 156

Spis treści

Rozdział 5.

Wartości, stres i sposoby radzenia sobie z nieprzyjazną rzeczywistością a wizerunek ciała i zaburzenia odżywiania ...................................................

5.1. Wartości ...............................................................................................

5.2. Wartości kultury zachodniej .................................................................

5.3. Wartości w mediach .............................................................................

5.4. Sprzeczne oczekiwania społeczne wobec kobiet i mężczyzn .................

5.5. Wartości cenione przez Polaków ..........................................................

5.6. Atrakcyjność fizyczna jako wartość .......................................................

5.7. Relacje między wartościami a wymiarami wizerunku ciała ...................

5.8. Wartości kultury zachodniej a zaburzenia odżywiania ..........................

5.9. Sukces – wartość poza zasięgiem ..........................................................

5.10. Samoutrudnieniowy charakter anoreksji .............................................

5.11. Rodzina jako środowisko kształtujące nieprzyjazny świat w anoreksji .

5.12. Pozytywne i negatywne oddziaływania otoczenia ...............................

7

161 161 162 163 166 166 168 171 174 177 179 180 184

Zakończenie ................................................................................................. 185 Bibliografia ................................................................................................... 189 Aneksy ..........................................................................................................

Aneks 1. Skala samopoznania – KWCO .............................................

Aneks 2. Skala samopoznania – KWCO (I wersja) ..............................

Aneks 3. Skala samopoznania – WC/BI ..............................................

Aneks 4 Skala Zadowolenia z Poszczególnych Części i Parametrów Ciała ....

Skala Oceny Ważności Poszczególnych Części i Parametrów Ciała dla Własnej Atrakcyjności Fizycznej ................................................

Skala Stosowania Metod Poprawiania Wyglądu ..............................

Skala Oceny Skuteczności Metod Poprawiania Wyglądu ................

Skala Stosowania Metod Kontroli Wagi Ciała ................................

Skala Oceny Skuteczności Metod Kontroli Wagi Ciała ...................

207 207 210 214 218 219 220 221 222 223

Wstęp Własne ciało może być dla człowieka źródłem radości lub cierpień nie tylko w wymiarze zdrowia i choroby, jego funkcjonowania czy sprawności, ale także wyglądu. Doświadczają tego współcześni mieszkańcy krajów kultury zachodniej, którzy – choć wyglądają znacznie piękniej i młodziej niż ich przodkowie, mają także sprawniejsze i bardziej zadbane ciała – czują się nieszczęśliwi i zawiedzeni swoim wyglądem. Chcieliby upodobnić się do ideałów atrakcyjności fizycznej – smukłych i umięśnionych, pragnąc za wszelką cenę zachować młodzieńczy wygląd mimo upływu lat. Tymczasem ani świadomość zasad zdrowego stylu życia, ani powszechny dostęp do nowoczesnych metod poprawiania wyglądu nie pomaga w kształtowaniu własnego ciała na wzór obowiązujących standardów. Głównie dlatego, że współczesny kanon urody narzuca zbyt szczupłą sylwetkę – w przypadku kobiet, i zbyt umięśnioną – w przypadku mężczyzn, aby można było je osiągnąć w naturalny sposób. Aby być dostatecznie szczupłym, nie wystarczy tylko racjonalnie się odżywiać, podobnie jak nie wystarczy regularnie ćwiczyć na siłowni, aby mieć bajecznie wyrzeźbione ciało.

Winą za propagowanie nierealnych standardów urody obarcza się media oraz kreatorów mody, którzy mimo protestów wielu środowisk wciąż preferują szczupłe sylwetki. Zdaniem wielu osób środki masowego przekazu ponoszą odpowiedzialność nie tylko za rosnące niezadowolenie z wyglądu, ale także za wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania. Śmiało można powiedzieć, że promocja zdrowego stylu życia oraz szczupłych, wysportowanych ciał wywołuje efekt odwrotny od zamierzonego – epidemię otyłości oraz coraz częstsze przypadki anoreksji. Od lat lansowany jest pogląd, że te groźne społecznie zjawiska oraz towarzyszące im deformacje w sferze społecznej, poznawczej i emocjonalnej mają swoje źródło w niezadowoleniu z wyglądu, które jest skutkiem rozbieżności między aktualnym a pożądanym kształtem sylwetki oraz posiadaną i upragnioną wagą ciała.

Przedstawiciele nauk społecznych poszukują zwartej koncepcji psychologicznej wyjaśniającej mechanizmy powstawania zaburzeń wizerunku ciała, traktując anoreksję oraz otyłość jako ich oczywistą konsekwencję, lecz – jak piszą Janet Polivy i Peter Hermann (2002) – mimo prowadzonych od kilkudziesięciu lat badań nasza wiedza na ten temat nie wzbogaciła się w istotny sposób. Tymczasem wzrost zachorowań na zaburzenia odżywiania (według różnych danych choruje

10

Wstęp

od 3 do 10% populacji) oraz zwiększająca się w krajach rozwiniętych liczba osób z nadwagą i otyłością (w USA i Wielkiej Brytanii statystyki pokazują, że otyłość dotyka ponad 30% osób) rodzą określone konsekwencje natury zdrowotnej i psychologicznej, które wykraczają poza problematykę wizerunku ciała. Utrudniają coraz większej rzeszy ludzi prawidłowe funkcjonowanie społeczne i realizację celów życiowych, przyczyniają się do ich dyskryminacji, prowadzą do niekorzystnych zmian w zakresie samooceny oraz towarzyszących im negatywnych stanów emocjonalnych. Są źródłem ludzkich dramatów, a czasami, tak jak w anoreksji, nawet przyczyną śmierci. Ważkość tych problemów sprawia, że w pełni uzasadnione staje się poszukiwanie czynników, które pełnią funkcję mediatorów między niezadowoleniem z wyglądu a otyłością lub anoreksją.

W kolejnych rozdziałach książki czytelnik znajdzie omówienie takich zagadnień, jak: koncepcja wizerunku ciała oraz jego komponentów: poznawczego, emocjonalnego, behawioralnego; wpływ otoczenia na kształtowanie się wizerunku ciała; internalizacja współczesnych standardów urody, a także stereotypów ładny – dobry i brzydki – zły; wizerunek ciała u wybranych grup klinicznych; współczesne ideały pięknego ciała; specyfika procesów psychicznych sprzyjających otyłości oraz zachorowaniu na anoreksję; konflikt między obsesją pięknego ciała a obsesją jedzenia; otyłość jako utrata kontroli nad myślami i zachowaniem; system wartości cywilizacji Zachodu oraz nieadaptacyjne strategie radzenia sobie ze stresem.

Książka zawiera wyniki licznych badań porównawczych oraz eksperymentalnych, które przedstawiono w odniesieniu do teorii społeczno-kulturowych, teorii porównań społecznych, procesów samoregulacji, struktury Ja oraz w relacji do najbardziej cenionych obecnie wartości, jakimi są: osiąganie spektakularnych sukcesów oraz posiadanie pięknego, młodego i nadzwyczaj sprawnego ciała. Punktami wspólnymi obowiązującego w kulturze zachodniej systemu wartości są wysokie standardy, którym wielu ludzi nie potrafi sprostać, oraz dążenie do bycia jednostką wybitną – lepszą od innych. W obecnych czasach rywalizacja staje się nie tylko domeną dorosłych, ale także młodzieży, a nawet dzieci. Atrakcyjny wygląd jest jednym z warunków szczęśliwego, a więc pełnego sukcesów życia.

Problematyka wizerunku ciała, choć niezwykle często poruszana w opracowaniach naukowych publikowanych w krajach zachodnich, w Polsce nie cieszy się jeszcze zbyt dużą popularnością. W ostatnich 50 latach na świecie nastąpił rozwój zainteresowania tą tematyką, o czym świadczy 25-krotny wzrost liczby cytowań takich pojęć, jak: wizerunek ciała oraz zadowolenie z ciała, pojawiających się w bibliotecznych bazach (psychINFO) i (PubMed). W Polsce, oprócz nielicznych pozycji stanowiących raporty z badań własnych, na rynku wydawniczym przeważają poradniki oraz teksty popularnonaukowe. Tymczasem także w naszym kraju promocja zdrowego stylu życia, coraz powszechniejsza troska o urodę oraz niespotykane wcześniej możliwości korygowania jej niedostatków współwystępują z groźnymi zjawiskami społecznymi: otyłością i anoreksją.

Wstęp

11

Książka składa się z pięciu rozdziałów, z których każdy ujmuje problematykę wizerunku ciała, otyłości i anoreksji z innej perspektywy.

W rozdziale pierwszym znajdują się informacje na temat znaczenia pojęcia wizerunek ciała oraz problemów z jego jednoznacznym zdefiniowaniem. Rozważania nad kształtowaniem się wizerunku ciała, jego źródłami i deformacjami prowadzone są w kilku aspektach: poznawczym, behawioralnym, emocjonalnym, oraz w relacjach do wymiarów struktury Ja. Dane empiryczne zaprezentowano w odniesieniu do głównych teorii psychologicznych wykorzystywanych do wyjaśniania takich zjawisk, jak: niezadowolenie z wyglądu, zaburzenia percepcji ciała, powstawanie negatywnych emocji wobec własnego ciała, stereotypy atrakcyjności fizycznej czy dyskryminacja otyłych.

Rozdział drugi zawiera opis nowego narzędzia diagnostycznego – Kwestionariusza Wizerunku Ciała (KWCO) wraz z jego psychometrycznymi właściwościami.

W rozdziale trzecim omówiono wyniki badań nad grupami, które zwykle nie stanowią obiektów badań nad wizerunkiem ciała. Ich dobór uzasadniały dwa ważne czynniki wskazujące na potencjalne zagrożenie kształtowania się negatywnego wizerunku ciała: pierwszy – wewnętrzny – wyodrębniono ze względu na rzeczywiste deformacje ciała (np. po mastektomii) lub poważne zaburzenia psychiczne (np. depresję); drugi – zewnętrzny – miał wykazać rolę otoczenia (np. u prostytutek) oraz warunków życia (np. wśród więźniarek). Uzyskane wyniki pokazują, że poziom zadowolenia z wyglądu i parametrów ciała nie jest prostą funkcją wagi czy proporcji sylwetki, a przejawy negatywnego wizerunku ciała można obserwować u wszystkich badanych kobiet, poddawanych oddziaływaniom czynników zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Z kolei pozytywna postawa wobec własnego ciała, jego wyglądu, atrakcyjności, wielkości i kształtu sylwetki w dużym stopniu wiąże się z szeroko rozumianym dobrostanem, poczuciem satysfakcji z życia oraz pozytywną oceną własnego zdrowia.

W rozdziałach drugim i trzecim zaprezentowano także badania nad wizerunkiem ciała osób otyłych, a więc grupy, która pozostaje pod stałą obserwacją badaczy zajmujących się cielesnością. Zgodnie z oczekiwaniami najbardziej negatywne opinie o własnym ciele oraz negatywne emocje związane z wyglądem są udziałem osób otyłych. Wyrażają one bardziej krytyczne opinie na swój temat niż osoby z nadwagą i normalną wagą ciała. Są także znacznie mniej zadowolone z wagi oraz wyglądu tych części ciała, których kształt jest determinowany wagą: ramion, brzucha, bioder i ud. Jednocześnie deklarują, że częściej od pozostałych badanych starają się kontrolować swoją wagę, głównie ograniczając ilości spożywanych pokarmów.

Problem sprawowania kontroli nad myśleniem o jedzeniu oraz zachowaniami żywieniowymi omówiono szeroko w rozdziale czwartym. Na podstawie badań eksperymentalnych przeprowadzonych wśród osób otyłych oraz chorych na anoreksję dokonano analizy mechanizmów kierowania myślami, które w od-

12

Wstęp

niesieniu do obu grup mogą być traktowane jako myśli intruzyjne. Specyfikę sprawowania przez nie kontroli porównano do kontroli myśli natrętnych u osób cierpiących na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Okazało się, że dynamika procesów kontroli przebiega specyficznie dla każdej z badanych grup. U chorych z zaburzeniami natręctw przeważają elementy nieefektywnej kontroli nad myślami mimo podejmowanych prób jej sprawowania. U anorektyczek bardziej niż o hiperkontroli można wnioskować o sztywności poznawczej, polegającej na kontynuowaniu zachowań mimo zmiany instrukcji, natomiast u otyłych zaskakuje niezwykła, niespotykana u innych badanych łatwość unikania myślenia o jedzeniu. Elementy sprawowania nadmiernej kontroli nad zachowaniami żywieniowymi u anorektyczek oraz nieadekwatna ocena własnych zachowań żywieniowych przez osoby otyłe znalazły potwierdzenie w innych badaniach przedstawionych w tym rozdziale.

Ostatni rozdział stanowi próbę podsumowania dotychczasowej wiedzy o mechanizmach rozwoju zaburzeń odżywiania. Osiowymi pojęciami, wokół których skonstruowano model wyjaśniający przyczyny szerzenia się tych patologicznych zjawisk, są: współczesny system wartości kultury zachodniej oraz stres wynikający z niezdolności do realizowania celów budowanych na podstawie zbyt wygórowanych, nierealnych standardów w różnych dziedzinach życia, nie tylko w zakresie atrakcyjności fizycznej1.

Myślę, że zrozumienie doboru problemów poruszanych w tej książce wymaga naświetlenia w szerszym kontekście prac poprzedzających jej powstanie. Rozpoczynając w 2001 roku realizację programu badawczego dotyczącego wizerunku ciała, postawiłam sobie wraz z moimi współpracownikami kilka zasadniczych pytań. Przede wszystkim chcieliśmy wyjaśnić, jakie czynniki przyczyniają się do gwałtownego wzrostu niezadowolenia z wyglądu mieszkańców Zachodu. Ponadto zmierzaliśmy do ustalenia, jakie są relacje między niezadowoleniem z wyglądu, zaburzeniami wizerunku ciała a zaburzeniami odżywiania. W kręgu naszych zainteresowań leżały opisywane w literaturze przedmiotu mechanizmy zaburzeń wizerunku ciała u anorektyczek, zwłaszcza zjawisko odnoszące się do procesów poznawczych, a mające swoje odzwierciedlenie w przeszacowaniach rozmiarów własnych sylwetek. Zakładaliśmy, że zaburzenia odżywiania wiążą się nie tylko z deformacjami w zakresie wizerunku ciała, lecz także z pewnymi predyspozycjami osobowościowymi (np. dążeniem do perfekcjonizmu) oraz specyfiką procesów poznawczych (np. nieadaptacyjnym systemem przekonań o sobie) i zakresem rozbieżności między Ja realnym i Ja idealnym czy powinnościowym w strukturach Ja, niezwiązanych bezpośrednio z cielesnością, np. osiągnięć zawodowych.

1

Rozdziały drugi i czwarty zawierają opisy analiz statystycznych, które mogą być dla mniej wprawnego czytelnika trudne, jednak narracja pozostałych rozdziałów sprawia, że każdy (nawet mniej obeznany w problematyce wizerunku ciała i zaburzeń odżywiania) odbiorca znajdzie coś dla siebie.

Wstęp

13

Trzeci ważny aspekt naszych badań dotyczył otyłości, głównie przyczyn epidemii tego zjawiska, mimo szeroko prowadzonych w mediach działań promocyjnych na rzecz zdrowego stylu życia, w tym także zachowania szczupłej sylwetki i sprawnego ciała. Wobec tych oczywistych paradoksów nie bez znaczenia były dla nas konsekwencje otyłości, które staraliśmy się badać w odniesieniu do szeroko rozumianej jakości życia osób otyłych. Z jednej strony mierzyliśmy takie wskaźniki, jak: poziom satysfakcji z życia, samoocena, stabilność i emocjonalna równowaga, z drugiej – staraliśmy się uchwycić znaczenie oddziaływań środowiska polegających na krytykowaniu osób otyłych, ich stereotypizacji oraz dyskryminacji.

Opisywany projekt był konsekwentnie realizowany do chwili obecnej od momentu uzyskania przez mnie grantu KBN na badania nad wizerunkiem ciała, jego źródłami i deformacjami. Zaprosiłam wtedy do współpracy młodych pracowników naukowych – wówczas asystentów – Instytutu Psychologii Uniwersytetu Opolskiego oraz studentów psychologii. Po ukończeniu prac nad grantem w 2005 roku, którego efektem była monografia pt. Wizerunek ciała. Portret Polek, badania były nadal kontynuowane. W ciągu ośmiu lat stworzyliśmy podzespoły badawcze zajmujące się różnymi zagadnieniami. Jedna grupa prowadziła badania nad pojęciem wizerunku ciała, jego składnikami i istotą, np. w badaniach eksperymentalnych staraliśmy się z powodzeniem zweryfikować tezę, czy wizerunek ciała jest autoschematem. Poza tym, analizując składowe wizerunku ciała, przyjęliśmy perspektywę społeczno-kulturową. Dzięki temu stworzyliśmy własną definicję wizerunku ciała-struktury, która zawierała w sobie komponenty: poznawczy, emocjonalny i behawioralny, oraz element oddziaływania środowiska w postaci krytyki otoczenia, internalizacji współczesnych standardów urody i siły stereotypowych przekonań odnoszących się do osób atrakcyjnych i nieatrakcyjnych fizycznie.

Owo podejście teoretyczne stało się podstawą do tworzenia nowych narzędzi – kwestionariuszy do badania wizerunku ciała. Ponieważ prace nad ich konstruowaniem trwały kilka lat, systematycznie publikowaliśmy artykuły stanowiące raporty z kolejnych etapów badań. Ostatecznie, w efekcie naszych działań powstał Kwestionariusz Wizerunku Ciała, składający się z 89 twierdzeń i przeznaczony do pomiaru wizerunku ciała oraz jego zaburzeń u anorektyczek (patrz Aneks 3). Opis narzędzia wraz z jego charakterystyką walidacyjną znalazł się w książce pod redakcją Małgorzaty Dudy Problematyka jedzenia w kontekście rozwoju społeczno-ekonomicznego (por. Głębocka, 2007). Kwestionariusz stworzony z myślą o anorektyczkach został w powodzeniem wykorzystany w badaniach innych grup. Opis tych badań znajduje się między innymi w rozdziale trzecim.

Drugim narzędziem badawczym skonstruowanym przez nasz zespół był kwestionariusz wizerunku ciała – z myślą o pomiarze specyficznych aspektów tej struktury u otyłych. W pierwotnej wersji 90-itemowe narzędzie składało się z pięciu podskal (patrz Aneks 2). Procedury jego konstruowania oraz wyniki po-

14

Wstęp

miarów dokonanych za pomocą tej skali przedstawiono we wcześniejszej publikacji autorstwa Alicji Głębockiej i Bohumila Koukoli (2008). Kontynuacja prac nad Kwestionariuszem Wizerunku Ciała dla otyłych (KWCO) przyczyniła się do stworzenia ostatecznej wersji tej metody, której opis (wraz z jej charakterystyką psychometryczną) znajduje się w drugim rozdziale książki.

Większość prowadzonych pod moim kierunkiem badań, wykorzystujących stworzone przez nasz zespół metody badawcze, koncentrowała się wokół studiów porównawczych grup, które z różnych powodów: obiektywnych deformacji ciała, braku możliwości zaspokajania potrzeb w zakresie cielesności, negatywnych doświadczeń związanych z własnym ciałem, były szczególnie narażone na ryzyko zaburzeń wizerunku ciała. Ustalenie mechanizmów sprzyjających powstawaniu deformacji w sferze wizerunku ciała miało nam pomóc w wyjaśnieniu etiologii bardziej niebezpiecznych zjawisk związanych z cielesnością: otyłości i anoreksji. Zakładaliśmy, że niezadowolenie z ciała, negatywne opinie na jego temat, nieadekwatne oszacowanie jego rozmiarów oraz towarzyszące im emocje: wstydu, smutku, niechęci itp., to istotne, ale niekompletne elementy składające się na psychologiczny obraz osób otyłych i chorych na anoreksję. Dlatego za niesłychanie ważny etap naszych prac uznaliśmy badania nad mechanizmami samoregulacji u tych grup. Uważaliśmy, że przyczyną otyłości i anoreksji jest w znacznym stopniu niewłaściwa kontrola myśli oraz zachowań związanych z jedzeniem. Obszerny opis przeprowadzonych przez nas eksperymentów znajduje się w rozdziale czwartym. Dowiodły one kilku ważnych prawidłowości: tego, że myślenie o jedzeniu przyczynia się do hamowania zachowań w tym obszarze, a niemyślenie – wprost przeciwnie. Obsesyjne myśli o jedzeniu istotnie różnią się od obsesyjnych myśli w zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych, a kontrola myśli u anorektyczek przemawia za cechującą je sztywnością poznawczą.

Analizując różne aspekty samowiedzy osób otyłych i chorych na anoreksję, doszliśmy do wniosku, że nieadaptacyjne, nieadekwatne przekonania na własny temat koncentrują się nie tylko wokół cielesności, lecz także innych sfer, np. kontaktów międzyludzkich czy osiągnięć życiowych. Ta myśl pozwoliła nam szerzej spojrzeć na charakter społeczno-kulturowego oddziaływania na współczesnych mieszkańców krajów zachodnich. Z jednej strony przeprowadziliśmy wiele badań nad wpływem mediów na odbiorców, np. analizowaliśmy zawartość treściową różnych czasopism oraz określaliśmy siłę i kierunek ich oddziaływania na samoocenę czytelników. Z drugiej strony doszliśmy do wniosku, że ograniczanie oddziaływań społeczno-kulturowych wyłącznie do sfery cielesności jest błędem.

Uznaliśmy, że wszelkiego rodzaju pragnienia bycia osobą atrakcyjną fizycznie, a więc odpowiadającą dzisiejszym standardom urody, jest częścią szerszego systemu pragnień i dążeń współczesnego człowieka. A to, jakich dążeń, staraliśmy się ustalić w kontekście obowiązujących systemów wartości. Nasz tok myślenia był taki: obecnie człowiek musi się zmierzyć nie tylko z wyśrubowanymi standardami urody, lecz także z wysokimi wymaganiami i oczekiwaniami formuło-

Wstęp

15

wanymi w innych sferach: osiągnięć życiowych, poziomu materialnego, relacji interpersonalnych, funkcjonowania w rodzinie itp. Oznacza to, że aby osiągnąć sukces, trzeba być dziś rzeczywiście wybitną jednostką. Kiedy standardy są wyśrubowane, a potencjał wielu osób relatywnie duży, łatwo o porażkę. Ale to nie wszystko – pragnienie bycia pięknym, sławnym i bogatym jest udziałem nie tylko zdolnych, wytrwałych, zaangażowanych i pracowitych jednostek, lecz także tych, które z różnych powodów mają znacznie mniejszy potencjał. Dla nich właśnie media lansują model łatwej kariery. Aby zyskać sławę, pieniądze i status społeczny, wystarczy zaistnieć w którymś z programów reality show albo znaleźć bogatego męża (ewentualnie żonę). Niestety, w takich warunkach zarówno jednostki wybitne, jak i osoby mające mniejsze możliwości są narażone na ryzyko niepowodzenia. Jest ono bardzo bolesne i dla większości nieuniknione, bo obiektem porównań nie jest dziś kolega z sąsiedztwa czy pracy, ale medialna gwiazda – dla jednych właściciel międzynarodowego koncernu, dla innych nagrodzona Grammy piosenkarka.

Choć cywilizacja Zachodu dała ludziom standard życia niespotykany wcześniej w żadnej kulturze, przyjęty przez nich system wartości rodzi jednak wiele frustracji i prowadzi do stresu. W moim przekonaniu to właśnie stres – wywołany rozbieżnością między wygórowanymi oczekiwaniami a możliwościami jednostki – oraz nieadaptacyjne formy radzenia sobie z nim odpowiadają za stale rosnącą populację osób otyłych i cierpiących na zaburzenia odżywiania. Ciało jest jednak w procesie dochodzenia do upragnionego sukcesu środkiem, a nie celem.

Tak jak w anoreksji i otyłości – jest tą sferą, w której można poszukiwać uczucia ulgi i samospełnienia, kiedy w innych sferach życia jest ono niewystarczające lub wręcz niemożliwe.

Efekty prowadzonych przez nasz zespół prac to: ukończone dwa granty badawcze, kilkadziesiąt artykułów naukowych, prac magisterskich i dyplomowych oraz narzędzia diagnostyczne do pomiaru wizerunku ciała. Zamykając ten etap naukowych eksploracji, pragnę bardzo gorąco podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do realizacji tego projektu: współautorom publikacji, moim magistrantom oraz studentom psychologii UO, którzy pomogli nam w gromadzeniu cennych danych empirycznych.

Alicja Głębocka – marzec 2009